Pacek, Rochnowski - Działalność sądów i prokuratury wojskowej w latach 1943-1945.pdf - Akademia Obrony Narodowej - drBrennan

Zeszyty Naukowe AON nr 1(82) 2011

ISSN 0867–2245

BOGUSŁAW PACEK, ARTUR ROCHNOWSKI

DZIAŁALNOŚĆ SĄDÓW

I PROKURATURY WOJSKOWEJ

W LATACH 1943–1945

gen. dyw. dr hab. Bogusław PACEK

ppłk mgr Artur ROCHNOWSKI

Ministerstwo Obrony Narodowej

Komenda Główna Żandarmerii Wojskowej

Każda armia bardzo dba, aby w jej szeregach do minimum była eliminowana

przestępczość i aby był w niej jak najwyższy poziom dyscypliny. I jedno i drugie

nabiera szczególnego znaczenia w czasie wojny, na polu walki. Historie konfliktów

zbrojnych i powstań obfitują nie tylko w setki bohaterskich czynów. Choć się je

przemilcza wypełnione są często dużą liczbą dezercji, kradzieży i zwykłego chuli-

gaństwa. Wysoki poziom przestępczości i niska dyscyplina mogą bardzo negatyw-

nie wpływać na wyniki działań. Stąd też zarówno polityczni decydenci, jak i sami

dowódcy zawsze przywiązywali dużą wagę do funkcjonowania organów sprawie-

dliwości i ścigania, do skutecznego działania sądów i prokuratury wojskowej.

Działanie tych organów ma także duże znaczenie bezpośrednio po zakończeniu

działań wojennych, gdy następuje odreagowanie i rozprężenie żołnierzy często

związane z poczuciem bezkarności. W najnowszej polskiej historii samo powstanie

jak i rozwój wojskowych organów ścigania i sprawiedliwości związany był trwale

ze zmianami, jakie następowały w samej armii. Pod koniec drugiej wojny świato-

wej, jak i bezpośrednio po niej organy te miały duży wpływ zarówno na przebieg

wielu działań, jak i na oblicze wojska z tamtych lat. Były też przyczyną wielu wy-

paczeń i działań sprzecznych z prawem. Dlatego tez uznaliśmy za celowe przybli-

żenie tej wiedzy, warunków, w jakich były realizowane działania prokuratury

i sadów wojskowych oraz pokazanie ich efektów z lat 1943–1945.

W maju 1943 roku w Sielcach nad Oką w ZSRR, z inicjatywy komunistów

skupionych w Związku Patriotów Polskich (ZPP) rozpoczęto formowanie pierw-

szego odrodzonego, „ludowego” Wojska Polskiego – 1 Dywizji Piechoty im. Ta-

deusza Kościuszki. Było to wojsko całkowicie uzależnione od Związku Radziec-

kiego. W lipcu 1943 roku 67% oficerów dywizji pochodziło z Armii Czerwonej,

70% nie posiadało wyższego wykształcenia, a 14% średniego. Oficerowie i żołnierze

Armii Czerwonej będący w Wojsku Polskim nosili polskie mundury i salutowali po

polsku. Nowo tworzone siły zbrojne były jednak wojskowo i politycznie podporząd-

kowane ZSRR i nie uznawały zwierzchnictwa polskiego rządu na uchodźstwie

w Londynie. Na przełomie 1943 i 1944 roku sformowano kolejne polskie jednostki

264

Zeszyty Naukowe AON nr 2(59) 2005

ISSN 0867–2245

DZIAŁALNOŚĆ SĄDÓW I PROKURATURY WOJSKOWEJ W LATACH 1943–1945

w ZSRR, które utworzyły 1 Korpus Polskich Sił Zbrojnych, rozwinięty 16 marca

1944 w 1 Armię Polską 1 .

Odrodzone Wojsko Polskie zostało formalnie powołane ustawą Krajowej Rady

Narodowej z 21 lipca 1944 roku o przejęciu zwierzchnictwa nad Armią Polską

w ZSRR i o scaleniu Armii Ludowej i Armii Polskiej w ZSRR w jednolite Wojsko

Polskie. Na mocy tej ustawy, KRN objęła zwierzchnią władzę nad Armią Polską

w ZSRR oraz powołała do życia Naczelne Dowództwo Wojska Polskiego. Jedno-

cześnie rzut bojowy 1 Armii Polskiej przemianowano w 1 Armię Wojska Polskiego.

W wyniku masowego napływu ochotników w pierwszym okresie, a w później-

szym zmobilizowanych, w połowie marca 1944 roku oddziały polskie w ZSRR

liczyły już 34 000 ludzi; stan wojska na dzień 27 października tegoż roku wynosił

220 000; w grudniu, tuż przed powołaniem przez, Krajową Radę Narodową (KRN)

Rządu Tymczasowego w Lublinie Ludowe Wojsko Polskie liczyło 270.000 żołnie-

rzy, a w przededniu zakończenia wojny – 1 maja 1945 roku stan liczebny wojska

wynosił około 340 000 ludzi 2 .

Aby utrzymać w karności tak wielką liczbę żołnierzy, reprezentujących prze-

cież różne wartości moralne i polityczne, zróżnicowany stopień wyszkolenia bojo-

wego, trzeba było wraz z rozbudową formacji wojskowych zorganizować organy

wojskowej służby sprawiedliwości, mające stać na straży praworządności i dyscy-

pliny w wojsku. Rangę tego problemu podkreślali m.in. lewicowi działacze i publi-

cyści. W maju 1943 roku Wiktor Grosz 3 w swym artykule pt. „Jakiego chcemy

wojska?” stawiał sprawę dyscypliny wojskowej jako jedną z pierwszoplanowych:

„...Wojsko nasze, wojsko Polaków w ZSRR musi być związane żelazną dyscypliną

wojskową...” 4 . Temat ten poruszała także Wanda Wasilewska 5 , podsumowując

obrady zjazdu ZPP w ZSRR, odbytego w dniach 9 i 10 czerwca 1943 roku:

„...Musi to być dywizja wzorowa. Żołnierze naszej armii muszą być naszą chlubą.

Czasem łatwiej jest pięknie umierać, aniżeli pięknie żyć. My żądamy od was, aby-

ście nie tylko dobrze bili się, lecz i żyli jak należy”. Znaczenie i wagę dyscypliny

w wojsku podkreślał również organ prasowy 1 Korpusu Polskich Sił Zbrojnych

1 Wikipedia-wolna encyklopedia, Ludowe Wojsko Polskie,

http://pl.wikipedia.org/wiki/Ludowe_Wojsko_Polskie

2 A. Miętek, Materiały źródłowe obrazujące działalność prokuratur wojskowych ludowego Woj-

ska Polskiego w okresie wojny 1943–1945, biuletyn nr 2 Wojskowej Służby Archiwalnej, 1970.

3 Wiktor Grosz, właściwie Izaak Medres (ur. 24 lipca 1907, zm. 9 stycznia 1956 w Warszawie) –

publicysta lewicowy, od 1934 w Komunistycznej Partii Polski, współorganizator Związku Patriotów

Polskich w Związku Radzieckim i I Dywizji im. Tadeusza Kościuszki, generał brygady. W latach

1944–1945 szef Głównego Zarządu Polityczno-Wychowawczego Wojska Polskiego, później amba-

sador Polski w Czechosłowacji (1949–1956), od 1954 członek Międzynarodowej Komisji w Kambo-

dży. Urodzony w rodzinie żydowskiej, jako syn inżyniera elektryka Rafała Medresa (zm. 4 marca

1934). Jego żoną była Irena Grosz z domu Sznajberg (1907–1979). Zmarł w Warszawie. Jest pocho-

wany na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach, http://pl.wikipedia.org/wiki/Wiktor_Grosz.

4 „Wolna Polska” nr 10 z dnia 8.05.1943 roku.

5 Wanda Wasilewska (ur. 21 stycznia 1905 w Krakowie, zm. 29 lipca 1964 w Kijowie) – polska

i radziecka działaczka komunistyczna, pisarka i polityk, od lipca do września 1944 wiceprzewodni-

cząca PKWN, pułkownik Armii Czerwonej, http://pl.wikipedia.org/wiki/Wanda_Wasilewska.

265

BOGUSŁAW PACEK, ARTUR ROCHNOWSKI

w ZSRR „ Zwyciężymy ”, między innymi w artykule z 7 października 1943 roku pt.

„Dyscyplina wojskowa”. 6

Zadanie utrzymania dyscypliny i porządku wojskowego zostało powierzone for-

mowanym w składzie dowództwa i z nim współdziałającym prokuraturom woj-

skowym . Równocześnie lub w ślad za nowopowstającymi formacjami wojskowy-

mi powstawały prokuratury: 1 Dywizji Piechoty im T. Kościuszki, 1 Korpusu

Polskich Sił Zbrojnych w ZSRR, 1 Armii Polskiej w ZSRR, a następnie dywizyjne.

Z chwilą gdy Armia Polska w ZSRR została scalona z konspiracyjną Armią Ludo-

wą w jednolite Ludowe Wojsko Polskie i powołano do życia Naczelne Dowództwo

Wojska Polskiego w ślad za tym nastąpiła też dalsza rozbudowa organów prokura-

torskich. We wrześniu 1944 roku przystąpiono do organizowania Naczelnej Proku-

ratury Wojskowej i Wydziału Sądownictwa Wojennego przy Naczelnym Dowódz-

twie Wojska Polskiego, którego szefowi, jako zastępcy Naczelnego Dowódcy

zostały zlecone uprawnienia nadzoru prokuratorskiego. W związku z rozbudową

wojska formowano dalsze prokuratury armijne, garnizonowe a pod koniec wojny

— okręgowe. 7 Pierwszym naczelnym prokuratorem wojskowym Wojska Polskiego

został płk Jan Mastalerz 8 , dotychczasowy prokurator 1 Armii WP. Natomiast sze-

fem służby sprawiedliwości dotychczasowy prezes sądu 1 Armii WP – płk Alek-

sander Tarnowski 9 .

Przy braku całościowych przepisów prawnych uznano, że zarówno te polskie

przedwojenne jak i obowiązujące w ZSRR, nie mogą mieć zastosowania, powstał

więc Kodeks Karny Polskich Sił Zbrojnych w ZSRR, który po zatwierdzeniu przez

Zarząd Główny ZPP wszedł w życie 7 lipca 1943 roku.

Ustrój prokuratur wojskowych oparty był w początkowym okresie na przepi-

sach wynikających z Kodeksu Postępowania Karnego Polskich Sił Zbrojnych

6 A. Miętek, Materiały źródłowe obrazujące działalność prokuratur wojskowych ludowego Woj-

ska Polskiego w okresie wojny 1943–1945, biuletyn nr 2 Wojskowej Służby Archiwalnej, 1970.

7 Ibidem.

8 Jan Mastalerz (ur. 23 maja 1894 w Warszawie, zm. ?) – pułkownik Armii Czerwonej i Wojska

Polskiego, naczelny prokurator wojskowy w latach 1944-1946. Syn Ignacego. W latach 1913-1915

w Warszawie pracował jako ślusarz i pracownik stacji kolejowej Warszawa-Praga. W czasie I wojny

światowej ewakuowany w głąb Rosji. Do 1917 pracował na kolei w Pskowie I Piotrogrodzie.

W latach 1919-1939 był sedzią sądów wojskowych Armii Czerwonej: przewodniczącym Trybunału

Wojennego 45 Dywizji Piechoty, zastępcą przewodniczącego Trybunału Wojennego 6 Korpusu

Piechoty, członkiem kolegium Trybunału Floty Bałtyckiej, a następnie prokuratorem 16 Białoruskie-

go Korpusu oraz pomocnikiem prokuratora Garnizonu Baku. Od 1925 prokuratorem Prokuratury

Wojskowej Armii Czerwonej. Ukończył specjalny kurs w Akademii Wojskowej im. Michaiła Frun-

zego w Moskwie. Prokurator Prokuratury Specjalnego Korpusu Kolejowego od 1938 do lipca 1941.

Po agresji III Rzeszy na ZSRR powołany na stanowisko prokuratora Wojskowej Prokuratury w Jaro-

sławiu.15 lutego 1944 oddelegowany do służby w Wojsku Polskim. Początkowo jako prokurator

Prokuratury Armii Polskiej w ZSRR, a później 1 Armii WP. Od 2 września 1944 do stycznia 1946

był naczelnym prokuratorem wojskowym. Następnie I zastępca prezesa Najwyższego Sądu Wojsko-

wego do marca 1947. 21 marca 1947 powrócił do ZSRR. http://pl.wikipedia.org/wiki/Jan_Mastalerz.

9 E. Kospath-Pawłowski, Chwała i Zdrada Wojsko Polskie na wschodzie 1943–45, Warszawa

2010.

266

DZIAŁALNOŚĆ SĄDÓW I PROKURATURY WOJSKOWEJ W LATACH 1943–1945

w ZSRR, wprowadzonym w życie rozkazem specjalnym dowódcy 1 Korpusu Pol-

skich Sił Zbrojnych w ZSRR w dniu 26 listopada 1943 roku.

W myśl powyższego kodeksu uprawnionym do formowania poszczególnych

prokuratur wojskowych, do określenia ich zadań i kompetencji, do mianowania

prokuratorów wojskowych i oficerów śledczych – był dowódca korpusu. Aparat

dochodzeniowy stanowili dowódcy samodzielnych jednostek i wyznaczeni przez

nich oficerowie, nad których czynnościami dochodzeniowymi sprawowali nad-

zór prokuratorzy wojskowi . Artykuł 24 kodeksu określał w sposób następujący

zadania prokuratury: „Prokuratura Wojskowa stoi na straży prawa i dyscypliny

wojskowej oraz ściga tych, którzy je naruszają. Prokuratorzy wojskowi pełnią

czynności oskarżycieli publicznych przed sądami wojskowymi...” 10 .

Kodeks z 26 listopada 1943 roku opierał się na przedwojennym kodeksie

z 1932 roku. Przewidywał jednoinstancyjne postępowanie. Oprócz sądów polo-

wych dla dywizji miał być też utworzony sąd dla Polskich Sił Zbrojnych, który

miał sprawować nadzór nad sądami polowymi. Kodeks deklarował praworządność

i niezawisłość. Obok sędziego zawodowego w skład sądu wchodzili ławnicy. Do-

konano ograniczeń w prawach oskarżonego. Znalazła się tu także definicja prze-

stępstwa – czyn zabroniony przez ustawę.

Pierwszym sądem polowym PSZ w ZSRR był sąd 1 Dywizji utworzony 19 czerw-

ca 1943 roku, któremu przewodniczył oficer sowiecki ppłk Stefan Piekarski.

Pierwszym prokuratorem dywizji został plut. Hilary Minc, mianowany majorem

7 lipca w dniu przyjęcia obowiązków prokuratora. Po dwóch miesiącach w dniu

1 września 1943 roku powołano sąd polowy 1 Korpusu, a 13 kwietnia 1944 roku

sąd polowy Armii Polskiej w ZSRR. Sądy te ferowały wyroki w imieniu narodu

polskiego. Prawo łaski przysługiwało jedynie dowódcy PSZ. Najwyższą karą była

kara śmierci oraz pozbawienie wolności do lat 10. Dodatkowo można było pozba-

wić sądzonego praw publicznych i obywatelskich. Karę pozbawienia żołnierza

wolności można było zamienić na służbę w oddziale karnym.

Aktem prawnym, w którym ostatecznie i kompleksowo opracowano normy

prawne był Kodeks Karny Wojska Polskiego (KKWP) wprowadzony 23 września

1944 roku dekretem PKWN razem z prawem o ustroju sądów i prokuratury woj-

skowej. Kodeks ten uchylał moc obowiązującą kodeksu wojskowego z 1932 roku.

Przejmował wprawdzie wiele jego przepisów, zwłaszcza części ogólnej, ale znacz-

nie poszerzał zakres przestępstw podlegających prawu i sądom wojskowym. Mo-

dyfikacja międzywojennego KKWP polegała na wprowadzeniu nowego rozdziału

XVII z art. 85–103 dotyczącymi zbrodni stanu. Na 19 artykułów tegoż rozdziału,

aż w 10 przypadkach ustawodawca przewidywał możliwość orzeczenia kary

śmierci. Na wzór sowiecki objęto karalnością czynności znacznie odległe od skut-

ku przestępczego (czynności przygotowawcze, usiłowanie, kontakty z osobami

dopuszczającymi się czynów przestępczych). Przepisy KKWP zostały zredagowa-

ne w ten sposób, aby również na ich podstawie można było skazywać osoby cywil-

10 J. Muszyński, Zasady ustrojowe sądownictwa wojskowego i prokuratury wojskowej w Polsce

Ludowej , Warszawa 1964, s. 138.

267

BOGUSŁAW PACEK, ARTUR ROCHNOWSKI

ne. Artykuł 5 stwierdzał, że kodeks ma zastosowanie do żołnierzy WP, poboro-

wych, jeńców wojennych i zakładników pozostających pod nadzorem administracji

wojskowej oraz „innych osób, w przypadkach prawem określonych” 11 .

W nowych uregulowaniach prawnych karami zasadniczymi były: kara śmierci

(wykonywana przez rozstrzelanie), więzienie, areszt i skierowanie do oddziału

karnego. Karą śmierci zagrożone były m.in. przestępstwo usiłowania pozbawienia

państwa niepodległego bytu, zamach na naczelne władze i ustrój państwa, udział

w demonstracji, szpiegostwo i ucieczka za granicę.

Przepisy wprowadzające kodeks karny wojska polskiego regulowały ponadto

odpowiedzialność żołnierzy za tzw. przestępstwa pospolite i wykroczenia. Stano-

wiły one, że osoby podlegające właściwości sądów wojskowych za popełnione

wykroczenia podlegają ukaraniu przez właściwe władze wojskowe, z zastosowa-

niem sankcji karnych przewidzianych w przepisach dyscyplinarnych 12 . Wprowa-

dzone równocześnie z KKWP Prawo o ustroju Sądów Wojskowych i Prokuratur

Wojskowych przyznawało szerokie kompetencje sądom wojskowym w stosunku do

ludności cywilnej. Stało się tak za sprawą zapisu w art. 6, który stwierdzał, że wła-

ściwości sądów wojskowych – oprócz żołnierzy Wojska Polskiego (WP), poboro-

wych oraz jeńców i zakładników, będących pod nadzorem administracji wojskowej

– podlegają również „inne osoby w przypadkach prawem określonych” 13 . Objęcie

ludności cywilnej jurysdykcją tych sądów uzasadniał art. 8 powyższego dekretu,

który stwierdzał, że „W czasie wojny, mobilizacji lub, gdy wymaga tego interes

obrony Państwa, PKWN może, na wniosek kierownika Resortu Obrony Narodowej,

poddać drogą rozporządzenia właściwości sądów wojskowych, osoby podlegające

właściwości sądów powszechnych za przestępstwa, które uzna za niebezpieczne dla

obrony państwa” 14 . Paragraf 3 art. 8 nakazywał natychmiastowe uchylenie powyż-

szych przepisów, w przypadku ustania przyczyn, dla których je wydano. Przekaza-

nie kompetencji sądów wojskowych sądom cywilnym nastąpiło jednak dopiero

w kwietniu 1955 r.

Nowe Prawo o ustroju sądów i prokuratur wojskowych przewidywało także

dalszy rozwój wojskowych organów sprawiedliwości. Oprócz prokuratur dywizyj-

nych i korpusowych planowano powołanie takowych w armiach i garnizonach oraz

sformowanie naczelnej prokuratury wojskowej i wydziału sądownictwa wojenne-

go. Ustawa ta rozszerzała także zakres kompetencji prokuratur. Odtąd do zadań

prokuratora wojskowego należało nie tylko ściganie przestępstw i nadzór nad

utrzymaniem dyscypliny oraz porządku wojskowego, ale również nadzór nad

sprawami gospodarczymi, należytym wykonaniem rozkazów dowództwa, zaspaka-

janiem potrzeb żołnierza a nade wszystko zapobieganie przestępczości poprzez

różne akcje prewencyjne i profilaktyczne. Ustawowy obowiązek i cele prokuratury

wojskowej dostosowano do wymogów współczesnych zagrożeń.

11 Dziennik Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej, 1944, nr 6, poz. 27.

12 Dziennik Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej, 1944, nr 6, poz. 28.

13 Dziennik Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej, 1944, nr 6, poz. 29.

14 Dziennik Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej, 1944, nr 6, poz. 29.

268

Pacek, Rochnowski - Działalność sądów i prokuratury wojskowej w latach 1943-1945.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: