pryncypat-dominat.doc

Cesarstwo rzymskie w okresie pryncypatu (27 p.n.e. – 180 n.e.)

Dzieje cesarstwa rzymskiego obejmują okres od roku 30 p.n.e., gdy niepodzielne rządy w imperium rzymskim objął Oktawian August, do 395 roku n.e., kiedy rozpadło się ono ostatecznie na dwie części: cesarstwo zachodniorzymskie i wschodniorzymskie. Pierwsze z nich przetrwało do roku 476, natomiast drugie aż do roku 1453.

W cesarstwie rzymskim panowały dwie formy ustrojowe: najpierw pryncypat (od roku 30 p.n.e. do 284 n.e.), a następnie dominat.

Mechanizm funkcjonowania pryncypatu

· zachowanie pozorów republiki (republikańskie urzędy); ustrój pryncypatu określano często mianem komedii republiki, gdyż zachowano republikańskie formy przy zmienionej, dyktatorskiej treści

· ograniczenie zgromadzeń do roli dekoracyjnej

· władca – poczynając od Oktawiana – nosił tytuł princeps senatus, czyli pierwszego wśród senatorów – stąd nazwa ustroju pryncypat; formalnie ten tytuł przysługiwał Oktawianowi od stycznia 27 roku p.n.e., kiedy to na posiedzeniu senatu oświadczył, że zrzeka się specjalnych pełnomocnictw triumwira, przysługujących mu od roku 43 p.n.e. i przywraca ustrój republikański; senatorowie zaczęli go wówczas prosić, by zachował pełnię władzy dla siebie, na co Oktawian ostatecznie odpowiedział, że gotów jest podzielić się władzą z senatem

· princeps skupiał w swych rękach całą faktyczną władzę – konsula (Oktawian sprawował ten urząd w latach 31-23 p.n.e.), władzę prokonsularną (co dawało mu kontrolę nad prowincjami), naczelnego dowódcy armii (przysługiwało mu imperium maius, czyli najwyższa władza wojskowo-religijna nad prowincjami) i dożywotniego trybuna ludowego; princeps miał osobistą nietykalność (był wcieleniem majestatu ludu rzymskiego), prawo weta oraz prawo zgłaszania kandydatur na urzędy; ponadto nosił od 27 roku p.n.e. tytuł Augustus (czyli wywyższony przez bóstwo) i Cezar (stąd słowo cesarz)

· zwiększenie uprawnień ustawodawczych senatu, jednak ustawy były zgłaszane głównie przez princepsa; liczebność senatu została ograniczona z 900 (od dyktatury Cezara) do 600 osób

· kult władcy; cesarz po śmierci był uznawany za boga

· armia podstawą władzy cesarza

Polityka Oktawiana Augusta wobec prowincji

· podział imperium na prowincje zewnętrzne (świeżo zdobyte przez Cezara, Pompejusza i samego Augusta), które podlegały bezpośrednio cesarzowi, oraz prowincje wewnętrzne, podległe senatowi (mocno już zintegrowane z Rzymem, zdobyte w III i II wieku p.n.e.)

· prowincje senatorskie (wewnętrzne) w roku 27 p.n.e.: Hispania Ulterior, Sardynia z Korsyką, Sycylia, Dalmacja, Macedonia, Achaja, Kreta, Bitynia z Pontem, Azja, Afryka; w prowincjach senatorskich nie stacjonowały wojska, z wyjątkiem jednego legionu w Afryce

· urzędy namiestników prowincji były zarezerwowane dla byłych konsulów, czyli prokonsulów (zarząd prowincji cesarskich i zarząd dwóch prowincji senatorskich – Azji i Afryki) oraz byłych pretorów, czyli propretorów

· Egipt był osobistą własnością cesarza, który czerpał z tego tytułu ogromne dochody; namiestnikiem Egiptu mógł być tylko ekwita, czyli człowiek należący do warstwy bogatych przedsiębiorców i handlowców; senatorom zakazany był wjazd to tej domeny cesarskiej

· Oktawian August dokończył podboju Hiszpanii, zajmując jej część północno-zachodnią, Galisję

· zajął także Alpy, dochodząc do górnego Dunaju (Ister); w Alpach zachodnich, łączących Italię z Galią, utworzone zostały trzy nowe małe prowincje: Alpes Maritimae, Alpes Cottiae i Alpes Poeninae; na obszarze Alp wschodnich powstała prowincja Noricum (obejmująca obszar dzisiejszej Austrii oraz częściowo Bawarii i Słowenii); w środkowych Alpach utworzono prowincję Recja (dzisiejsza wschodnia Szwajcaria i zachodnia Austria oraz częściowo Bawaria)

· w 6 roku n.e. z ziem podbitych nad dolnym Dunajem utworzona została prowincja Mezja (północna część dzisiejszej Bułgarii)

· podbój Panonii nad środkowym Dunajem (obszar dzisiejszych Węgier)

· w okresie pryncypatu granice imperium rzymskiego oparły się o Ren i Dunaj

· nieudana próba rozciągnięcia rzymskiego panowania na ziemie germańskie między Renem a Łabą; 9 rok n.e. – wódz Publiusz Kwinktyliusz Warus ponosi klęskę w Lesie Teutoburskim (w dzisiejszych północnych Niemczech, między rzekami Ems i Wezerą), gdzie traci trzy legiony (około 15 tysięcy żołnierzy); zaniechanie planów ekspansji za Ren

· na wschodzie Oktawian przyłączył do imperium rzymskiego prowincję Galację (środkowa część dzisiejszej Turcji)

· racjonalne ściąganie podatków z prowincji

· szanowanie miejscowych zwyczajów i elit; możliwość awansu dla przedstawicieli elit prowincjonalnych w centralnym aparacie władzy (na przykład w senacie)

· romanizacja i urbanizacja prowincji

Pax romana (pokój rzymski)

· pokój w imperium (rozumiany jako brak wojen domowych) przetrwał dwa wieki od roku 30 p.n.e.

· stała zawodowa armia; służba wojskowa trwała 16-24 lata; odprawa w postaci nadziału ziemi bądź sporej sumy pieniędzy

Dynastia julijsko-klaudyjska

Tyberiusz (14-37) był pasierbem Oktawiana (synem jego drugiej żony, Liwii). Za jego panowania Rzymianie toczyli walki w Germanii. Germanik (syn Druzusa, bratanek Tyberiusza) pomścił w 16 roku n.e. klęskę z Lasu Teutoburskiego, pokonując Arminiusza, wodza germańskiego plemienia Cherusków. Na Wschodzie do Rzymu została przyłączona prowincja Kappadocja, leżąca w Azji Mniejszej.

Kaligula (37-41) był synem Germanika i ciotecznym wnukiem Tyberiusza. Chciał umieścić swój posąg w świątyni jerozolimskiej, co doprowadziło do gwałtownego wzrostu napięcia w Judei (wprowadzenie w życie tego pomysłu oznaczałoby złamanie przywileju ludu żydowskiego, który był zwolniony od składania ofiar cesarzowi i bogini Romie). Zasłynął z okrucieństwa oraz ekscentrycznych zachowań – swojego konia Incinatusa czcił jako boga, karmił go owsem z płatkami złota, ubierał w purpurową tkaninę przypominającą strój senatorski i zamierzał go mianować konsulem. Został zamordowany przez gwardię cesarską.

Klaudiusz (41-54) był synem Druzusa i bratankiem Tyberiusza. Podbił Brytanię, a także Trację i Mauretanię. Masowo nadawał obywatelstwo rzymskie mieszkańcom prowincji. Przyczynił się do rozbudowy portów w Italii (między innymi Ostia) i rozwoju handlu morskiego. Zmarł z powodu otrucia – zabójstwo było prawdopodobnie dziełem jego żony Agryppiny, która – jak twierdzi Swetoniusz w Żywotach cezarów – podała mu zatrute grzyby borowiki.

Neron (54-68) był pasierbem Klaudiusza, synem jego żony Agryppiny. Próbował wprowadzić w imperium rzymskim hellenistyczny, despotyczny model władzy, co doprowadziło do głębokiego konfliktu z senatem. Rozpoczął masowe prześladowania chrześcijan w Italii, oskarżając ich o wywołanie pożaru Rzymu w r. 64. Za jego panowania (r. 66) wybuchło powstanie w Judei. Podporządkował Rzymowi Armenię. Opuszczony przez armię i gwardię pretoriańską, które wypowiedziały mu posłuszeństwo, popełnił samobójstwo. Na nim skończyła się dynastia julijsko-klaudyjska, wywodząca się od Oktawiana Augusta.

Dynastia Flawiuszy

Po obaleniu Nerona oddziały armii rzymskiej stacjonujące w Hiszpanii i Galii obwołały cesarzem Serwiusza Galbę, namiestnika prowincji Hispania Tarraconensis. Galba sprawował władzę jednak tylko przez siedem miesięcy (od czerwca 68 do stycznia 69 roku) i został obalony przez pretorianów, którym nie wypłacił obiecanych pieniędzy. Pretorianie ogłosili kolejnym cesarzem Salwiusza Othona, namiestnika Luzytanii, jego władzy nie uznały jednak legiony stacjonujące nad Renem i obwołały władcą Aulusa Witelliusza, namiestnika Dolnej Germanii. Do bitwy między obu pretendentami doszło w kwietniu 69 roku pod Bedriacum koło Kremony. Pokonany Othon popełnił samobójstwo. Panowanie Witelliusza trwało tylko kilka miesięcy i charakteryzowało się samowolą legionistów i pretorianów, którzy masowo dopuszczali się grabieży i gwałtów. W sytuacji pogłębiającego się chaosu prefekt Egiptu ogłosił cesarzem Tytusa Flawiusza Wespazjana, dowódcę armii w Judei. Uzyskał on szybko poparcie namiestników prowincji i wyruszył do Italii. W październiku 69 roku pokonał pod Kremoną wojska Witelliusza, zapoczątkowując panowanie dynastii Flawiuszy w imperium rzymskim.

Dynastia ta pochodziła nie z rzymskiej arystokracji, lecz ze szlachty italskiej. Sam Wespazjan pochodził z Reate w kraju Sabinów i tam rozpoczął karierę jako urzędnik municypalny. Trzej przedstawiciele dynastii Flawiuszy – Wespazjan, Tytus i Domicjan – panowali w latach 69-96.

Wespazjan po krótkotrwałych rządach trzech cesarzy (Galby, Othona i Witelliusza) przywrócił dyscyplinę w armii, a przede wszystkim w zbuntowanych legionach stacjonujących nad Renem. Zmienił zasady rekrutacji do legionów, opierając ją nie na zaciągu z Italii, lecz ze zromanizowanych prowincji zachodnich, głównie Hiszpanii. Dbał o to, by legiony stacjonowały z dala od obszaru, z którego były rekrutowane.

Wespazjan wzmocnił budżet, wprowadzając nowe podatki (między innymi od toalet publicznych, stąd powiedzenie pecunia non olet) oraz oszczędnie rozporządzając funduszami publicznymi. Propagował życie skromne, pozbawione wszelkich ekstrawagancji, czym odróżniał się od swoich poprzedników. Swetoniusz napisał w Żywotach cezarów, że Wespazjan sam zdejmował sobie buty.

Za panowania Wespazjana zostało stłumione antyrzymskie powstanie w Judei – dokonał  tego w r. 70 syn Wespazjana, Tytus, zdobywając Jerozolimę i burząc tamtejszą świątynię. Zniesiony został urząd arcykapłana – duchowego zwierzchnika wyznawców religii judaistycznej. Represje spowodowały, że Żydzi zaczęli masowo opuszczać Judeę, osiedlając się w innych prowincjach imperium rzymskiego.

Tytus sprawował rządy cesarskie w latach 79-81. Italia stanęła wówczas w obliczu kataklizmu: wybuch Wezuwiusza (79) pogrzebał Pompeje i Herkulanum nad Zatoką Neapolitańską. Rok później wielki pożar spustoszył Rzym. W tym czasie wybuchła także rebelia Terentiusa Maximusa – ten mieszkaniec prowincji Azja podawał się za cesarza Nerona, przypominał go zresztą z wyglądu i głosu. W obliczu klęski Maximus zbiegł do Partów. Tytus zakończył swoje panowanie po niespełna trzech latach, umierając prawdopodobnie na malarię.

Ostatnim z Flawiuszy był Domicjan, brat Tytusa, panujący w latach 81-96. Był autokratą i tyranem, kazał się tytułować Dominus et Deus (Pan i Bóg). Jego największym osiągnięciem było rozpoczęcie budowy limesu, czyli systemu umocnień na granicy z terenami germańskimi. Elementami kluczowymi tego systemu były obozy legionów (castra) oraz obozy wojsk pomocniczych (castella), między którymi rozmieszczano wieże strażnicze. Po zbudowaniu limesu punkt ciężkości wysiłku militarnego Rzymian przesunął się znad Renu nad Dunaj.

Domicjan zginął zamordowany przez gwardię pretoriańską – przypuszcza się, że w spisku uczestniczyła jego żona Domicja Longina.

Dynastia Antoninów

Objęcie panowania przez tę dynastię oznaczało dojście do władzy przedstawicieli arystokracji prowincjonalnej. Najwybitniejszy jej reprezentant, Marek Ulpiusz Trajan, pochodził z Hiszpanii. Charakterystyczny dla tej dynastii był także fakt, iż władzę sprawowały na ogół osoby ze sobą nie spokrewnione, związane tylko systemem adopcji. Za Antoninów wykształcił się w imperium rzymskim zawodowy aparat urzędników cesarskich, tworzony spośród ekwitów. 

Pierwszym władcą z tej dynastii był Marek Kokcejusz Nerwa, przedstawiciel starej rzymskiej arystokracji, powołany przez senat. Jednak panował on tylko dwa lata (96-98), po czym adoptował jednego z dowódców wojskowych, Trajana, i przekazał mu władzę.

· Trajan (98-117) podbił Dację zamieszkaną przez plemiona pochodzenia trackiego; atakująca Daków armia rzymska liczyła 13 legionów (ok. 150 tys. żołnierzy); pokonany król Decebal popełnił samobójstwo, Dacja stała się w roku 106 rzymską prowincją, słynącą ze złóż złota; na Wschodzie Trajan przyłączył do Rzymu Arabię, a po wojnie z królestwem Partów – Mezopotamię i Asyrię; współpracował z Senatem, za co senatorowie przyznali mu tytuł optimus princeps

· Hadrian (117-138) – zrezygnował z dalszych podbojów, koncentrując się na konsolidowaniu imperium; zwrócił Mezopotamię i Asyrię Partom, rozbudował umocnienia na granicy nadreńskiej oraz zbudował w Brytanii wał Hadriana (o długości 117 km); wprowadził zasadę, iż poszczególne legiony rekrutują swych żołnierzy z prowincji, w której stacjonują; w latach 132-135 trwało wielkie powstanie w Judei, w wyniku którego zginęło ok. pół miliona ludzi i zostało zniszczonych 50 miast żydowskich; Hadrian zlikwidował prowincję Judea i utworzył na jej miejsce prowincje Syria i Palestyna; niewolnicy zawdzięczają mu wydanie przepisów broniących ich praw

· Marek Aureliusz (161-180) – wojna z Partami doprowadziła do osłabienia granicy naddunajskiej, co wykorzystały germańskie plemiona Markomanów i Kwadów i wtargnęły na tereny imperium rzymskiego; obrona Akwilei; pokonani Germanie osiedlili się na stałe na obszarze imperium; klęski naturalne: wylew Tybru, inwazja szarańczy, epidemia dżumy (stała się ona przyczyną śmierci tego cesarza); Marek Aureliusz napisał Rozmyślania, które stały się jednym z najbardziej znanych dzieł filozofii stoickiej

Cesarstwo rzymskie w okresie dominatu (284-395)

Istota dominatu

Kryzys polityczny III wieku zakończył się ustabilizowaniem władzy przez cesarza Dioklecjana (284-305). Od tego momentu imperium weszło w fazę nowego ustroju – dominatu.

Istotą dominatu było przyjęcie założenia, iż cesarz jest absolutnym panem (dominus), a nie pierwszym obywatelem. Silnej władzy centralnej podporządkowane zostały wszelkie przejawy życia politycznego, gospodarczego i społecznego. Cesarz stał się niekwestionowanym samowładcą, będącym źródłem wszelkiego prawa. Przysługiwał mu tytuł Iovius, czyli „powołany przez Jowisza”. Taki model władzy był wzorowany na wschodnich monarchiach despotycznych, a szczególnie na perskim państwie Sassanidów. Cesarz nosił purpurowy strój ozdobiony szlachetnymi kamieniami (purpura była zarezerwowana dla rodziny cesarskiej), poddani mieli obowiązek witać go padaniem na kolana.

Tetrarchia

Był to system sprawowania władzy oraz mechanizm sukcesji zaprojektowany i wprowadzony przez Dioklecjana. Termin tetrarchia oznacza rządy czterech. Cesarstwem miało zarządzać dwóch augustów (wyższych rangą) i dwóch cezarów (niższych). Cezarowie mieli być następcami augustów po dobrowolnej ich abdykacji po 20 latach panowania. Nowi augustowie mieli sobie dobierać kolejnych cezarów. Nie wprowadzono formalnego podziału terytorialnego cesarstwa, natomiast każdy z panujących miał zadania na określonym obszarze.

System tetrarchii załamał się po abdykacji Dioklecjana (i drugiego augusta – Maksimiana) w r. 305 z powodu ostrej rywalizacji o władzę między ich następcami. 

Reforma administracyjno-wojskowa Dioklecjana

· Dioklecjan zwiększa liczbę prowincji z 50 do 110; celem tej reformy było osłabienie pozycji namiestników prowincji; jednocześnie Dioklecjan utworzył 13 diecezji, które skupiały kilka lub kilkanaście prowincji; na czele diecezji stali naczelnicy mianowani przez cesarza; stolicę imperium rzymskiego przeniesiono z Rzymu do Nikomedii na wschodzie

· zwiększenie liczebności armii z 300 tys. do ok. 500 tys.

4