Mazowieckie_Studia_Humanistyczne-r2001-t7-n1-s63-109.pdf

MASOVI ANA

Mazowieckie Studia Humanistyczne

Nr 1, 2001

ŁOWICCY OCHOTNICY 1920 ROKU

W ROZKAZACH I DZIENNIKU FRONTOWYM

Formowane w 1918 r. Wojsko Polskie opierało się w swej masie na ochotni-

kach 1 . Zaciągiem ochotniczym była też mobilizacja Polskiej Organizacji Woj-

skowej (POW).

W 1919 r. w WP pojawił się żołnierz z poboru 2 . Jednak w 1920 r., w okresie

zagrożenia państwa w wyniku ofensywy wojsk radzieckich, ponownie w szere-

gach Wojska Polskiego stanęli ochotnicy.

1 lipca 1920 r. przyjęto ustawę o utworzeniu Rady Obrony Państwa. 3 lipca

Naczelnik Państwa Józef Piłsudski wydał - w jej imieniu - odezwę, w której

m. in. pisał: „Wzywamy [...] wszystkich, zdolnych do noszenia broni, by dobro-

wolnie zaciągali się w szeregi armii". Rozkazem nr 7028/0rg. Ministerstwa Spraw

Wojskowych, Oddział I Sztabu, z 8 lipca utworzono Generalny Inspektorat Ar-

mii Ochotniczej.

„[...] organizacja zaciągu ochotniczego da się streścić w następujących punk-

tach: [...]

1. Na ochotników mogli się zgłaszać i być przyjmowani wszyscy obywatele

Państwa Polskiego, których nie obowiązywała służba wojskowa, oraz ci po-

borowi, którzy otrzymali odroczenie i odpowiadali co do wieku następują-

cym warunkom: szeregowi lat 17 do 42, oficerowie do lat 50, przy czym

małoletni musieli się wykazywać pozwoleniem rodziców, względnie opiekunów.

1 Brak szczegółowych danych, ilu ochotników z powiatu łowickiego wstąpiło do WP w 1918 r.;

od 1 stycznia do 1 kwietnia 1919 r. z powiatów: gostynińskiego, łowickiego i sochaczewskie-

go wcielono do jednostek WP co najmniej 2347 ochotników. M. J. Szczepkowski, Zaciąg

ochotniczy i pobór do wojska na terenie Okręgu Generalnego Łódź w latach 1918-1921. „Rocz-

nik Łódzki" 1978, s. 340-341.

Z powiatów: gostynińskiego, łowickiego i sochaczewskiego w 1919 r. wcielono do WP 8961

poborowych z roczników 1896, 1897 i 1898. W I połowie 1920 r. poborem zostały objęte

roczniki: 1900 i 1901 (luty i marzec) oraz 1895 i 1902 (od 15 czerwca). M. J. Szczepkowski,

op. cit., s. 341-346.

Stanisław Antoni Masztanowicz

2. Pracownicy wszystkich wolnych zawodów, którzy nigdy w wojsku nie służy-

li, a mogli być zużytkowani w wojsku w swoim fachu.

3. Każdy ochotnik przy wstąpieniu zobowiązywał się do służby wojskowej na

cały czas wojny, podpisując odnośną deklarację.

4. Z chwilą złożenia deklaracji, każdy ochotnik był uważany za żołnierza armii

regularnej i przysługiwały mu wszystkie bez wyjątku prawa, jak żołnierzom

pełniącym służbę w wojsku z poboru.

5. Jako ochotników przyjmowano tak zdolnych do służby frontowej, jak i do

służby wartowniczej i kancelaryjnej 3 .

6. Ochotnikom, którzy już uprzednio służyli w jakiejkolwiek armii i otrzymali

tamże stopień oficerski lub podoficerski, przyznawano posiadany stopień

wojskowy w tych armiach, o ile stwierdzili to odpowiedniemi i wiarogodny-

mi dokumentami.

7. Rodziny ochotników posiadały prawo do zasiłków przewidzianych dla rodzin

osób wojskowych, pełniących służbę obowiązkowo" 4 .

Reguły te, w początkowym okresie, nie były w pełni respektowane. Świad-

czą o tym zacytowane dalej rozkazy dowódcy 10 pułku piechoty o zwalnianiu

ochotników w wieku poniżej 17 lat, o wypełnianiu deklaracji itd. Generał Wła-

dysław Sikorski 5 pisze, że od 1 stycznia do 20 sierpnia 1920 r. wysłano na front

737 767 żołnierzy, w tym 573 152 rekrutów i 164 615 ochotników; tylko w pierw-

szej połowie sierpnia - 80 610 żołnierzy z poboru i blisko 80 tys. ochotników.

Stwierdza też, że przez Armię Ochotniczą przeszło około 105 tys. ochotników.

Inne źródło 6 podaje, że w szeregach WP stanęło 105 714 ochotników. Sprzecz-

ność jest tylko pozorna: generał Sikorski w swoim studium uwzględnił nie tylko

ochotników, którzy zgłosili się po ogłoszeniu zaciągu do Armii Ochotniczej, ale

wszystkich, również ochotników z okresów wcześniejszych 7 , którzy w 1920 r.

zostali skierowani na front z jednostek pozafrontowych.

Z powiatu łowickiego do stacjonującego w Łowiczu batalionu zapasowego

10 pułku piechoty w lipcu 1920 r. stawiło się około tysiąca ochotników. W rozka-

Według ówczesnych przepisów „zdolni do służby frontowej" byli zaliczani do kategorii zdro-

wia A, „zdolni do służby załogowej" - do kategorii Cl, „zdolni do służby kancelaryjnej" - do

kategorii C2.

4 Obrona państwa w 1920 roku. Księga sprawozdawczo-pamiątkowa Generalnego Inspektoratu

Armji Ochotniczej i Obywatelskich Komitetów Obrony Państwa, pod redakcją W. Ścibor-Ryl-

skiego, Warszawa 1923, s. 37-38.

5 W. Sikorski, Nad Wisłą i Wkrą. Studium z polsko-rosyjskiej wojny 1920 roku, Lwów - Warsza-

wa - Kraków 1928, s. 224 - 225.

Obrona państwa..., s. 39.

18 stycznia 1919 r. komendant Powiatowej Komendy Uzupełnień w Warszawie meldował, że

„werbunek na własną rękę prowadzi Odsiecz Lwowa i Dywizja Litewsko-Białoruska". Cen-

tralne Archiwum Wojskowe (dalej - CAW), Oddział I Sztabu Ministerstwa Spraw Wojsko-

wych, Sekcja Poborowa i Uzupełnień, sygn. 1.300.7.125, nlb.

Łowiccy ochotnicy 1920 roku w rozkazach i dzienniku frontowym

zach dziennych dowódcy tego oddziału nie ma szczegółowych wykazów nazwisk

ochotników; są jedynie (i to nie zawsze) podane liczby ochotników, którzy zgło-

sili się w poszczególnych dniach. Równolegle spora grupa ochotników z Łowic-

kiego zaciągnęła się poprzez warszawskie biuro werbunkowe POW do 201 i 203

ochotniczego pułku Obrony Warszawy. Byli wśród nich członkowie POW, którzy

stanęli w szeregach wojska w 1918 r., a następnie w 1919 r. zostali zwolnieni.

Z batalionu zapasowego 10 pułku piechoty skierowano na front kompanię

marszową serii I.O, w której byli wyłącznie ochotnicy. Dotarła ona do będącego

na froncie 10 pułku 15 sierpnia 1920 r. Tu również nie podano w rozkazie dzien-

nym nazwisk ochotników, którzy przybyli do jednostki.

Są jednak, zarówno w rozkazach dowódcy batalionu zapasowego, jak i do-

wódcy 10 pułku, niektóre nazwiska ochotników - w punktach dotyczących np.

wyróżnień, przydziałów służbowych do innych pododdziałów itp. Niestety, na-

der często nazwiska te są zniekształcone, z reguły brak imion. Są również w roz-

kazach punkty o charakterze ogólnym, dające pogląd na atmosferę wśród ochot-

ników, ich zachowanie itd.

Ochotników wymieniają też niektóre rozkazy komendanta Powiatowej Ko-

mendy Uzupełnień (PKU) w Łowiczu, która obejmowała swoim zasięgiem po-

wiaty: gostyniński, łowicki i sochaczewski.

Wszystkie punkty rozkazów dziennych odnoszące się do ochotników, a znaj-

dujące się w rozkazach od lipca do października 1920 r., znalazły się w pierw-

szej części tej publikacji. Drugą część publikacji stanowi dziennik Leona Masz-

tanowicza - wówczas ucznia seminarium nauczycielskiego w Łowiczu, spisy-

wany niemal codziennie od dnia zgłoszenia się do komisji werbunkowej dla

ochotników, przez poświęconą na szkolenie służbę w batalionie zapasowym, drogę

na front w składzie wspomnianej kompanii marszowej I. O, frontową służbę w 10

pułku piechoty - do demobilizacji.

Publikowane wyciągi rozkazów ujęto w układzie chronologicznym, według

ich dat. Końcowa data - październik - została przyjęta z tego względu, że wtedy

nie odnotowywano już napływu ochotników, natomiast kolejne grupy ochotni-

ków zwalniano z wojska i odsyłano do macierzystych szkół i miejsc pracy.

31 sierpnia ukazał się rozkaz Ministerstwa Spraw Wojskowych o demobilizacji

żołnierzy pochodzących spoza granic państwa polskiego, 9 września - o zwol-

nieniu z wojska uczniów szkół średnich, 12 września - o udzieleniu beztermino-

wych urlopów poborowym urodzonym w latach: 1889-1895 oraz w 1902 r. -

z wyjątkiem tych, którzy korzystają z odroczenia, 13 września nakazano natych-

miastowe zwolnienie z wojska ochotników w wieku poniżej 17 lat, a innym roz-

kazem z tego samego dnia - wszystkich szeregowych - urzędników państwo-

wych, niezdolnych do służby frontowej 8 .

8 E. Krawczyk, Demobilizacja i pokojowa organizacja Wojska Polskiego w latach 1920-1921,

Warszawa 1971, s. 62-63.

Stanisław Antoni Masztanowicz

Od 29 września toczyły się rokowania polsko-radzieckie w Rydze, 5 paździer-

nika uzgodniono najważniejsze kwestie, a 12 tegoż miesiąca podpisano umowę

0 rozejmie i preliminariach pokojowych. Od podpisania układu rozejmowego do

1 grudnia 1920 r. szeregi wojska opuściło około 215 tys. żołnierzy 9 .

Według Obywatelskiego Komitetu Obrony Państwa na powiat łowicki, z tego

powiatu zarejestrowano około 250 ochotników 10 . Natomiast według dokumen-

tów organów wojskowych liczba ta była czterokrotnie wyższa: około tysiąca.

Różnica może wynikać z trzech powodów:

1. Obywatelski Komitet Obrony Państwa, będący od 5 sierpnia kontynuacją

Komitetu Pogotowia Wojennego powstałego w Łowiczu 22 lipca, mógł nie

mieć precyzyjnych danych sprzed 22 lipca, czyli z okresu, gdy większość

ochotników już się zgłosiła;

2. Komitet wykazał tylko tych ochotników, którzy zgłosili się - według oceny

komitetu - w wyniku jego akcji;

3. Powiatowa Komenda Uzupełnień obejmowała trzy powiaty: gostyniński, ło-

wicki i sochaczewski, przeto możliwe, że dane wykazane w rozkazach i mel-

dunkach obejmują ochotników z tych trzech powiatów 11 .

Ochotnicy pochodzili ze wszystkich grup społecznych. Na 13 391 ochotników

z Okręgu Generalnego Łódź (do niego należał powiat łowicki) było:

robotników

6034

co stanowiło 45% ochotników;

włościan

2123

16% ochotników;

inteligencji

4954

37% ochotników;

2% ochotników 12 .

bez zawodu

280

Łowicki obywatelski komitet ocenił, że „największy stosunkowo procent

ochotników do wojska (około 70 %, w czem najwięcej uczni) dała inteligencja" 13 .

Dane te nie są jednak precyzyjne. Do inteligencji zaliczono np. młodzież szkół

średnich, niezależnie od jej rzeczywistego pochodzenia. Tak w Łowiczu potrak-

towano uczniów seminarium nauczycielskiego, w ogromnej większości młodzież

chłopską. A do służby ochotniczej zgłosili się wszyscy uczniowie tej szkoły. Brak

jest danych, jaka część inteligencji (np. nauczyciele) zamieszkiwała na wsi.

E. Kozłowski, M. Wrzosek, Dzieje oręża polskiego 1794-1938, Warszawa 1973, s. 493.

Sprawozdanie Obywatelskiego Komitetu Obrony Państwa na powiat Łowicki, w: Obrona pań-

stwa..., s. 264.

Komitet gostyniński nie podał liczby ochotników, natomiast sochaczewski ustalił ich liczbę

na 34; „z mniejszej własności wstąpiło 6 osób, oficjalistów 5, służby folwarcznej 6, z więk-

szej własności 12, urzędników 5, ogółem osób 34". Sprawozdanie Obywatelskiego Komitetu

Obrony Państwa w Gostyninie , w: Obrona państwa..., s. 251-252; Sprawozdanie Obywatel-

skiego Komitetu Obrony Państwa na powiat Sochaczewski, w: ibidem, s. 292-296.

Obrona państwa..., s. 108.

Ibidem , s. 264.

Łowiccy ochotnicy 1920 roku w rozkazach i dzienniku frontowym

Druga poprawka, którą należałoby uwzględnić, aby uzyskać zbliżony do rze-

czywistego obraz zaangażowania ludności wiejskiej, to kwestia robotników rol-

nych. Służbę folwarczną kwalifikowano bowiem jako robotników. Tymczasem

w 1921 r. na wsi zamieszkiwało 14,7 min chłopów i 3 min robotników rolnych 14 .

Aby więc uzyskać obraz zaangażowania ludności wiejskiej, należałoby, stosując

analogię, dodać do pozycji „włościanie" (2123 w Okręgu Generalnym Łódź)

około 20%. Nasuwa się jednoznaczny wniosek, nawet bez precyzyjnych obli-

czeń, że statystyki te umniejszają wysiłek zbrojny wsi. Godzi się przy tym za-

uważyć, że w chwili rozpoczęcia werbunku ochotników podstawową masę po-

borowych, już znajdujących się na froncie, stanowili właśnie chłopi 15 .

Wśród ochotników z Okręgu Generalnego Łódź było 96,5% chrześcijan i 3,5%

niechrześcijan. W powiecie łowickim do statystycznej kategorii „niechrześcijan"

można było zaliczyć jedynie ludność żydowską. Nazwiska ochotników - Żydów,

zarówno zasymilowanych, jak i ortodoksyjnych, odnajdujemy w rozkazach do-

wódców batalionu zapasowego 10 pp i 10 pułku. Brak jest natomiast danych, ilu

ewangelików zgłosiło się ochotniczo do Wojska Polskiego. Było ich wielu, a nie-

wątpliwy wpływ na postawę łowickiej wspólnoty ewangelicko-augsburskiej miał

proboszcz tej parafii w latach 1909-1919, ks. Edmund Bursche, który w 1918 r.

został skazany przez okupacyjne władze niemieckie na 5 lat twierdzy (wyrok ten

pozostał niewykonany), a 1 maja 1940 r. podczas wizytacji Heinricha Himmlera

na Pawiaku, gdzie był uwięziony, miał odwagę oświadczyć na propozycję zwol-

nienia go jako Niemca: „Zdrajcą jest ten, kto cały czas będąc Polakiem, stał się

14 J. Żarnowski, Społeczeństwo Drugiej Rzeczypospolitej 1918-1939 , Warszawa 1973, s. 32.

15 Podzielam opinię, że „opracowania i publicystyka ukazujące się obecnie przedstawiają okres

związany z 1920 r. przeważnie w jednostronnym ujęciu historyczno-militarnym i wspomnie-

niowym. Rzadziej podkreśla się rolę i udział grup społecznych w zwycięskim rozstrzygnięciu

wojny, w której siłami całego narodu powstrzymano rewolucyjną ekspansję Rosji Radziec-

kiej, gdy po sukcesach na froncie wewnętrznym, w 1920 r. szła przez Polskę na podbój całej

Europy. W tej właśnie wojnie 1919-1920 niepodważalny wkład w obronę niepodległości pań-

stwa i całego kontynentu wnieśli chłopi polscy. Nie negując wysiłku i heroizmu innych klas,

warstw i grup społecznych, należy wyraźnie zaznaczyć, że w przełomowych momentach sza-

lę zwycięstwa na stronę polską przeważyła postawa wsi polskiej i chłopów, stanowiących wtedy

ponad 70 % społeczeństwa i większość mas żołnierskich Wojska Polskiego. Fakt ten już w okre-

sie międzywojennym pomijano zazwyczaj milczeniem bądź umniejszano, podobnie jak nie-

podważalne zasługi dla obrony państwa i konsolidacji narodu premiera Rządu Obrony Naro-

dowej - przywódcy Polskiego Stronnictwa Ludowego „Piast" - Wincentego Witosa". A. Ko-

łodziejczyk,^ Bitwa Warszawska Dniem Czynu Chłopskiego 1920-1995, Warszawa 1995, s. 9-10.

Z terenu działania łowickiej PKU warto przytoczyć przykład gospodarza ze Szczawina w

gostynińskiem, Andrzeja Czapskiego - późniejszego posła, w latach dwudziestych wojewódz-

kiego wiceprezesa i powiatowego prezesa w Gostyninie Stronnictwa Chłopskiego, w 1939 r.

wiceprezesa Stronnictwa Ludowego, rozstrzelanego przez Niemców 30 listopada 1939 r. w lesie

bolesławowskim koło Gostynina, który w 1920 r. był członkiem Obywatelskiego Komitetu

Obrony Państwa w Gostyninie i członkiem jego Komitetu Wykonawczego. Obrona państwa...,

s. 251.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: