Prof. dr hab. Tadeusz Gadkowski

Instytucje Wspólnot Europejskich i prawo wspólnotowe.

I. Prawnomiędzynarodowy status Wspólnot Europejskich i Unii Europejskiej

1.Wspólnoty Europejskie jako podmioty prawa miedzynarodowego

Podmioty prawa międzynarodowego, uczestnicy stosunków międzynarodowych, którzy posiadają zdolność prawną, mogą wywołać skutki prawne przez własne działanie, np. utrzymywać stosunki dyplomatyczne, zawierać umowy międzynarodowe, być stroną w postępowaniach procesowych czy ponosić odpowiedzialność międzynarodową. Podmiotami w prawie międzynarodowym są przede wszystkim państwa, a ponadto inne osoby posiadające prawa i obowiązki płynące bezpośrednio z międzynarodowego prawa publicznego.

Tylko państwa są pełnymi, suwerennymi i pierwotnymi podmiotami tego prawa. Wszystkie inne podmioty są niepełne i pochodne; podmiotowość ich opiera się na uznaniu jej przez państwa. Należą do nich organizacje międzynarodowe, Stolica Apostolska, korporacje transnarodowe, narody walczące o niepodległość, a nawet osoby fizyczne (jednostki odpowiadają za naruszanie prawa międzynarodowego, np. w przypadku ludobójstwa, zbrodni przeciw pokojowi

1.1    Podmiotowość prawnomiędzynarodowa organizacji międzynarodowych.

1.2    Podmiotowość prawnomiędzynarodowa Wspólnot Europejskich i główne kierunki jej realizacji w praktyce

2         Unia Europejska w świetle prawa międzynarodowego

2.1    Konstrukcja prawna Unii Europejskiej

2.2    Członkostwo Unii Europejskiej

Kraje stowarzyszone i kandydujące

·         Kraje kandydujące, które zamknęły pomyślnie negocjacje:

o        Bułgaria - przystąpienie 1 stycznia 2007 r.

o        Rumunia - przystąpienie 1 stycznia 2007 r.

·         Kraje kandydujące, które rozpoczęły negocjacje 3 października 2005:

o        Chorwacja - oficjalny kandydat od czerwca 2004 r., negocjacje miały się rozpocząć 17 marca 2005 roku, ale UE uznała, że Chorwacja ukrywa Ante Gotovinę i rozpoczęcie negocjacji zostało wstrzymane.

o        Turcja - oficjalny kandydat od 1999 roku.

·         Kraje kandydujące, które nie rozpoczęły negocjacji:

o        Macedonia - oficjalny kandydat od grudnia 2005.

·         Kraje stowarzyszone, które nie weszły do Unii:

o        Norwegia - odmówiła wejścia w referendum w 1994 jak również w 1972.

o        Szwajcaria - złożyła wniosek w 1992, w referendum obywatele zawiesili negocjacje

·         Inne kraje chcące zostać członkiem Unii:

o        Maroko - złożyło wniosek w 1987 uważając, że jest demokratycznym krajem organicznie połączonym z Europą. Odmówiono mu szans na członkostwo.

o        Ukraina

o        Gruzja

o        Bośnia i Hercegowina

o        Czarnogóra

o        Serbia - UE 3 V 2006 r. zawiesiła rozmowy stowarzyszeniowe jeszcze wtedy z Serbią i Czarnogórą z powodu niespełnienia przez nią warunku jakim było aresztowanie do końca kwietnia Ratko Mladicia. Serbia jest kontynuatorem Serbii i Czarnogóry więc teraz jej się to tyczy.

o        Albania

2.3    Obywatelstwo Unii Europejskiej

Istota obywatelstwa


Obywatelstwo jest szczególnym węzłem prawnym łączącym jednostkę z państwem. Stanowi podstawę, na której opiera się ogół jej praw i obowiązków. Sam fakt posiadania obywatelstwa powoduje szereg znaczących konsekwencji na płaszczyźnie międzynarodowej. Wynika z niego obowiązek wierności i lojalności w stosunku do państwa a także jego zwierzchnictwo osobowe. Obywatelstwo jest stosunkiem prawnym, oznacza więc posiadanie przez jednostkę określonego statusu (ekonomicznego, politycznego, społecznego) oraz zbioru praw. Zgodnie z obowiązującym prawem międzynarodowym sprawy nadania lub pozbawienia obywatelstwa należą do wyłącznej kompetencji państwa.


Obywatelstwo UE


Obywatelstwo Unii Europejskiej zostało ustanowione jeszcze przez Traktat z Maastricht w art. B. Szczegółowe postanowienia regulujące zakres praw zamieszczono w artykułach od 8 do 8e. Istotne zmiany w tej kwestii wprowadził następnie Traktat Amsterdamski. Stwierdzono w nim m.in., że obywatelstwo Unii ma charakter dodatkowy i nie zastępuje obywatelstwa narodowego. Obecnie pojęcie obywatelstwa UE uregulowane jest w II części Traktatu o Wspólnocie Europejskiej, w art. od 17 do 22.

Obywatelstwo UE jest całkowicie zależne od posia¬dania obywatelstwa krajowego. Oznacza to, iż uzależnienie posiadania obywatelstwa Unii od przynależności do jednego z państw członkowskich jest automatyczne i bezwarunkowe. Nie jest ważne, jakie warunki stawia państwo w związku z jego nadaniem. Może nawet nie stawiać żadnych. Istotne jest jedynie samo zaliczenie danej osoby w poczet obywateli. Każdy obywatel Państwa Członkowskiego uzyskuje automatycznie obywatelstwo UE.

Obywatele Unii Europejskiej są uprawnieni do korzystania z przysługujących im praw, ale również obowiązani do wypełniania ciążących na nich obowiązków oraz postępowania zgodnie z przepisami Traktatu. W ten sposób mamy do czynienia z sytuacją, w której jednostka zobowiązana jest do lojalności względem dwóch podmiotów: swojego kraju oraz Unii Europejskiej. Staje się więc sługą dwóch panów.


Katalog praw obywatelskich


Tworząc obywatelstwo Unii Europejskiej Traktat z Maastricht związał z nim szereg uprawnień. Katalog tych uprawnień znajduje się w art. 18 do 22 Traktatu ustanawiającego Wspólnotę Europejską. Do praw obywatelskich zaliczono:

·         prawo swobodnego poruszania się i przebywania na terytorium państw członkowskich (art. 18),

·         czynne i bierne pra¬wo wyborcze w krajowych wyborach lokalnych oraz do Parlamentu Europejskiego (art. 19),

·         możliwość korzystania z opieki dyplomatycznej i kon¬sularnej państwa członkowskiego (art. 20),

·         prawo petycji oraz prawo do zwracania się do Parlamentu Europejskiego i Rzecznika praw Obywatelskich (art. 21).
 

Cele ustanowienia obywatelstwa UE


Jednym z podstawowych, oficjalnych celów, jakie wyznaczyła sobie wspólnota w związku z ustanowieniem obywatelstwa UE, było wzmacnianie ochrony praw i interesów jednostek. Ale czy do realizacji tego założenia naprawdę trzeba było powoływać do życia nową instytucję? Wystarczyło przecież przyznać wymienione w traktacie uprawnienia obywatelom poszczególnych państw członkowskich. Tym bardziej, że posiadanie Obywatelstwa EU ściśle wiąże się z obywatelstwem narodowym. Wydaje się, więc że chodziło tutaj o znacznie więcej.

Już w okresie międzywojennym Richard Coudenhove-Kalergi wysunął tezę o istnieniu narodu europejskiego. Koncepcja ta wydaje się z gruntu nieprawdziwą, gdyż wedle panującego i co do zasady trafnego przekonania w Unii Europejskiej nie ma jednego narodu, zwłaszcza w takim znaczeniu, w jakim rozumiemy go w Europie, czyli jako pewnej wspólnoty etnicznej i kulturowej. Jednakże w ostatnim czasie zaczęły się pojawiać różne dziwne koncepcje, w których zaczęto utożsamiać naród ze wspólnotą obywatelską. Wydaje się więc, iż jednym z najistotniejszych celów wprowadzenia obywatelstwa UE może być próba zapewnienia spójności wewnętrznej Unii poprzez budowę ścisłej więzi pomiędzy nią i jej obywatelami opartej na wzajemnych prawach i obowiązkach.

Jednym z najpoważniejszych problemów, przed jakim stoi cały proces integracji jest kwestia świadomości narodowej mieszkańców Europy. Unia jest wewnętrznie niespójna, więzi pomiędzy poszczególnymi narodami europejskimi są słabe, istnieje wiele antagonizmów. Poszczególne państwa nie są skłonne rezygnować z własnych interesów na rzecz jakiejkolwiek instytucji ponadnarodowej. W zdecydowanej większości przypadków obywatele bardziej utożsamiają się z własną ojczyzną lub narodem, niż z Unią Europejską lub zupełnie abstrakcyjnym tworem, jakim jest "naród europejski". W związku z tym podstawową kwestią zmierzającą do zmiany tej sytuacji stało się kształtowanie nowej mentalności w społeczeństwach Europy. Ustanowienie wspólnego obywatelstwa wydaje się odgrywać w tym procesie kluczową rolę. Jego zadaniem jest osłabianie więzi narodowych i budowanie nowej "świadomości". Ma to w założeniach prowadzić do powstania zintegrowanej wspólnoty obywatelskiej a w konsekwencji zapewnić Unii stabilność.

Dopóki jednostki będą bardziej identyfikowały się z własnymi państwami narodowymi, zawsze interesy własnego kraju stawiać będą na pierwszym miejscu, ponad interesem Unii. Stąd właśnie próba zwalczania przez Wspólnotę wszelkich objawów większego przywiązania do własnej ojczyzny. Potwierdza to art. 29 TUE, w którym czytamy, że Unia będzie zapobiegać ksenofobii i ją zwalczać. Oczywiście definicji ksenofobii nie ma, więc cały przepis, będzie interpretowany dowolnie, w zależności od potrzeb. Samo wprowadzenie tego pojęcia wydaje się mieć na celu pokazanie, że więź obywatel – UE jest według autorów czymś właściwszym niż więź obywatel – naród.

Mamy, więc do czynienia z próbą stworzenia czegoś na kształt narodu. Co prawda Traktat mówi, że obywatelstwo Unii ma tylko uzupełniać, a nie zastępować obywatelstwa narodowe, ale trudno oprzeć się wrażeniu, iż założenie takie koliduje z ideą integracji politycznej. Wspólnota polityczna to coś zupełnie innego niż wspólnota gospodarcza. Trudno sobie wyobrazić jej sprawne funkcjonowanie, w sytuacji, gdy obywatele poszczególnych państw członkowskich nie czują się z nią związani i traktują ją ¥¥¥¥jako pole do załatwiania własnych interesów narodowych. Wszystko wskazuje więc na to, że zapis ten, jest wprowadzony w celu uśpienia czujności tych, którzy nie widzą przyszłości Europy w budowie federalnego superpaństwa.

Kolejnym poważnym problemem, poza brakiem spójności wewnętrznej, dotykającym Unię Europejską, jest rzekomy deficyt demokracji w przeważającej części jej instytucji. Kluczowe instytucje Unii nie są wybierane w sposób demokratyczny a Parlament, który jest uważany za jedyny demokratyczny organ, ma nadal niewielkie kompetencje (głównie doradcze). Ze współczesnym pojęciem demokracji jest natomiast w poważnym stopniu powiązana koncepcja obywatelstwa. Przekazanie mieszkańcom Unii choćby iluzorycznego wpływu na decyzje Wspólnoty może okazać się tutaj bardzo pomocne w budowaniu społeczeństwa obywatelskiego.


Konstytucja UE a obywatelstwo


Zgodnie z przewidywaniami Konstytucja UE położyła ogromny nacisk na kwestie związane ze wspólnym obywatelstwem. Nowa regulacja znalazła się w części I, tytule II – „Prawa Podstawowe i Obywatelstwo Unii”, co świadczy o jej bardzo wysokiej randze. Bezpośrednio o obywatelstwie traktuje art. I-10. Jest on w zasadzie powtórzeniem poprzednich uregulowań. Wymienia ten sam zakres praw przysługujących obywatelom, dodając jednakże, iż prawa te są wykonywane "na warunkach i w granicach określonych przez Konstytucję i środki przyjęte w jej zastosowaniu" (art. I-10). Zwiększa to znacznie możliwości ewentualnej interpretacji przepisu. Regulacje dotyczące obywatelstwa znajdują się również w części III Tytule II – „Niedyskryminacja i Obywatelstwo”.

Najważniejszą jednak zmianą jest włączenie do Konstytucji Karty Praw Podstawowych (część II). Zmiana jest podyktowana chęcią ujednolicenia podstawowego systemu praw obowiązujących w Europie i oparciu ich o wspólny system "wartości".


Podsumowanie


Wydaje się, iż celem wprowadzenia obywatelstwa UE jest budowa ogólnoeuropejskiego społeczeństwa obywatelskiego, które poprzez manipulację pojęciową będzie mogło być nazwane "narodem". Cały zabieg zmiany świadomości europejczyków jest powolny i przewidziany na lata. Zmiany ewolucyjne nie wywołują, bowiem takich emocji jak rewolucyjne. Wprowadzenie obywatelstwa Unii ma na celu stworzenie ścisłej więzi pomiędzy Wspólnotą i jej mieszkańcami przy jednoczesnym osłabianiu więzi narodowych. Sukces lub klęska całej integracji europejskiej może zależeć w znacznej mierze od zrealizowania bądź niezrealizowania celów, jakie założono przy jego wprowadzaniu.

3. Konstytucja unii europejskiej

Czym jest Konstytucja?

Konstytucja jest szczególnym aktem prawnym. Reguluje najważniejsze zagadnienia związane z funkcjonowaniem państwa. Decyduje o jego ustroju, określa podstawowe zadania organów państwowych oraz wyznacza ich kompetencje, Stanowi gwarancję podstawowych praw i wolności obywatelskich. Konstytucja jest najważniejszym aktem prawnym w państwie. Wszystkie inne akty prawne wydawane są na jej podstawie i muszą być z nią zgodne. Posiadanie własnej Ustawy Zasadniczej to prerogatywa należąca wyłącznie do państwa.

Czym jest Traktat Konstytucyjny UE?

Traktat ustanawiający Konstytucję dla Europy jest z punktu widzenia prawa umową międzynarodową podpisaną przez suwerenne państwa. Traktat określa nie tylko cele, kompetencje i instytucje Unii Europejskiej oraz relacje pomiędzy Unią a państwami członkowskimi, ale również jej system wartości i podstawowe prawa obywateli Unii.

Bez względu na jego szczególną nazwę nie jest to jeszcze konstytucja. Jednakże w przypadku jego ratyfikacji i wejścia w życie na terenie całej Unii, stanie się de facto konstytucją. Będzie milowym krokiem w kierunku powstania federalnego państwa europejskiego.

Dlaczego powstał Traktat Konstytucyjny?

Konstytucja Unii powstała z inspiracji największych i tym samym najbardziej wpływowych państw Unii Europejskiej. Nie jest, jak mówią jej zwolennicy, naturalną konsekwencją integracji europejskiej, lecz wyrazem jednej z koncepcji integracji - tej, która dąży do stworzenia jednego państwa europejskiego.

Unia Europejska powinna być wspólnotą na płaszczyźnie której państwa członkowskie współpracowały by ze sobą na zasadach partnerskich a nie federalnym państwem, w którym będzie toczyła się nieustająca walka o dominację jednych nad drugimi.

Czy Konstytucja Unii Europejskiej zastąpi konstytucje Państw Członkowskich?

Art. I-6 Traktatu stanowi wyraźnie, że Konstytucja i prawo przyjęte przez instytucje Unii będą miały pierwszeństwo przed prawem Państw Członkowskich włącznie z konstytucjami narodowymi. Obowiązywać będzie bezwzględna zgodność aktów prawnych niższego rzędu z Konstytucją UE. Konstytucje narodowe przestaną obowiązywać w takim zakresie, w jakim nie będą zgodne z ustawodawstwem unijnym. W zakresie przyjętych regulacji wspólna Ustawa Zasadnicza zastąpi więc analogiczne akty prawne Państw Członkowskich. Konstytucje narodowe będą istnieć dalej, ale nie będą niezależne.

Jaka jest struktura Traktatu?

Traktat ustanawiający Konstytucję dla Europy składa się z preambuły oraz czterech części podzielonych na tytuły i rozdziały. Zawiera w sumie 448 artykułów. Pierwsza część zawiera postanowienia, które m.in. definiują Unię Europejską oraz określają jej cele, wartości, kompetencje, instytucje, organy, symbole, stosunki z Państwami Członkowskimi i procedury podejmowania decyzji, a także obywatelstwo Unii i charakter Unii. Drugą część stanowi Karta Praw Podstawowych, ogłoszona jeszcze podczas Rady Europejskiej w Nicei w grudniu 2000 r. Karta składa się z preambuły i siedmiu tytułów: godność, wolność, równość, solidarność, prawa obywateli, wymiar sprawiedliwości oraz postanowień ogólnych w sprawie interpretacji i stosowania Karty. W trzeciej części znajdziemy szczegółowe regulacje dotyczące polityki i działania Unii Europejskiej, kompetencji poszczególnych instytucji oraz procedur decyzyjnych. Czwarta część zawiera postanowienia końcowe, które dotyczą wejścia w życie Traktatu oraz procedury jego zmiany. Do Traktatu dołączono ponadto 2 załączniki, 36 protokołów i 50 deklaracji.

Jakie są najważniejsze postanowienia Traktatu?

·         Konstytucja Uchyla Traktat ustanawiający Wspólnotę Europejską (TWE), Traktat o Unii Europejskiej (TUE), Traktaty o Przystąpieniu oraz traktaty uzupełniające.

·         Unia Europejska zyskuje osobowość prawną.

·         Powstanie nowy system prawny – prawo unijne.

·         Do Traktatu włączono Kartę Praw Podstawowych.

·         Przepisy Traktatu ustanawiającego Konstytucję dla Europy mają pierwszeństwo przed prawem ustanowionym przez instytucje i organy Unii Europejskiej.

·         Przepisy Traktatu ustanawiającego Konstytucję dla Europy oraz przepisy aktów prawnych wydawanych na jego podstawie mają pierwszeństwo przed ustawodawstwem Państw Członkowskich łącznie z ich konstytucjami.

·         Traktat znosi konstrukcję Unii opartą na trzech filarach co oznacza odejście w znacznym stopniu od systemu jednomyślności przy podejmowaniu decyzji w Radzie.

·         Konstytucja rozszerza zakres obowiązywania głosowania większością kwalifikowaną w Radzie.

·         Traktat wprowadza nowy podział kompetencji pomiędzy Unią Europejską a Państwa Członkowskie.

·         Wspólna Konstytucja drastycznie zwiększa kompetencje Unii. Unia uzyskuje prawo do stanowienia w najważniejszych dziedzinach życia zbiorowego.

·         Unia uzyska w zasadzie prawo do samostanowienia w wielu dziedzinach. Dzięki zawartej w Traktacie procedurze zmiany Konstytucji nie trzeba będzie w wielu przypadkach zwoływać konferencji międzyrządowej do wprowadzenia daleko idących zmian w funkcjonowaniu wspólnoty.

·         Traktat ustanawia urzędy Przewodniczącego Rady Europejskiej i Ministra Spraw Zagranicznych Unii Europejskiej.

·         Konstytucja wzmacnia rolę Parlamentu Europejskiego w unijnym procesie decyzyjnym.

·         Konstytucja wprowadza system głosowania w Radzie oparty na podwójnej większości, który będzie obowiązywał po 2009 r.

Jaki jest zakres kompetencji Unii według Traktatu?

Traktat Konstytucyjny dokonuje podziału kompetencji pomiędzy Unią Europejską a państwami członkowskimi. Unia – dążąc do osiągnięcia swych celów – będzie działać w granicach kompetencji przyznanych jej w Traktacie Konstytucyjnym. Kompetencje nie przyznane Unii Europejskiej w tym Traktacie będą należeć do państw członkowskich. Wprowadzony został podział kompetencji Unii na: kompetencje wyłączne, kompetencje dzielone oraz kompetencje w zakresie prowadzenia działań, które miałyby na celu wspieranie, koordynowanie lub uzupełnienie działań państw członkowskich.

Dziedziny kompetencji wyłącznej

W art. I-12, w którym czytamy, iż w przypadku gdy Konstytucja przyznaje Unii wyłączną kompetencję w określonej dziedzinie, jedynie Unia może stanowić prawo oraz przyjmować akty prawnie wiążące, natomiast Państwa Członkowskie mogą to czynić wyłącznie z upoważnienia Unii lub w celu wykonania aktów Unii.

Unia ma wyłączną kompetencję w następujących dziedzinach (art. I-13 ust. 1):

• unia celna,
• ustanawianie reguł konkurencji niezbędnych do funkcjonowania rynku wewnętrznego,
• polityka pieniężna, w odniesieniu do Państw Członkowskich, których walutą jest euro,
• zachowanie morskich zasobów biologicznych w ramach wspólnej polityki rybołówstwa,
• wspólna polityka handlowa.


Kompetencje Unii w zakresie wspólnej polityki zagranicznej i bezpieczeństwa obejmują wszelkie dziedziny polityki zagranicznej i wszelkie sprawy dotyczące bezpieczeństwa Unii, w tym stopniowe określanie wspólnej polityki obrony, która może prowadzić do wspólnej obrony (art. I-16 ust. 1). Unia ma także w...