ŻYCIE CODZIENNE WIKINGÓW.docx

ŻYCIE CODZIENNE WIKINGÓW

GENEZA WIKINGÓW   |   JĘZYK I PISMO   |   KALENDARZ   |   ORGANIZACJA SPOŁECZEŃSTWA   |   OBRZĘDY   |   IMIONA 

WOJOWNICY I ROLNICY   |   KOBIETA   |   ODZIEŻ I UCZESANIE   |   OZDOBY I SZTUKA    |   CZAS WOLNY    |   KUCHNIA

GENEZA WIKINGÓW

Mianem wikingów określano mieszkańców dzisiejszej Szwecji, Danii, Norwegii i Islandii, czyli 'ludzi północy'. W ciągu niespełna 300 lat, od VIII do XI w., przemierzyli oni całą Europę, dotarli do Bagdadu, Konstantynopola i Jerozolimy, założyli pierwsze europejskie osady w Ameryce Północnej. Odcisnęli swoje piętno na kartach historii Anglii, Irlandii, Rosji i Francji. Według sag islandzkich bardów z XII i XII w., również polski Wolin, pod nazwą Jumne, miał być przez pewien czas zasiedlony przez wikingów (warownia Jomsborg).

Wikingowie byli jedyną grupą etniczną w IX w. w zachodniej Europie, która grabiła kościoły i paliła miasta, przy czym jako niechrześcijanom przypisywano też im wiele zbrodni przez nich nie popełnionych. Pierwszy odnotowany przez kroniki najazd wikingów miał miejsce w roku 793, a jego ofiarą padło opactwo Lindisfarne (wschodnie wybrzeże Anglii w pobliżu granicy ze Szkocją). Gwałtowność wikińskich najazdów szybko stała się legendarna. Mnich ze splądrowanej Irlandii opisał ich jako krwiożerczy, gniewny, całkowicie pogański lud. W końcu jednak i oni przyjęli chrześcijaństwo: Dania w X w., Norwegia na początku XI w., Szwecja pod koniec XI w.

Świat poznał wikingów jednak nie tylko jako najeźdźców i łupieżców. Byli świetnymi nawigatorami i budowniczymi okrętów (w 1893 r. replika łodzi z Gokstad przebyła szlak z Norwegii do Ameryki w ciągu 28 dni, rozwijając prędkość od 10 do 11 węzłów). Przede wszystkim byli też doświadczonymi kupcami i biegłymi rzemieślnikami (broń, biżuteria, szkutnictwo, szkło). Do wikińskich ośrodków handlowych należały m.in. Birka (Szwecja), Kaupang (Norwegia), Hedeby (Dania), Jorvik (Anglia), Kijów (Ukraina).

JĘZYK I PISMO

Język

Wikingowie posługiwali się językiem staronordyckim (norse), należącym do rodziny języków germańskich. Z norse wykształciły się współczesne języki skandynawskie, wschodnio- i zachodnionordyckie. Do pierwszej grupy należą duński i szwedzki, do drugiej islandzki, norweski, farerski (język mieszkańców Wysp Owczych, Farerów) oraz wymarły już język norn (wyspy Szetlandy i Orkady, zajęte przez Szkocję w XV w.). Najbardziej podobny do norse jest współczesny język islandzki, który od przemian uchroniło odosobnienie Islandii od reszty kontynentu. Z Islandii wywodzą sie skaldowie, poeci i twórcy wspaniałych wikińskich sag. Dużo zapożyczeń ze staronordyckiego mają też dialekty szkockie (pozostałości języka norn).

Obecnie językami skandynawskimi (północnogermańskimi) posługuje się 18 mln ludzi. zamieszkujących Islandię, Wyspy Owcze, Półwysep Jutlandzki, Norwegię, wschodnie wybrzeże Finlandii i Wyspy Alandzkie. W średniowieczu używano ich poza tym we francuskiej Normandii (do 1000 roku), w północno-wschodniej Anglii (do 1100), na Orkadach (do 1700), na Szetlandach (do 1750) i Hebrydach (do 1400), w Irlandii (do 1250), na wyspie Man (do 1450), na Grenlandii (staronorweski do 1450, obecnie znowu duński), w Nowogrodzie (do 1300) i na Rusi Kijowskiej (do 1050).

Pismo

Wikingowie nie byli piśmienni w dzisiejszym rozumieniu tego słowa. Historia i wierzenia przekazywane były ustnie z pokolenia na pokolenie, najczęściej w formie sag tworzonych przez bardów i przedstawianych pod postacią wiersza lub melorecytacji (co było nieodzownym punktem programu podczas każdej uroczystości). Do zapisywania krótkich tekstów używano alfabetu runicznego. Nosił on nazwę 'futhark' od sześciu początkowych liter, czyli run (w tzw. starym futharku jest ich 24). Najprawdopodobniej został on zapożyczony od ludów północnej Italii (alfabet alpejski) poprzez kontakty handlowe z imperium rzymskim. Najstarsze znane zapisy runiczne pochodzą z 200 r. n.e. Alfabet runiczny został wyparty przez łacinę po roku 1000.

Kształt liter - proste linie, mało łuków - ułatwiał zapis na takich tworzywach jak kamień, drewno, metal czy kość. Najdłuższy znany tekst wyryty został na kamieniu runicznym z Rok i liczy ponad 700 znaków. Pojedyncze runy ryto na kamieniach nagrobnych, broni, łodziach i domach, używano do oznaczania dróg, a także umieszczano na przedmiotach obrzędowych. Każdej runie przypisane były inne magiczne właściwości, które ułatwiały codzienne życie ( chroniły przed chorobą, dodawały odwagi wojownikom, zapobiegały powikłaniom przy porodzie), ale - jak przestrzega XIII-wieczna Saga Egila: "Niech nikt nie ryje run, aby rzucić czar, zanim się dobrze nie nauczy ich zapisywać."

O rodzajach alfabetu runicznego oraz o znaczeniu poszczególnych liter więcej w dziale RUNY.

KALENDARZ

Wikingowie rozróżniali tylko 2 pory roku - lato i zimę. Rok dzielili na 12 miesięcy, zwanych 'misseri', jednak nie pokrywają się one z dzisiejszym kalendarzem. Czas ich trwania nie był równy, niektóre liczyły kilkanaście tygodni, inne - kilka dni. Przejście jednego miesiąca w drugi wiązało się z reguły z odpowiednim rytuałem. Według Grágás (prawa islandzkiego) pierwszy dzień sumar - lata - przypadał zawsze w czwartek między 9 kwietnia a 15 kwietnia, a pierwszym dniem vetr - zimy - była zawsze sobota miedzy 11 a 18 października.

Poniżej lista nazw staronordyckich miesięcy:

LATO 1:
sumar - lato (kwiecień - maj)
i fyrsti manođr - pierwszy miesiąc
gaukmánuđr/gaukmámađr - miesiąc kukułek
sáđtíđ - czas wysiewu ziarna
harpa (znaczenie nieznane)

LATO 2:
annar manođr - drugi miesiąc (maj - czerwiec)
eggtiđ - czas zbierania jajek
stekktiđ - wyprowadzanie owiec
skerpla (znaczenie nieznane)

LATO 3:
ţriţi manođr - trzeci miesiąc (czerwiec - lipiec)
sólmánuđr/sólmánađr - miesiac słońca
selmánuđr/selmánađr - miesiac osłaniania (przed słońcem)

LATO 4:
fiorđi manođr - cztwary miesiąc (lipiec - sierpień)
miđsumar - środek lata
heyannir - czas zbierania siana

LATO 5:
tvimanođr/tvimánađr - podwójny miesiąc (sierpień - wrzesień)
heyannir - czas zbierania siana
kornskurđarmánuđr/kornshurđarmánađr - miesiąc ścinania zboża

LATO 6:
setti manođr - szósty miesiąc (wrzesień - październik)
kornskurđarmánuđr/kornshurđarmánađr - miesiąc ścinania zboża
haustmánuđr/haustmánađr - miesiąc żniw

ZIMA 1:
vetr - zima
gormanođr/gormánuđr/gormánađr - miesiąc uboju zwierząt

ZIMA 2:
ylir - jul (czas od 24 grudnia do 6 stycznia, dzisiejsze Boże Narodzenie)
frermánuđr/frermánađr - miesiąc mrozu

ZIMA 3:
mörsugr (ssanie tłuszczu (?)
jólmanođr - jul (powtarza się)
hrutmánuđr/hrutmánađr - miesiąc uderzeń (?)

ZIMA 4:
ţorri (znaczenie nieznane)
miđvetr - środek zimy

ZIMA 5:
gói (znaczenie nieznane)

ZIMA 6:
einmanođr/einmánuđr/einmánađr - jeden miesiąc

ORGANIZACJA SPOŁECZNA

Wikingowie nie mieli jednego władcy, zbyt cenili niezależność. Na zgromadzeniach, tzw. thingach prawo głosu miał każdy wolny pełnoletni mężczyzna. Na Islandii raz w roku wszyscy zbierali się na walnym zgromadzeniu, Althingu, podczas którego załatwiano wszystkie sprawy dotyczące zarówno społeczności, jak i poszczególnych osób (np. sądy). Za zabicie wolnego człowieka należało zapłacić karę, zwaną Wergild, współmierną do wartości zabitego. Na Islandii wolny człowiek był wart 120 uncji srebra, ale opłacie podlegało także np. ucięcie komuś nosa.

Społeczeństwo dzieliło się na niewolników (zwanych thrall) i ludzi wolnych (karl), a klasę rządzącą stanowili jarlowie i królowie. Poemat Rígspula, pochodzący z VII w, przedstawia ten podział bardzo obrazowo. Treść dotyczy brzemiennej w skutki podróży, którą odbył Ríg - czyli w rzeczywistości bóg Heimdall. Najpierw przybył do biednej chaty. Mieszkało tam małżeństwo, które swojego syna, urodzonego po tej wizycie, nazwało Thrael (thrall, niewolnik). "Dorastał [on] i rozwijał się dobrze, ale skóra na jego rękach była pomarszczona, kostki u rąk sękate, palce krótkie, twarz szpetna, grzbiet pochylony, stopy duże". Nasz przystojniak ożenił się z równie urodziwą dziewczyną imieniem Thír (inne słowo określające niewolnika), która przybyła do jego domu pieszo: "Podeszwy stóp miała brudne, ramiona spalone słońcem, krzywy nos". Mieli wiele dzieci o brzydkich imionach i życiu wypełnionym ciężką pracą.

Następnie Ríg zatrzymuje się u kolejnej pary, mieszkającej w zadbanym i zamożnym gospodarstwie. Dziewięć miesięcy później rodzi się tam syn, którego nazywają Karl (rolnik, człowiek wolny). Jego policzki były rumiane, oczy błyszczące. Oswoił woły, nauczył się orać ziemię, wznosić dom, stawiać stodołę, budować wóz. Jego narzeczona przybyła konno, ubrana w sukinę z kożlej skóry. Jej imię brzmiało Snör (żona syna, synowa). Nosiła klucze - symbol dostojeństwa. Ich dzieci miały ładne imiona.

Ostatnia wizyta Ríga miała miejsce w okazałym dworze, u przepięknie ubranej pary. Zaproszono go tam do stołu. Tu także potem rodzi się chłopiec. Otrzymuje on imię Iarl (pan, hrabia): "Jasne były jego włosy i policzki, spojrzenie miał płonące jak u młodych węży". Iarl został wielkim wojownikiem. Należały do niego liczne ziemie; jeździł [konno], polował, pływał i posiadał wiele talentów. Jego żona była mądra, miała smukłe palce i jasną skórę. Nazywano ją Erna. Ich dzieci nosiły piękne imiona, a ostani z ich synów zwał się Konr ungr (konungr, król).

OD NARODZIN PO ŚMIERĆ - OBRZĘDY WIKIŃSKIE

Wkrótce.

IMIONA WIKIŃSKIE

W większości nadawano dzieciom imiona zmarłych krewnych lub bohaterów wierząc, że na drodze swoistej reinkarnacji dziecko wraz z imieniem odziedziczy po nich również cechy charakteru. W ten sposób zmarły członek rodziny będzie mógł odrodzić się na nowo i żyć tak długo, jak długo będzie żyło jego imię. Działo się tak zwłaszcza wtedy, kiedy ktoś z rodziny zmarł tuż przed urodzeniem dziecka (syn urodzony po śmierci ojca zawsze otrzymywał jego imię). Wybitni członkowie rodziny mogli doczekać się swoich imienników za życia, jako że Skandynawowie wierzyli, iż dzieci te będą obdarzone splendorem wiążącym się z osobą krewnego. Imiona dwóch pierwszych synów musiały się różnić między sobą. Bardzo rzadko były to imiona po ojcu czy wuju, częściej po dalszych krewnych (kuzyn, a najczęściej dziadek). W nadziei na wyjątkowe cechy związane z imieniem, często sięgano po te związane z bogami: bóg (Gođ-, Ás-), moc boska (Regin-), Thor (Ţór-), Frey (Frey-) czy zwierzętami - Björn (niedźwiedź), Úlfr (wilk).

Poza tym istniały dwie główne zasady nadawania imion: jedną była aliteracja (wszystkie imiona zaczynały się na tą samą literę), a drugą - wariacja związana z pierwszą sylabą (np. Végeirr miał synów o imionach: Vébjörn, Vésteinn, Véţormr, Vémundr, Végestr) lub z ostatnią (Abjörn, Finnbjörn, Gunnbjörn, Hallbjörn, Ketilbjörn). Podobnie jak u Słowian, większość imion była dwuczłonowa, ale nie można było tworzyć imienia z dwóch przypadkowych elementów. Niektóre były stosowane zawsze jako pierwsze, za to inne pojawiają się zawsze jako drugie. Ponadto pewne elementy mogą być używane tylko z określonymi innymi elementami. Przykładowo imię Hallr (żeńskie: Halla) jest częścią składową wielu imion męskich, takich jak: Hallbjörn, Halldór, Hallfređr, Hallgeirr, Hallgrímr, Hallkell, Hallormr, Hallsteinn, Hallvarđr, oraz żeńskich: Hallbera, Hallbjörg, Halldís, Halldóra, Hallfríđr, Hallgerđr, Hallkatla, Hallveig, Hallvör. Nigdy jednak nie występuje w połączeniach z popularnymi końcówkami męskimi: -brandr, -fiđr, -finnr, -gautr, -gestr, - móđr, -oddr, -ólfr, -valdr i żeńskimi: -finna, -gríma, -hildr, -ný, -unn.

Przezwiska nadawano według kilku zasad: wygląd (król Harald Piękny), cechy charakteru (król Magnus Dobry), nawyki, temperament, zawód, miejsce pochodzenia, biografia czy odziedziczone przydomki.

Wikingowie nie znali nazwisk w dzisiejszym rozumieniu tego słowa, tylko używali tzw. patronimików (łac. patronymicum, nazwisko utworzone na podstawie imienia ojca). Matronimik, czyli nazwisko pochodzące od imienia matki, zdarzało się bardzo rzadko. Nazwiska patronimiczne dla chłopców w Norwegii i Danii kończą się na "-sen", a w Szwecji na "-son". Dla dziewczynek to odpowiednio "-dottir" lub "-dóttir", stąd syn Sigurđra t...