Wstęp do historii sztuki – architektura – dr A. Wojtyła /zag.-kolok./
TERMINY – KOLOKWIUM
Fundament, mur, wątek muru, łuk, przypora, filar, filar: przyścienny, przyporowy, wiązkowy; służka, system przyporowy.
Strop, krążyna, sklepienie: kolebkowe, krzyżowo-kolebkowe, krzyżowo-żebrowe, gwiaździste, palmowe, trójpodporowe, wachlarzowe, klasztorne, nieckowe, żaglaste, zwierciedlane, sieciowe, kryształowe, kopuła: budowa, sposób oparcia, rodzaje.
Budowla centralna, podłużna. Układ bazylikowy, halowy, salowy.
Korpus nawowy, nawa, transept, przęsło, system wiązany, prezbiterium, apsyda, obejście, wieniec kaplic, kaplica mariacka, empora, empora organowa, krypta, wieża, kruchta, baptysterium.
Kondygnacja, suterena, przyziemie, mezzanino, antresola, piętro, piano nobile, facjatka; trakt, korytarz, amfilada, apartament, westybul, antykamera, schody i ich rodzaje.
Korpus, skrzydło, dachy, hełmy, szczyt, attyka, ryzalit (środkowy, boczny, narożny, pozorny), alkierz, wykusz, portyk, portyk wgłębiony, kryptoportyk, loggia, balkon, weranda, galeria, ganek, krużganek, wirydarz, podcienia, belweder, glorietta, oficyna, dziedziniec.
Porządki architektoniczne: dorycki, toskański, joński, koryncki, kompozytowy. Porządek wielki i spiętrzony (superpozycja).
Kolumna (baza, trzon, głowica: echinus, abakus), entazis, interkolumnium, kolumnada, pilaster, lizena, listwa, herma, pilaster hermowy, atlant, kariatyda.
Belkowanie: architraw, fryz (tryglisy i metopy), gzyms, listwy, kroksztyn, modylion, konsola, fronton, akroterion, antefiks,
Arkada, impost, archiwolta, łuk triumfalny.
Fasada, elewacja, portal, nadproże, nadświetle
Okna: budowa, rodzaje, kształty (prostokątne, zamknięte: półkoliście odcinkowo, ostrołukowo, biforium, triforium, okno termalne, oculus, rozeta, serliana, porte-fenetre, lukarna, blenda.
Eksedra, nisza, edikula, płycina, panneau, supraporta, medalion, plafon.
Naczółek, alternacja, woluta, esownica, wimprega, pinakiel, kwiaton,
Rustyka, boniowanie, maswerk
Balustrada, tralka.
SPOSÓB DEFINIOWANIA
Zaczynamy od tego czy jest to element architektoniczny/dekoracyjny/konstrukcyjny/artykulacyjny ...., o kształcie np. filar hermowy: rzon zwężający się ku dołowi. Nie używamy słów: wystaje, do góry nogami, ale występuje lub odwrócny.
Sklepienia – po 2 sklepienia – 4 pkt za każde. Porządki też ważne. Łuk z klińców, kolebki do krzyżowo-żebrowego, ze skrzyżowania pod kątem prostym. Sposób oparcia sklepienia czy spoczywa na całej ścianie czy podparte w 4 pun ktach i jakie ma zalety. Np. okna przy krzyżowo-żebrowym. Sklepienie klasztorne – wyjście od kolebki – dzielimy na części i składamy, można narysować, oparte na murach obwodowych, dalej nieckowe, zwierciadlane.
Kopuła na pendentywach i na trompach.
Wimprega, płycina, pann....
Jeden z porządków do scharakteryzowania w pełni. Jak zbudowany, czy są gęste kanelowania czy rzadkie. Podział głowicy, jak wygląda belkowanie.
System wiązany (1 przęsłu nawy głownej odpowiadają 2 pary przeseł ..../ to co innego niż filar wiązkowy (stanowi przedłużenie żeber)
Arkada, archiwolta, imposty, alternacja
Bez wątków, murów, fundamentów, dachów, rodzajów łuków.
Posada, podwalina, podkład, element konstrukcyjny, poniżej podłogi najniższego pomieszczenia, przenoszący ciężar budynku na grunt.
Z punktu widzenia ukształtowania rozróżniamy:
- Fundament ławowy, w postaci kamiennych, ceglanych, żelbetowych itp., ław (pod ściany lub rząd słupów).
- Fundament stopowy, o podstawie najczęściej kwadratowej – pod pojedyncze słupy.
- Fundament płytowy, obecnie najczęściej żelbetowy (pod całym budynkiem lub jego częścią).
- Fundament blokowy, w postaci masywnego monolitu o znacznych wymiarach,
- W przypadku, kiedy odpowiedni do oparcia budynku grunt znajduje się głębiej, stosuje się głęboki fundament studniowy – w kształcie cylindrycznej studni z cegły, betonu, żelbetu lub stali, albo tzw. pale fundamentowe, z masy betonowej, kładąc na nich fundament właściwy.
<łac. fundamentum ‘podwalina’>. s. 126.
Pionowa konstrukcja z cegły, kamienia naturalnego, sztucznego lub mieszanego, wydzielający i zabezpieczająca przestrzeń krytą lub otwartą.
W konstrukcjach szkieletowych (np. drewnianych – tzw. mur pruski czuli szachulcowy) występuje mur wypełniający.
Powierzchnię muru nazywa się licem, układ poszczególnych kamieni lub cegieł – wątkiem lub wiązaniem. Podziemną część muru nazywa się fundamentem lub podwaliną, dolną– cokołem, a górną wieńczącą – koroną.
Murowanie zaprawowe polega na rozłożeniu zaprawy murarskiej na podłożu lub poprzedniej warstwie, odpowiednim ułożeniu danych elementów i wypełnieniu spoin zaprawą.
Murowanie bezzaprawowe (suche) polega na układaniu bez zaprawy elementów muru (przy wznoszeniu muru z kamieni uszczelnia się go czasem drobnymi łupkami lub żwirem).
W nowoczesnym budownictwie bez zaprawy układa się bloki betonowe, które zaopatrzone są w specjalne wpusty i wypusty, unimożliwiające przesuw bloków.
Fakturę muru można wzbogacić przez stosowanie barwnej cegły glazurowanej lub łączenie cegły z kamieniem – boniowanie, ozdobne wątki, tynkowanie. W niektórych znaczeniach używamy wymiennie określeń muru i ściany. Zob. też opus, cyklopski mur, poligonalny mur.
Zależnie od funkcji rozróżniamy w budowlach:
- mury szczytowe – magistralne, kapitalne.
- mury działowe.
Wśród murów wolno stojących wyróżnia się obronne, miejskie, ogrodowe, cmentarne,
itp. s. 269
[ niem. < łac.], część budowli (np. ściana, fundament, słup, filar) lub samodzielna budowla (np. ściana oporowa) przeznaczone do przenoszenia obciążeń i stanowiące przegrodę, wykonane przez murowanie, czyli ręczne układanie elementów bud. (np. cegieł, pustaków, bloków betonowych, kamieni) na zaprawie (zaprawy budowlane) lub na sucho (bez przekładek lub z przekładkami z materiałów sypkich lub plast.), przy określonym sposobie wiązania elementów (np. zaopatrzonych w specjalne wpusty i wypusty); powierzchnię muru nazywa się licem, układ elementów muru — wiązaniem, szczelinę między sąsiednimi elementami wypełnioną zaprawą bud. — spoiną. Umiejętność wznoszenia muru jest znana od czasów prahist.; w Mezopotamii występowały gł. mury z cegły suszonej, często licowane; mury z cegły i ciosów kam. wznoszono w Egipcie, w kręgu kultury egejskiej (np. z kam. bloków mury cyklopowe w Mykenach) oraz w staroż. Grecji, Etrurii i Rzymie; charakterystyczne zwł. dla architektury rzym. były mury kamienne o konstrukcji mieszanej, a także mury: opus emplecton, opus spicatum i opus reticulatum w budowlach rom. przeważały mury kamienne, w okresie gotyku dominowały mury ceglane; w czasach nowoż. stosowano rustykę i boniowanie, w murach ceglanych — nowe rodzaje wątków (np. krzyżowy, hol.), coraz częściej występowały mury tynkowane; obecnie mury licuje się cegłą, stosuje się okładziny kam. i kolorowe tynki.
Niektóre rodzaje murów stosowanych w dawnych budowlach; w starożytnym Egipcie stawiano mury z suszonej cegły i ciosowe;w Europie w epoce brązu wznoszono mury ceglane oraz kamienne cyklopowe i poligonalne, a w starożytnym Rzymie — często mury z kamienia łamanego z okładziną ciosową; obecnie przeważają mury ceglane lub z pustaków, tynkowane lub licowane; murów kamiennych nadal używa się do celów dekoracyjnych, np. na cokoły budowli.
Wątek muru/układ/wiązanie/appareil
Układ cegieł lub kamieni w murze (ścianie). Odróżnia się odmiany w zależności od kształtu i rytmu układanych elementów. Niektóre wątki są typowe dla pewnych okresów i środowisk budowlanych.
I. Wątki ceglane. Na podstawie układu widocznych w licu muru główek i wozówek (cegła) rozróżnia się m.in: główkowy, wozówkowy, wendyjski lub słowiański (w Polsce w XIII w.), polski lub gotycki (od XIV w. do końca XVI w.), kowadełkowy lub blokowy (od XVI w.), krzyżowy (od XVII w.), holenderski (w Polsce rzadki od XVII w.), angielski, forteczny lub twierdzowy (w 2 poł. XIX w. przy budowie fortec) i in.
II. Wątki kamienne, przyjęło się określać czasem specjalnym terminem, np. w odniesieniu głównie do starożytności i średniowiecza słowem łacińskim opus. Rozróżnia się m.in.:
1. Opus antiquum lub incertum – o nieregularnie ułożnych kamieniach.
2. Isodomum – o regularnych kamieniach (cios) układanych w równych warstwach.
3. Pseudoisodomum – o nieregularnych warstwach różnych wielkości ciosów.
4. Emplectum – o zewnętrznych warstwach regularnych ciosów i wnętrzu muru wypełnionym odłamkami kamieni zalanych przeważnie zaprawą.
5. Reticulatum – o sieciowym układzie kamieni.
6. Spicatum – o układzie jodełkowym.
7. Quadratum – odmiana isodomum o sześciennych ciosach.
8. Do wątków kamiennych należy także cyklopski mur.
9. W średniowiecznej praktyce budowalnej rozróżnia się na ogół wątki kamienne w terminologii francuskiej: grand appareil (opus isodomum albo quadratum, wielki wątek) – z dużych ciosów; petit appareil (mały wątek) z małych ciosów; moyen appareil (średni wątek) – o warstwach mieszanych z ciosów różnej wielkości.
Różne rodzaje wątków główkowo-wozówkowych (S. 431 – przykłady):
1. Wendyjski.
2. Polski.
3. Holenderski.
4. Kowadełkowy.
5. Krzyżowy.
6. Wozówkowy.
7. Główkowy.
Mur rodzaje wątków:
1. cyklopski
2. poligonalny.
3. z ciosów w układzie w części regularnym.
4. Opus emplectum /empecton/ - przekrój.
5. Opus spicatum.
6. Opus reticulatum.
7. Mieszany – kamień z warstwami cegły.
8. Mur o wątku wyrównanym co dwie warstwy.
s. 270 – do wklejenia przykłady
s. 431, zob. też cegła, opus, cios, cyklopski mur.
Opus
Termin pochodzący z rzymskiej i średniowiecznej praktyki budowlanej i rzemieślniczej. W połączeniu z różnymi przymiotnikami określa wątki muru, rodzaje tynku, układ mozaik i posadzek, sposoby konstrukcyjno-budowlane, a także sposoby techniczne i dekoracyjne w różnych działach rzemiosła artystycznego.
W przypadku muru z kamienia naturalnego rozróżniamy: antiquum, incertum, emplectum, isodomum, pseudoisodomum, quadratum, reticulatum, spicatum.
Ponadto stosowano głównie w średniowieczu, określenia: opus alexandrinum, segmentatum – okładzina ścienna i posadzkowa z płytek głównie marmurowych, układanych we wzory dekoracyjne; opus anglicanum – bogate hafty, szczególnie z wkładkami z blachy srebrnej i złotej; opus francigenum – „francuski” sposób budowlany, tzn. gotycki; opus italicum – budownictwo kamienne; opus mixtum – mur z mieszanych materiałów, tzn. cegły i kamieni nie obrobionych i nie ciosanych; opus romanum – mur z regularnych bloków lub kostek kamiennych; opus rusticum – mur rustykowany (rustyka); opus vermiculatum – mozaika z małych płytek we wzorze szachownicowym. <łac. dosł. Dzieło>. s. 290.
Rysunek: opus incertum, reticulatum, testaceum.
Zob. też mozaika, rustyka.
Cios
Kamień ciosany, blok, najczęściej protopadłościenny otrzymywany w procesie obróbki kamiennej (np. przez dłutowanie) lub przecieranie kamienia naturalnego. Cios o wykończonej za pomocą dłutowania, groszkowania itp., powierzchni, zw.powierzchnią licową, stosuje się do wznoszenia filarów i przyczółków mostowych, cokołów monumentlanych budowli, itp.
s. 75. Skonstruowany z wielkich, nie obrobionych, ale dopasowanych do siebie bloków kamiennych, nie łączonych zaprawą. W II tysiącleciu p.n.e. murami takimi otaczano grody warowne na terenie Grecji (Tyryns, Mykeny). Nazwę tę stosuje się do tego typu murów występujących i w innych krajach we wczesnych okresach rozwoju budownictwa. s. 72.
Sztuczny kamień budowlany uformowany zasadniczo w kształcie prostopadłościanu. Najpopularniejsza cegła z gliny może być wykonywano dwoma sposobami:
1. cegła suszona, w cieniu, dosuszana na słońcu (surówka).
2. Cegła wypalana w piecu.
Cegła należy do najbardziej rozpowszechnionych materiałów budowlanych, dzięki obfitości
i taniości surowca, łatwości wykonania i trwałości. Stosowana w budownictwie od czasów starożytnych przede wszystkim jako materiał konstrukcyjny, a także do celów dekoracyjnych.
Zależnie od miejsca i czasu, wymiary i kształt cegły były i są różne. Najstarsze cegły były sześcianami, w Rzymie miały zastosowanie cegły płaskie, od średniowiecza powszechnie używano cegły prostopadłościennej.
Cegła romańska miała przeciętne wymiary 26-28x12-13x8-9cm, gotycka – 28-30x13-14x8,5-9cm, od 2 poł. XVII w.: 25x13,3x4,5 cm. W XIX w. wymiary zostały zróżnicowane, zawsze jednak stosunek grubości do szerokości i długości wynosił 1:2:4. Obecnie obowiązuje wymiar 25x12x6 cm. W latach powojennych była także stosowana cegła starszego formatu: 27x13x6 cm.
Od czasów babilońskich wytłaczano w cegle napisy i stemple, np. kartusze faraonów lub znaki wytwórcy czy właściciela. Oznaczenie cegły utrzymywało się w średniowieczu i trwa do naszych dni.
Cegły dzielimy w zależności od:
1) Sposobu wykonania na:
- Ręczną (dawna cegła ze śladami palców powstałymi przez pociągnięcie ręką po glinie ułożonej w formie nosi nazwę palcówki)
- Maszynową.
2) Stopnia wypalenia
- Niedopałka.
- Wiśniówka.
- Zendrówka.
3) Kształtu.
- Jako ułamki cegły pełnej.
- Jako cegły odbiegające od normalnego prostopadłościennego kształtu: cegły różnego wymiaru i kształtu, w zależności od którego otrzymuje nazwy – fazowana (o jednym z krótszych boków ściętym), profilowana (Charakterystyczna dla architektury gotyckiej). Do okładziny ściennej używamy cegły zwanej licówką, najczęściej do oblicowań używa się też cegły glazurowanej.
4) Pod względem struktury wewnętrznej obok normalnej cegły pełnej wyodrębniamy cegły z otworami, są one charakterystyczne dla konstrukcji nowoczesnych.
Obecnie obok cegły z gliny używa się też cegły cementowej i cegły wapienno-piaskowej (Silikatowej).
Układy cegieł (wiązanie, wątek) różnią się między sobą rytmem widocznych w murze główek (krótki bok cegły) i wozówek (długi bok cegły). s. 60-61.
Element architektoniczny, konstrukcyjny lub dekoracyjny, zwykle zakrzywiony i podparty. Sł/
Łuk sklepiona konstrukcja wieńcząca otwór lub wnękę w murze, która przejmuje obciążenie i przekazuje je na podpory (filary, kolumny). Łuki są wznoszone z klińców albo elementów prostokątnych, łączonych klinowymi spoinami. Budowa łuku: na podporach opierają się imposty (prostokątne płytki + często połączone z głowicami), następnie mamy kamienie (klińce), najniższy kamień to stopka, najwyższy środkowy to zwornik-klucz. Rozpiętość to średnica łuku (odległość między impostami/podporami?). Strzałka to odległość między linią impostów (rozpiętością?) a punktem szczytowym podłucza. Czoło to powierzchnia przednia i tylna luku. Podłuczem to powierzchnię dolną łuku, zaś grzbiet jego powierzchnia górna.
s. 454-455 W.Koch. Patrz rysunki.
Łuki dekoracyjne, stosowane na licu murów, wykonywano najczęściej w stiuku i tynku. Występują nierzadko przy niewidocznym łuku konstrukcyjnym (np. nałożone na jego czoło lub podłucze), naśladując jego kształt i podkreślając rolę tektoniczną (np. archiwolty, łuki naśladujące pasy podsklepienne lub łuki tarczowe).
Łuki konstrukcyjne służą głównie do przekrywania otworów, wzmacniania ścian (łuki odciążające), stosowane są też w sklepieniach. Ich zadaniem jest przeniesienie na boki ciężaru właśnego i dźwiganego. Wykonywane są z klińców kamiennych lub ceglanych, opierają się na murach, filarach lub słupach (zwanych oporowymi.
Łukami płaskimi, nazywa się także elementy przesklepiające płaskie, o ile tylko złożone są z klińców. Łuki wykonane w kamieniu, nie systemem klińcowym, lecz wycięte w jednej belce lub płycie kamiennej, bądź w kilku poziomych warstwach kamienia, nazywają się łukami pozornymi.
Łuk składa się z dwóch ramion rozdzielonych klińcem szczytowym, zwanym zwornikiem. Najniższe klińce ramion nazywane są nasadowymi (nóżkami, stopkami). Najwyższy kamień oporowego muru, filaru lub słupa, dźwi...
stom007