Struktury pionkowe
Francuski mistrz szachowy i kompozytor Francois Andre Danican Philidor (1726-1795) napisał w swojej książce pt. "Analiza gry szachowej", Londyn 1749, że "pionki są duszą szachów". Od tego czasy minęły już przeszło dwa stulecia, ale stwierdzenie to, mimo iż wiele poglądów o strategii i taktyce szachów uległo w międzyczasie rewizji, nie straciło na swej aktualności. Pionki odgrywają bardzo ważną rolę w partii i z tego musi zdawać sobie sprawę każdy szachista. Bowiem od pozycji pionków zależy, jakie plany strategiczno-taktyczne będą w partii realizowane.
W tym miejscu omówię różne struktury pionkowe, które występują najczęściej w partii szachowej. Wykorzystam tutaj moje artykuły, które w latach 1999-2006 opublikowałem w miesięcznikach "Szachista" i "Magazyn SZACHISTA".
Izolowany pionek w centrum
Zagadnienie izolowanego pionka w centrum (izolaka) jest od wielu lat przedmiotem sporów wśród badaczy teorii szachów. Jedni twierdzą, że jest to poważna słabość dająca stronie przeciwnej zdecydowaną przewagę pozycyjną. Drudzy są z kolei zdania, iż z gra z izolakiem daje duże szanse na szybkie rozwinięcie inicjatywy i przeprowadzenie z powodzeniem ataku na nieprzyjacielskiego króla. Uważam, że prawda leży pośrodku i w dalszym ciągu aktualna jest teza Nimzowitscha: "Problem izolowanego pionka w centrum należy do najważniejszych zagadnień gry pozycyjnej. Chodzi o to, że ta statyczna słabość zawiera w sobie wiele dynamicznej siły...". Spróbujmy ująć tę problematykę w kilku punktach.
Dynamiczna siła izolaka (na polach d4 lub d5) wyraża się poprzez:
1. Otwarte i półotwarte linie c i e oraz opanowanie ważnych punktów w centrum (placówek) c5 i e5 (białe) lub c4 i e4 (czarne), co gwarantuje więcej przestrzeni oraz ułatwia szybki rozwój i manewrowanie sił.
2. Zajęcie pola e5 (lub e4) przez figury (przeważnie przez skoczka), co można wykorzystać w bezpośrednim ataku na królewskim skrzydle.
3. Możliwość awansu pozornie pasywnego izolaka w dogodnym momencie, co stwarza w centrum wygodne powikłania taktyczne.
Słabość izolowanego pionka uwidacznia się natomiast w końcówce, gdyż może być broniony tylko przez figury. Wymóg stałej ochrony daje stronie przeciwnej wyraźną przewagę.
Strategia gry obu stron jest jasna - gracz mający izolaka dąży do ataku na króla, natomiast przeciwnik stara się uprościć pozycję i sprowadzić grę do końcówki. W ten sposób powstaje skomplikowana gra z obustronnymi szansami.
A. Aktywny plan
Jak wspomniałem, strona mająca izolaka powinna dążyć do rozstrzygnięcia partii co najmniej w grze środkowej. Wieloletni mistrz świata Michaił Botwinnik należał chyba do największych wirtuozów w rozgrywaniu tego typu pozycji. Poniższy przykład zalicza się już do klasyki.
Partia 1
Gambit hetmański [D60], Botwinnik – Vidmar, Nottingham 1936, [Jerzy Konikowski]
1.c4 e6
2.Sf3 d5
3.d4 Sf6
4.Sc3 Ge7
5.Gg5 0-0
6.e3 Sbd7
7.Gd3 c5
8.0-0 cxd4
9.exd4 dxc4
10.Gxc4
Powstała typowa pozycja z izolowanym pionkiem d4 w centrum.
10...Sb6
Czarne biorą pod kontrolę punkt d5 i tym samym dążą do blokady izolaka. Według Botwinnika silniejsze było 10...a6, aby sprowokować po 11.a4 osłabienie pola b4.
11.Gb3 Gd7
12.Hd3
Można grać też od razu 12.Se5!?
12...Sbd5?
Zgodnie z zasadą gry przeciwko izolakowi czarne powinny teraz wybrać 12...Sfd5! aby wymianami uprościć pozycję. Błąd czarnych ułatwi białym elastyczną mobilizację figur do ataku na skrzydle królewskim.
13.Se5
Skoczek zajmuje ważną placówkę w centrum.
13...Gc6
14.Wad1 Sb4
Strata czasu. Botwinnik polecał 14...Ha5!?
15.Hh3 Gd5
16.Sxd5 Sbxd5?
Niezrozumienie istoty pozycji. Oczywiście należało odpowiedzieć 16...Sfxd5!
17.f4!
Jedna z metod ataku w tego rodzaju pozycjach. Białe zamierzają otworzyć linię f, aby tym samym wprowadzić do gry wieżę.
17...Wc8
Inne kontynuacje nie były lepsze. Jeśli 17...Se4, to 18.Sxf7! Kxf7 (18...Wxf7 19.Hxe6+-) 19.Wde1! z wygraną białych, a po 17...g6 18.Gh6 We8 19.Ga4 białe zdobywają przewagę materialną.
18.f5 exf5
19.Wxf5 Hd6
Umożliwia przeprowadzenie ładnej kombinacji. Większy opór stawiały czarne grając 19...Wc7, chociaż wtedy po 20.Wdf1 przewaga pozycyjna białych byłaby wyraźna.
20.Sxf7!
Typowa ofiara skoczka umożliwiająca białym przeprowadzenie rozstrzygającego ataku.
20...Wxf7
Po 20...Kxf7 wygrywa 21.Gxf6!
21.Gxf6 Gxf6
Lub 21...Sxf6 22.Wxf6! Gxf6 23.Hxc8+ z wygraną.
22.Wxd5 Hc6
23.Wd6!
Ale nie 23.Wc5? wobec 23...Gxd4+!
23...He8
24.Wd7
1-0
----------------------------
W tym przykładzie białe wykorzystały pionka h w akcji na skrzydle królewskim.
Partia 2
Obrona Nimzowitscha [A50], Georgadze – Makaryczew, Mistrz. ZSSR 1980/81, [Jerzy Konikowski]
1.d4 Sf6
2.c4 e6
3.Sc3 Gb4
4.e3 0-0
5.Gd3 d5
6.Sf3 c5
7.0-0 cxd4
W partii czarne rezygnują z utrzymania napięcia w centrum i operacją wymienną stwarzają w obozie białych izolowanego pionka. Częściej grywa się w praktyce turniejowej 7...Sc6.
8.exd4 dxc4
9.Gxc4 b6
Czarne rozwijają gońca na diagonali a8-h1, aby wzmocnić kontrolę nad punktem d5.
10.We1
Więcej zwolenników ma ruch 10.Gg5.
10...Gb7
11.Gd3 Sc6
12.a3 Ge7
13.Gc2 We8
14.Hd3 g6
Białe osiągnęły aktywną pozycję, ale w obozie przeciwnika nie ma słabości, które można by zaatakować. Trzeba więc je stworzyć i to ruchem...
15.h4!
Tak więc nie tylko pionek f może być użyty w akcji przeciwko nieprzyjacielskiemu monarsze. Plan białych jest prosty - przy pierwszej okazji zagrać h4-h5 i stworzyć słabości w obozie królewskim czarnych.
15...Wc8
16.Gg5 Sd5
17.Wad1 Gxg5
18.Sxg5 Sxc3
19.bxc3 Sa5
Na grę białych na skrzydle królewskim, czarne słusznie odpowiadają kontrakcją na przeciwległej flance.
20.Hh3 Hf6
21.Wd3
Białe wprowadzają dalsze siły do ataku.
21...h6
22.Se4 Gxe4
Poprzez wymiany czarne chcą osłabić oczywiście nacisk nieprzyjacielskich figur.
23.Wxe4 Hf5
24.He3 Sc4
25.He2 Sxa3
Czarne zdobyły pionka, ale białe zachowały inicjatywę.
26.Wf3 Hh5?
Poważny błąd, który ułatwi przeciwnikowi zadanie. Georgadze zaproponował w tej krytycznej sytuacji 26...Hd5! z szansami na równą grę, np. 27.Ga4 b5 28.We5 Hc4 29.Gxb5 Sxb5 30.Hxc4 Wxc4 31.Wxb5 itd.
27.We5!
Białe oddają jeszcze jednego pionka, ale uzyskują w zamian bardzo silny atak. W tej pozycji należy wziąć pod uwagę bardzo ważny aspekt - czarny skoczek oddalił się od centrum i praktycznie spełnia rolę statysty. Tymczasem wszystkie figury białych biorą udział w akcji.
27...Hxh4
Po 27...Hg4 28.Gxg6! fxg6 (28...Hxg6 29.Wg3+-) 29.Wf8+ białe zdobywają hetmana.
28.Gxg6!
Teraz następuje forsowna i kończąca kombinacja.
28...fxg6
29.Wxe6 Wf8
30.Wxg6+ Kh7
31.We6! Wxf3
32.Hxf3
Ogołocony z ochrony czarny król stanie się zaraz obiektem ataku matowego.
32...Wg8
33.Hf7+ Wg7
Nie ratuje także 33...Kh8 34.We7 Wxg2+ 35.Kxg2 Hg4+ 36.Kf1 Hd1+ 37.We1 Hd3+ 38.Kg2 i czarne mogą się poddać.
34.Hf5+ Kh8
35.We8+ Wg8
36.He5+ Kh7
37.We7+
--------------------------
W kolejnym przykładzie białe wykorzystały w pouczający sposób słabość białych pól w obozie przeciwnika.
Partia 3
Gambit hetmański [D58], Karpow – Geller, Moskwa 1981, [Jerzy Konikowski]
1.d4 d5
3.Sc3 Ge7
4.Sf3 Sf6
5.Gg5 h6
6.Gh4 0-0
7.e3 b6
8.Wc1 Gb7
9.Gd3 Sbd7
10.0-0 c5
11.He2 Wc8
12.Gg3 cxd4
13.exd4 dxc4
14.Gxc4 Gxf3?!
Czarne oddają - za osłabienie królewskiego skrzydła przeciwnika - ważnego gońca. Później okaże się, iż białe rozstrzygną partię bazując właśnie na słabości białych pól w obozie czarnych. Dlatego na uwagę zasługiwało 14...Sh5!? np. 15.Ga6 Sxg3 16.hxg3 Gxa6 17.Hxa6 Wc7 18.Sb5 (18.d5 Sc5! ) 18...Sb8 19.Ha4 Wxc1 20.Wxc1 a6 21.Sc3 b5 z możliwą do obrony pozycją.
15.gxf3 Sh5
16.Ga6 Sxg3
17.hxg3 Wc7
Wieża musi bronić linii c. Po 17...Wa8 18.Wfd1 Sf6 19.d5! Sxd5 20.Sxd5 exd5 21.Gb7 Wb8 22.Gxd5 białe miałyby wyraźną przewagę pozycyjną.
18.Wfd1 Sf6
19.Sb5!
Manewr ten uniemożliwia białym opanowanie linii c. Należy zwrócić w tym momencie uwagę na to, że słabość pionka d4 nie ma większego znaczenia. Ważna jest aktywność wszystkich sił białych i to zadecyduje o losie partii.
19...Wxc1
20.Wxc1 Sd5
Pionka a nie można uratować: 20...Ha8 21.Wc7! Dlatego czarne przeciwdziałają wtargnięciu wieży na c7.
21.Sxa7 Sb4
22.a3 Ha8
Po 22...Sxa6 23.Hxa6 Ha8 (23...Hxd4 24.Sc6 Hd7 25.Sxe7+ Hxe7 26.Hxb6+-) 24.Wc7 Gd8 25.Wb7 biała wieża broni skoczka i pionka f3.
23.Wc7 Sd5
24.Wb7
Wobec braku białopolowego gońca czarnych wieża może zająć to pole.
24...Gf6
...
Vilopex