UWAGI WSTĘPNE:
Trójkąt samogłoskowy psł:
samogłoski przednie samogłoski tylne
i y
u
ь ъ
e o
ę ą
ĕ a
ъ – jer twardy
ь – jer miękki
ĕ - jać
ě – e krótkie
Trójkąt samogłoskowy dzisiaj:
y u
i
a
„y” całkiem zmieniło wymowę, ĕ zrównało artykulację z e
- wymowa dzisiejsza „y” jest taka od XVI wieku
- w j. polskim na początku prawdopodobnie były jery, ale nie ma żadnego zapisu z jerami, uważa się, że w XII wieku już jerów nie ma,
- w prasłowiańskim było prawo otwartej sylaby, to znaczy wszystkie sylaby musiały się kończyć na samogłoskę, z tego powodu w psł było więcej samogłosek niż dzisiaj.
JERY:
Pozycja słaba:
- zawsze w wygłosie (s – sylaba z pełną samogłoską, j – sylaba z jerem: sssj)
- przed sylabą z pełną samogłoską, (sjsj)
- przed 2 następującymi bezpośrednio po sobie sylabami z jerami (sjjj)
- uwaga: jery słabe oznacza się łuczkiem pod jerem: ^, jery mocne kółeczkiem pod jerem: °
(w skrócie: liczy się sylaby z jerami od końca wyrazu – parzyste są mocne, nieparzyste jery są słabe. Uwaga: gdy pojawi się sylaba pełna, liczenie zaczyna się od nowa:
przykład: wyraz: S S S S S J S J S J S J J J J S
1 1 1 4 3 2 1
1, 3 – jery słabe. 2, 4 – jery mocne
- X wiek – jery zaczynają zanikać
- XI wiek – wokalizacja jerów mocnych
Obecnie e w wyrazie może pochodzić z 3 źródeł:
- może być dziedziczone z e prasłowiańskiego,
- może pochodzić z ĕ - jać,
- może powstać w wyniku wokalizacji jerów (czyli: z jerów)
Wokalizacja:
- wokalizacji podlegają jery w pozycjach mocnych,
- kiedy wokalizuje się jer twardy, to powstaje e,
- kiedy wokalizuje się jer miękki, powstaje e i dodatkowo miękkość wcześniejszej spółgłoski,
- dowodem na wokalizację jest w j.pol. obecność oboczności e:Ø:
przykłady:
sen: snu - e:Ø rekonstrukcja: sen <*sъnъ (pierwszy od końca jer – słaby, drugi – mocny, ten ulegnie wokalizacji). snu<*sъnu (sъn – rdzeń jest taki sam jak w podstawowej formie – tu jedyny jer jest słaby, zaniknie bez śladu)
pies<*pьsъ - żeby odkryć, że po p był jer, sprawdza się czy są oboczności e: Ø. Są: pies:psa. W takim razie po p musiał być jer. To, czy był twardy, czy miękki poznaje się po spółgłosce, która go poprzedza – skoro jest p’, musiał być jer miękki.
psa<*pьsa
bez<*bъzъ
bzu<*bъzu
Spółgłoski funkcjonalnie miękkie: š, č, ž, dż, c, dz, l !!!!!*
Po spółgłoskach funkcjonalnie miękkich[1] też był jer miękki!. Te spółgłoski się zachowują jak spółgłoski miękkie typu ś, ź, k’ itp.
lew <*lьvъ - uwaga na jer miękki po l (czyli po funkcjonalnie miękkiej
lwa <*lьva
wieś <*vьsь – na końcu musi być jer miękki, bo jest miękkość w „ś”
wsi <*vьsi
sosna <*sosъna
sosen <*sosъnъ
dzień <*dьnь
dnia <*dьna
mech <*mъxъ
mchu <*mъxu
ociec <*otьcь
oćca <*otьca
domek <*domъkъ - przeważnie w zdrobnieniach, w zakończeniu –ek e pochodzi z jeru.
domku <*domъku
len <*lьnъ
lnu <*lьnu
ćma <*tьma
ciem <*tьmъ
szedł <*šьdlъ – po sz jest jer miękki, bo sz jest funkcjonalnie miękkie. A po l jer twardy dlatego, że dzisiaj mamy tam ł. Ł mogło powstać z połączenia l i jeru twardego (l + jer imękki dałoby l)
szła <*šьdla > šdla[2] potem następuje uproszczenie grupy szdl
Wyrażenia przyimkowe przy liczeniu pozycji jerów traktuje się jako całość:
w dzień <*vъ dьnь (podkreślone jery słabe)
we dnie <* vъ dьne (podkreślone jery słabe)
we wsi <* vъ vьsi
ode mnie <*otъ mьne
od niego <* otъ njego
we śnie <* vъ sъne
ze snu <* sъ sъnu
nieregularności w rozwoju jerów:
piesek <*pьsъkъ -powinien powstać „psek”. Nawet istniał taki wyraz w języku polskim. Ale w innych przypadkach było:
pieska <*pьsъka - pieska – i doszło do wyrównania mianownika do przypadków zależnych (wyrównanie analogiczne)(tak samo stało się z wyrazami: szewc, sejm, bochenek)
nieregularność w przyimku ku:
ku <* kъ à to jedyny przypadek, że jer twardy się w u przerobił
deszcz <*dъždżь – kiedyś istniała forma deżdż, ale doszło do ubezdźwięcznienia w wygłosie. Mianownik się różnił od pozostałych przypadków, dlatego potem zaczęli tworzyć od formy mianownika inne przypadki.
dżdżu <* dъždżu
sъpadnienia (spadnienia – s – prefiks, zawsze po prefiksie jest jer. Prefiksy się tak rozróżnia, że istnieje wyraz bez prefiksu, tzn. wyskoczyć – wy to prefiks, bo jest skoczyć)
PRZEGŁOS:
- konsekwencją są oboczności ‘e:’o (e po miękkiej do o po miękkiej spółgłosce) lub ‘e:’a
- muszą być wspomniane oboczności i musi też dojść do wymiany spółgłoskowej:
o t : ć
o d: dź siodło: siedzieć
o s: ś las: lesie
o z: ź wiozę: wieziesz
o n: ń wianek: wieniec
o r: rz wiara: wierzę
o ł: l ciało: ciele
- przegłos dotyczył prasłowiańskiego ĕ – jać i e
- był przegłos lechicki i przegłos polski
ĕ – jać i e przed spółgłoską twardą przedniojęzykowo-zębową (t, d, s, z, n, r, ł) ulegały przegłosowi!!!
Przegłos lechicki to przejście ĕ w a:
*kvĕtъ>kv’atъ
*kvĕtĕ > kvĕt’ĕ à tu przegłos nie zaszedł, bo ĕ znajdowało się przed t zmiękczanym przez ostatnie ĕ
ĕ zmiękcza v w v’ i przekształca się w a
- przegłos lechicki objął całą grupę dialektów lechickich, jest wcześniejszy, z początków X wieku;
Przegłos polski to przejście e w o, zachodził tylko w dialektach polskich w X wieku;
las <*lĕsъ
wiozę <*vezą
wianek <*vĕnъkъ
wiara <*vĕra
Przegłos zachodził wcześniej od wokalizacji jerów (wokalizacja w XI wieku) – wiemy to stąd, że e z jeru nie uległo przegłosowi:
pies <*pьsъ – dlatego e nie uległo przegłosowi, bo jest późniejsze niż przegłos.
Przegłos objął też wyrazy zapożyczone:
kościół (łac. castellum, my przejęliśmy to od Czechów od castell) <*kostelъ
kościele <*kostel’ĕ
(tak jest też z wyrazami Piotr, anioł)
Przegłos bywa też nazywany dyspalatalizacją (jest przeciwieństwem palatalizacji). Palatalizacjom ulegały tylnojęzykowe – przesuwało się miejsce artykulacji na przednie. Dyspalatalizacja zmienia miejsce artykulacji samogłoski z przedniej na tylną.
Oboczności nieregularne:
żona – w miejscowniku powinno być o żenie (i tak było do XVII wieku). O w miejscowniku wzięło się z wyrównania. We wszystkich przypadkach było o, a w celowniku i miejscowniku e – doszło do wyrównania tematu w XVII wieku. Tak było z wyrazami: siostra (siestrze), wiosna (wieśnie), oddział (oddziele), kwiaciarnia (kwieciarnia powinno być).
Przegłos rozpoznaje się po obocznościach, ale one nie zawsze występują:
miód – miedzie à stąd wiemy, że tu był przegłos, bo o nie mogło być po miękkiej:
miód <* medъ>m’edъ>m’odъ>miood
lód<*ledъ
wyraz z zachowanym e – gołoledź (goły lód)
siano<*sĕno
biorę<*berą
miara<*mĕra
światło <*svĕtlo (svĕtъlo?)
kmiotek <*kmietъkъ>km’otek
widział <*vidĕlъ
ciastko <*tĕstъko
wiadro <*vĕdro – tu nie było jeru, potem powstało e wstawne
cios <*tesъ
wiatr <*vĕtrъ
dziatki <dĕtъki
ciasny <*tĕsnъjь
SONANTY:
- spółgłoski zachowujące się jak samogłoski, były ośrodkiem sylaby
- w praindoeuropejskim było więcej sonantów (oprócz l, l’, r, r’ jeszcze m i n à sonant oznacza się takim kółeczkiem pod literą, jak mocny jer)
- spółgłoski spółotwarte: tylne: r, l; przednie r’, l’
- do dziś języki południowosłowiańskie mają sonanty
- sonanty miękkie zachowują się jak samogłoski przednie – palatalizują i zmiękczają spółgłoskę; sonanty twarde nie zmieniają spółgłosek.
W języku polskim zaszła wokalizacja sonantów:
*r>ar zawsze sonant r (z kółeczkiem!) wokalizował się w ar. Rozpoznać go można po tym, że w obrębie jednego morfemu jest grupa ar między 2 spółgłoskami:
*trgъ<targ
*r’ >ir >er – początkowo w ir, potem ir przekształcało się w er z powodu rozszerzenia artykulacyjnego
*sr’pъ>sirp > sierpień
śmierć: *sъmr’tь> smirć > śmirć >śmierć
serce: *sr’dьce > sirdce > sirce > sierce >serce (dàt, potem znika na zasadzie uproszczenia grup spółgłoskowych; pod koniec sierce > serce à twarde s pod wpływem czeskim; pozostałość sierce jest w wyrazach „osierdzie”, „miłosierdzie”
*r’ > ir > er
*r’ > irz > erz np. vr’ba > virzba > wierzba; vr’xъ >virzch > wierzch
bardzo rzadko sonant r’ daje ar, np. czarny <*čr’nъjь – po miękkiej spółgłosce, przed n sonant ulega przegłosowi (dyspalatalizacja – przejście przedniej w tylną) – wokalizuje się tak jak sonant twardy – daje ar. Stąd wiadomo, że ar w czarny jest z sonantu miękkiego, że nie mogła istnieć spółgłoska miękka przed twardym sonantem.
Jeśli przed ar jest spółgłoska twarda, to ar pochodzi z sonantu twardego, jeśli przed ar jest spółgłoska miękka, to był tam sonant miękki
...
sol4321