Części zdania - Orzeczenie
Konieczną częścią zdania jest orzeczenie. Oznacza ono czynność, stan lub właściwość podmiotu. Odpowiada na pytania: co robi podmiot?, kim jest?, jaki jest?, co się z nim dzieje?
Janek pisze.Jedźmy na wycieczkę.Olek jest uczniem.Mama jest dobra i czuła.Niebo stawało się szare.
Są dwa rodzaje orzeczenia:
a) Orzeczenie czasownikowe jest wyrażone formą czasownika osobowego: Janek pisze.Słońce świeci.
b) Orzeczenie imienne składa się z łącznika wyrażonego formą czasowników "być", "stać się", "zostać", "musieć", "chcieć", "mieć" i orzecznika wyrażonego inną częścią mowy: rzeczownika, przymiotnika, liczebnika, imiesłowu przymiotnikowego.Janek został żołnierzem.Słońce już było wysoko.Wieczór był ciepły i cichy.Chcę porozmawiać.Nauka staje się przyjemnością.
Części zdania - Podmiot
Podmiot jest główną częścią zdania. Podmiot może oznaczać osoby, zwierzęta, rzeczy, zjawiska, pojęcia.Odpowiada na pytania: kto?, co?
PCK jest instytucją służącą ludziom.Janek pisze.Mama jest dobra i czuła.Niebo stawało się szare.Ojciec i matka poszli do kina.Ona jest chora.Przyjechali dwaj panowie."Ogniem i mieczem" jest interesującą książką.
Podmiot gramatyczny to rzeczownik występujący w mianowniku, a także każda część mowy użyta w znaczeniu rzeczownika.
rzeczownik – Dom stoi na wzgórzu.przymiotnik – Znajomy kupił nowy garnitur.liczebnik – Wybiła dziesiąta.czasownik – Tańczyć jest przyjemnie.zaimek – On czyta.przysłówek – Jutro należy do nas.spójnik – "I" jest spójnikiem.przyimek – "W" jest przyimkiem.partykuła - "Li", "że" są partykułami.wykrzyknik – "Och" rozległo się nagle.
Podmiot logiczny występuje w przypadkach zależnych:
a) gdy występuje wyraz wskazujący na brak lub nadmiar:
Dziś na ulicach dużo ludzi.Brakuje ptasiego mleka.W kuchni zabrakło soli.Nie ma już wiatru.
b) gdy obok stoi liczebnik zbiorowy i główny powyżej pięciu oraz zaimek liczebnylub przysłówek:
Do domu było ćwierć mili.Kilkoro dzieci bawiło się w parku.Sześć domów stało w rzędzie.Przyjechało dwóch panów.Gościowi spało się dobrze.Zagrzmiały tysiące oklasków.
Podmiot domyślny jest wyrażony przez końcówkę czasownika osobowego:
Podróżujemy samochodem.Popatrzyli na niego.Wczoraj oglądaliście film, a dziś idziecie do teatru.Czytałam już tę książkę.
Bywają zdania bezpodmiotowe:
Grzmi. Taje. Zmierzcha się. Dnieje. Świta. Kłuje go w boku. Swędzi. Rozwidnia się.
Części zdania - Przydawka
Przydawka określa właściwości podmiotu i odpowiada na pytania:jaki?, który?, czyj?, ile?.
Wczoraj była piękna pogoda.Na polach leżał biały śnieg.Jaś wyjechał rano o piątej.W jego domu były piękne pokoje.Piąty dzwon był największy.
Przydawka przymiotna bywa wyrażona za pomocą:- przymiotnika:Rozległy się potężne brawa.Wczoraj była piękna pogoda.- zaimka przymiotnego:Bartek machał tą samą chorągiewką.Strzaskał jakąś głowę.- liczebnika: W oknach rozbłysło jedno, drugie, trzecie światło.- imiesłowu przymiotnikowego:Pięknie ubrana dama weszła do przystrojonej sali.
Przydawka rzeczowna zwyczajna jest wyrażona rzeczownikiem w tym samym przypadku i liczbie co wyraz określany:Rzeka Wisła przepływa przez miasto Warszawę.Ksiądz Bernardyn uciekł się do swej tabakiery.
Przydawka rzeczowna porównawcza łączy się z rzeczownikiem określanym za pomocą wyrazów: jak, jako, jakby, niby:Ciosy spadały jak grad.Struny zadzwoniły jak trąby mosiężne.Na gładkie łączki niby jeziora śniące zstępowały smugi światła.Często widać płaty ziemi jakby obdartej ze skóry.Szczęśliwy człowiek jako kwestarz w Niehrymowie.I bór czerwienił się na kształt ogromnego gmachu.
Przydawka dopełniaczowa wyraża się za pomocą rzeczownika w dopełniaczu:Piękne są okolice Krakowa.Słychać turkot pociągów i gwizd lokomotyw.Na ławce w parku leżała teczka kolegi.
Przydawka przyimkowa jest wyrażona za pomocą rzeczownika z przyimkiem:Na stole leżał zeszyt w kratkę.Chmura z gradem szybko leci.
Dopowiedzenie to przydawka rozwinięta przez inne wyrazy określające:Już trzykroć wrzasnął derkacz pierwszy skrzypek łąki.Żubr, brodacz sędziwy, zadrżał we mchu.Mickiewicz, największy polski poeta, spędził większą część życia na obczyźnie.
Części zdania - Dopełnienie
Dopełnienie to wyraz uzupełniający myśl wyrażoną w zdaniu. Jest to rzeczownik lub inna część mowy występująca w roli rzeczownika. Dopełnienie odpowiada na pytania przypadków zależnych:Wiódł ślepy kulawego. (dopełniacz)Pomaganie bliźnim jest cnotą. (celownik)Piotr buduje dom. (biernik)Dziecko rzuca piłką do kosza. (nadrzędnik)Jan mówi o nim bardzo pochlebnie. (miejscownik)
Rozróżniamy dopełnienie bliższe i dalsze.
Dopełnienie bliższe jest wtedy, gdy przy zmianie czasownika staje się onopodmiotem:a) Jan niesie stół. Stół jest niesiony przez Jana.b) Musisz pilnować dziecka.Dziecko musi być pilnowane.c) Podziel dwanaście przez dwa. Dwanaście podzielono przez dwa.
Dopełnienie dalsze nie zmienia się w podmiot:Chłopczyk wysłuchał słów matki. Rozmawialiśmy o ojcu.On jest skory do entuzjazmu.Jan jest wytrzymały na niewygody.Liczę na twą pracowitość.Lubię czytać.Daj lekarstwo choremu.
Części zdania - Okolicznik
Okolicznik wskazuje na okoliczności towarzyszące czynnościom, stanom lubwłaściwościom, o których jest mowa w zdaniu. Okoliczniki najczęściej są przysłówkami, rzeczownikami z przyimkiem oraz bezokolicznikami.
Okolicznik miejsca odpowiada na pytanie: gdzie?Marta mieszka na wsi, nad rzeką.Tam, w rzece jest dużo ryb.W pobliskim lesie można znaleźć zwierzynę.Gdzieniegdzie rośnie krzak głogu.
Okolicznik czasu odpowiada na pytanie: kiedy?Wczoraj rano pojechałam do centrum.Spotkałam go dwa lata temu.Dziś idziemy do teatru.Latem byliśmy nad morzem.
Okolicznik sposobu odpowiada na pytania: jak? w jaki sposób?Chore dziecko z cicha stęka.Odrabiaj lekcje starannie.Szedł kulejąc.Ciosy spadały jak grad.Deszcz lał jak z cebra.
Okolicznik przyczyny odpowiada na pytanie: z jakiego powodu?Dziewczyna zarumieniła się z wrażenia.Przez ciebie spóźnię się do pracy.Bez pracy niczego nie osiągniesz.Wszyscy uśmiechali się z radości.
Okolicznik celu odpowiada na pytanie: w jakim celu?Uczę się, aby umieć.Janina poszła do sklepu po zakupy.Szedłem wypełnić jego rozkazy.Misjonarz przybył nawracać to plemię.
Okolicznik stopnia i miary odpowiada na pytanie: jak dużo?Nie oddalaj się nawet na krok.Brat jest wyższy o głowę ode mnie.Głos miał nadzwyczaj miły.
Okolicznik warunku odpowiada na pytanie: pod jakim warunkiem?W razie deszczu wezmę parasol.Wygraj w polu, a wygrasz i w sądzie.
Okolicznik przyzwolenia odpowiada na pytanie: mimo co?Chociaż byli głodni, pojadali wolno.Jakkolwiek osoba jej uczyniła dobre wrażenie, była mu obojętna.
poncza