Kłoczowski - Miedzy samotnością a wspólnotą - skrypt cz2.doc

Jan Andrzej Kłoczowski

„ Między samotnością a wspólnotą”

Rozdział III – SEMANTYKA I PRAGMATYKA RELIGII

1) Język religii

a) Ogólna charakterystyka języka religii:

·                   problem niezrozumiałości języka religijnego – przeszkoda w kształtowaniu się postawy religijnej. Człowiek często nie rozumie sensu słów, np. „oto Baranek Boży”. → nie można wówczas korzystać z przekazu tradycji.

·      O języku mówią też filozofowie: filoz. analityczna – możliwości języka jako narzędzia poznania, oraz hermeneutyka – związek języka i sposobu budowania przez człowieka rzeczywistości i postrzega religię w przestrzeni kultury.

·      Jedna z pierwszych książek mówiących o funkcjonowaniu człowieka w kulturze – Klemperer „Język Trzeciej Rzeszy” - badania nad językiem propagandy – operacje na języku mogą kształtować świat człowieka.

·      G.Orwell „1984” - kontrola jako władza nad językiem → władza nad myśleniem, pragnieniami i marzeniami.

·      W języku przechowywana jest też pamięć kultury

·      schemat komunikacji słownej Romana Jakobsona – pokazuje podstawowe funkcje języka religijnego:

KONTEKST

(przedmiot, rzeczywistość)

funkcja poznawcza, nastawiona na oznaczanie

KOMUNIKAT

(sama wypowiedź)

funkcja poetycka, nastawiona na estetyczną jakość komunikatu

NADAWCA                                                                                                                                                ODBIORCA

(ja)                                                                                                                                                                                                           (ty)

funkcja emotywna                                                                                                                  funkcja kontatywna

KONTAKT

(relacja pomiędzy nadawcą a odbiorcą)

funkcja fatyczna, nastawiona na podtrzymywanie komunikacji

KOD

(czyli system językowy)

funkcja metajęzykowa

·  funkcja poznawcza – bo człowiek religijny jest przekonany, że język którym się posługuje mówi o tym co zachodzi w rzeczywistości (a nie tylko w sercu/głowie). Funkcja ta jest stale podkreślana przez uczestników tradycji religijnej.

·  Funkcja emotywna (nadawca) – szczególnie zauważalna w wypowiedziach typu „wyznania” , „składanie świadectwa”. (Stale złączona z f. poznawczą – człowiek składając świadectwo mówi o stosunku do religijnej rzeczywistości). Opiera się na zabarwieniu uczuciowym, subiektywnym.

·  Funkcja kontatywna – występuje we wszystkich wypowiedziach mających skłonić słuchacza do przemiany życia, np. „nawracajcie się i uwierzcie ewangelii.

·  Funkcja fatyczna – podtrzymanie komunikacji słownej z odbiorcą. W religii występuje w wypowiedziach typu różaniec – to nie rozmowa, lecz stały kontakt, którego nie można wyrazić zwykłymi słowami.

·  F. metajęzykowa – refleksja nad językiem, wypowiedzi o języku – w religii pełniona przez teologię – refleksję nad komunikacją człowieka z Bogiem.

·  F. poetycka – wypowiedzi typu psalmy, wyznania mistyków, opisywanie swojej relacji z Bogiem w kategoriach miłości pomiędzy kobietą i mężczyzną (Pieśń nad Pieśniami).

b) język religijny w badaniach analityków brytyjskich:

·   badali tylko tę klasę wypowiedzi, które odnoszą się do istnienia Boga. Pojawiły się 2 problemy:

1*                            analizując modlitwę błagalną, wyznanie wierzący przekonany jest, że Bóg go wysłucha. Jak dojść do uznania prawdy tego zdania, czy jest jakaś forma jego weryfikacji???

2*                            badanie podstaw roszczeń zdań religijnych do orzekania prawdy. Religia jest wówczas prawomocna jeżeli istnieją przyczyny dla akceptacji zdań teologicznych.

·   Filozofowie analityczni przyjmują „weryfikacyjną teorię znaczenia”. Zdanie jest uznane za prawdziwe wtedy i tylko wtedy, gdy istnieje metoda weryfikacji, bądź falsyfikacji jego treści metodami empirycznymi. Zdania teologiczne są wówczas albo pozbawione znaczenia, albo trzeba je weryfikować na innej drodze.

·   Weryfikacja musi odbywać się na innej drodze → weryfikacja nieasertywna – zdania religijne nie mają orzekać o stanie rzeczy, lecz wyrażać uczucia (np. „bóg czuwa nad każdą ludzką sprawą” - wyraz poczucia pokoju i bezpieczeństwa).

ALE: człowiek religijny nie może się z taką interpretacją zgodzić, prowadzi ona do banalizacji jego przekonań.

c) C. Iana T. Ramseya teoria języka religijnego:

·      Ramsey – duchowny anglikański, wykładowca w Cambridge i Oxford – zajmował się jęz. religijnym, kontynuacja myśli wittgensteina (II)

·   w rozważaniach nad językiem proponuje wyjść od sytuacji religijnej – gdzie ludzie posługują się nim dla wyrażenia swoich uczuć czy przekonań.

·   Język jest selektywny – ukształtowany tak, by mógł wypowiadać to, co powtarzalne → jest niepełny, rezygnuje z pytania „dlaczego”.

·   Gry językowe są sobie podporządkowane, trzeba wprowadzić jakąś granicę podporządkowywania, która została nazwana „indeksem słów”

·   wprowadza teorię „poszerzonego Empiryzmu”, która wyrasta z koncepcji doświadczenia „więcej” i zakłada:

1.     „świadomość ja”  -jestem „kimś więcej”, działam w sposób wolny

2.     przeżywam moralne zobowiązanie, wewnętrzny imperatyw skłaniający mnie do działania

3.     kontakt z dziełem sztuki- wiem, że to „więcej” niż tylko zespół dźwięków/ barw

·  punkty 1,2,3 → uświadamiam sobie fakt uczestniczenia w świecie bogatszym niż empiryczny – to „doświadczenie więcej”.

·  Wniosek: język religijny naprowadza słuchacza na sytuację owarcia, artykułuje treść, jaka jawi się wraz z „więcej”, pomaga dostrzec perspektywę szerszego doświadczenia

·  w takim doświadczeniu „odsłonięcia” mamy do czynienia z typem intuicyjnego, bezpośredniego wglądu w rzeczywistość jaka się odsłania → bezpośrednia rzeczywistość odsyła do innej, którą ludzie religijni nazwą Bogiem.

·  Wg Kłoczowskiego teologia opiera się na momentach odsłonięcia, gdy świat odsłania nam w szczególny sposób jakieś zdarzenie, które zyskuje doniosłość kosmiczną. (to Bóg objawia się w tym kosmicznym odsłonięciu).

·  Rezultat poszukiwania Ramseya:

1.     język pełni ważną rolę w sytuacji otwarcia, przez które jawi się możliwość doświadczenia „więcej”

2.     pozwala na modelową (i niedoskonałą) artykulację tego, co jawi się człowiekowi religijnemu.

2) Symbol w obszarze religii

a) czym jest symbol?

Definicja etymologiczna:

·   gr. „symbolon” - współ-okruch → czyli przedmiot, rzecz, która istnieje niezależnie od całości, a której pojawienie się przyciąga przypomnienie tej całości → istnieje jako znak

·   np. kolumna grecka dla Greckiej świątyni

·   lub „symballen” - „wspólnie dążyć, jednocześnie zmierzać” . Wtedy symbol to każda z dwu połówek przełamanego przedmiotu, lub dwie strony zawierające układ.

·   Symbol jest przede wszystkim wydarzeniem komunikacji, nawiązaniem łączności.

Znak a symbol:

·      obydwa odsyłają do tego, czym nie są, ale w inny sposób

·    znak robi to na zasadzie konwencji (np. przyjmujemy, że czerwony to STOP). Jego poznawcza rola szybko się kończy.

Znak a alegoria:

·   np. wizualna – poezja jako kobieta w laurowym wieńcu, z odsłoniętą nabrzmiałą piersią, tzymająca w lewej ręce flet, a prawą wspierająca się na lirze. Wieniec- sława, pierś płodnośc, flet i lira – muzyka...

Symbol a mit:

· mit to sekwencja symboli połączona narracją. Ricoeur: „symbol jest pierwiastkowy w stosunku do mitu”

Symbol a metafora:

· metafora to wyrażenie w obrębie którego następuje zamierzona przemiana znaczeń składających się na nią słów. („bieg wydarzeń”, „źródło dochodów”).

· Często używana jednorazowo w celu nakreślenia nowej perspektywy, symbol zaś trwa, nie można go ukonstytuować arbitralnie, on rodzi się i umiera.

Symbol a szyfr:

· szyfr to Symbol, który wprawdzie odsyła poza siebie, ale nie uczestniczy w rzeczywistości ku której odsyła. Symbol bardziej symbolizuje niż oznacza...

Symbol a model:

· model używany w sposób zbliżony do symbolu w kręgu analitycznej filoz. brytyjskiej

· użycie modelu np. w naukach przyrodniczych – buduje się model rzeczywistości, potem weryfikuje się jego prawdziwość. Ich użycie jest heurystyczne

· Stanowisko Barboura: model w języku religijnym: człowiek buduje modele, które są interpretacją sensu, np. Bóg jest ojcem dla swoich dzieci”  → być wierzącym to wtedy interpretować świat za pomocą modelu kochającego ojca.

· Kłoczowski się z powyższym stanowiskiem nie zgadza, uważa, że „kochający ojciec” to symbol

b) symbol wobec rzeczywistości:

· człowiek posługujący się symbolem jest przekonany, że rzeczywistość jest bogatsza i bardziej złożona niż można sądzić, ale nie da się jej pojąć przy pomocy racjonalnych narzędzi.

· Symbol tak jak znak wskazuje na rzeczywistość poza sobą – różnica jest taka, że to intencjonalne wskazywanie na rzeczywistość nie prowadzi do poznania, które by wyczerpało całe bogactwo poznawanego przedmiotu – tak, jak robi to znak.

· Symbol uczestniczy w rzeczywistości do której odsyła

· zniszczenie znaku (np. drogowego) = wandalizm, zniszczenie symbolu (np. flagi) = ugodzenie w system, świętokradztwo

· relacja symbolu z rzeczywistością odbywa się  różnym stopniu.

· Symbol pozwala uczestniczyć w rzeczywistości do której odsyła.

c) egzystencjalna funkcja symbolu:

· każdą strukturę znaczącą trzeba rozpatrywać w 3 wymiarach:

n      semantycznym (znak – rzeczywistość oznaczona)

n      syntaktycznym ( znak – znak)                                

n      pragmatycznym ( znak – nadawca i odbiorca)      
   

· funkcja pragmatyczna odnosi się do człowieka jako nadawcy lub odbiorcy, który otwiera się na działanie symblu

· dziś utraciliśmy symboliczny wymiar naszego życia, P.Tillich mówi, że: człowiek współczesny utracił wymiar głębi, utracił odpowiedź na pytanie o sens swojego życia. Pytania te nie są już nawet stawiane. Naszemu pokoleniu brakuje odwagi...

· Kłoczowski określa bycie religijnym jako: „namiętne pytanie o sens swojego życia i bycie otwartym na odpowiedzi, nawet, gdy nas głęboko wstrząsają”.

· Człowiek otwiera się na ten wymiar właśnie przez otwarcie na język symbolu, obranie „postawy symbolicznej” (jako opozycja do postawy naukowej)

· Należy przyjąć symbol jako otwarcie się na głębszy wymiar własnego życia  i na bogatszy wymiar rzeczywistości → NAWRÓCENIE

· postawa symboliczna to kontemplacja, dostrzeżenie misteryjnego wymiaru rzeczywistości, odbieranie wszystkiego jako dar, ogarnięcie rzeczywistości rozumiejącym spojrzeniem

· Gilbert Durand: „symbol to epifania tajemnicy”. W tą tajemnicę wchodzę w miarę tego jak się ona na mnie otwiera. Tajemnica mnie przeszywa, jak miłość, czy śmierć.

· Człowiek religijny odnajduje ślady boskiego działania zapisane w mowie symboli, przemawiającym tajemniczym językiem.

3) poznanie religijne – próba charakterystyki

a) uwagi wstępne:

· Istnieje wiele rodzajów poznania , o specyfice aktu decyduje przedmiot intenconalnego odniesienia, np. poznanie osoby, naukowe itp.

· w związku z tym muszą istnieć również akty poznania religijnego różniące się od innych. Przedmiot ich odniesienia jest absolutny i transcendentny. → osoba religijna jest przekonana , że żyje wobec Boga i umie rozpoznać znaki którymi On do niej przemawia.

b) Ryty inicjacji:

· inicjacja: wtajemniczenie, wprowadzenie adepta w uczestnictwo w rytach i tajemnej wiedzy, które sprawiają, że młody adept staje się „nowym człowiekiem”.

· Można wyróżnić kilka typów inicjacji:

1.     ryty przejścia – moment przełomowy, wymagający interwencji czynników ponad naturalnych. Moment niebezpieczny, nie można weń wkraczać indywidualnie. To wprowadzenie we właściwy stan społeczny.

2.     Inicjacja w tajemne ezoteryczna kręgi wyznawców kultów – np. w religii Mitry. Mają prowadzić do religii jako osobistego przeżycia.

3.     Inicjacje indywidualne – podjęcie funkcji np. kapłana, szamana. To ustalenie roli.

·  Inicjacja to zawsze wprowadzenie w ukrytą rzeczywistość

·  wtajemniczenie to doprowadzenie człowieka do udziału w Boskiej rzeczywistości, ale musi on najpierw być członkiem religijnej społeczności

·  człowiek musi najpierw otworzyć swoje życie na Boskość, by nawiązać taką relację.

c) inicjacja przez Mandalę:

·  mandala (sans. krąg) – jako plastyczny obraz świata → związek pomiędzy mandalą-mikrokosmosem, a światem zewn-makrokosmosem.

·  Przechodzenie wtajemniczanego przez kolejne kręgi mandali – mistyczna partycypacja w rzeczywistości sakralnej.

·  Każda mandala jest plastycznym obrazem drogi jaką przeszedł świat. Jej kontemplacja to powrót do pierwotnej jedni.

·  Kręgi mandali – etapy. Centrum - „pałac”- duchowe odrodzenie, strzeżony przez strażników → trzeba więc przezwyciężyć przeszkody (motyw przełamania)

d) inicjacja Chrześcijańska:

·  Chrześcijaństwo – religia egzoteryczna – ewangelia głoszona całemu stworzeniu

·  oprócz pedagogiki, głoszenia Dobrej Nowiny rozwija się system „wtajemniczenia Chrześcijańskiego

·  ryt inicjacji nabrał formy w IV wieku, nowy członek przechodził katechumenat (przygotowanie przez 3 lata), musiał wykazać, ze się stara żyć wg przykazań, dopiero potem chrzest

·  oryginalność mistagogii chrześcijańskiej – chrztu nie wyjaśniano przed przyjęciem, lecz po. → najpierw udział w świętaj rzeczywistości, potemm poznanie

d) poznanie religijne wg Tomasza z Akwinu:

·  Mądrość to Dar Ducha Świętego – udzielany wszystkim wierzącym, znajdującym się w stanie łaski

·  poznanie mądrościowe zakłada wiarę jako fundament, jako początek rozumienia.

·  Religijna wiedza jest skutkiem daru mądrości, to skutek działania Mądrości Niestwo...