Stefan �eromski "Rozdzi�bi� nas kruki, wrony" Ani jeden �ywy promie� nie zdo�a� przebi� powodzi chmur, gnanych przez wichry. Sk�pa jasno�� poranka rozmno�y�a si� po kryjomu, uwidoczniaj�c krajobraz p�aski, rozleg�y i zupe�nie i pusty. Lecia�a ulewa deszczu, sypkiego jak ziarno. Wiatr krople jego w locie podrywa�, ni�s� w kierunku uko�nym i ciska� o ziemi�. Ponura jesie� zwarzy�a ju� i wytru�a w trawach i chwastach wszystko, co �y�o. Obdarte z li�ci, sczernia�e rokiciny �a�o�nie szumia�y, zni�aj�c pr�ty a� do samej ziemi. Kartofliska, �ciernie, a szczeg�lniej role �wie�o uprawne i zasiane, rozmi�k�y na przepa�ciste bagna. Bure ob�oki, podarte i rozczochrane, lecia�y szybko, prawie po powierzchniach tych p�l obumar�ych i przez deszcz sch�ostanych. W�a�nie o samym �wicie Andrzej Borycki (bardziej znany pod przybranym nazwiskiem Szymona Winrycha) wyjecha� zza pag�rk�w rajg�rskich i skierowa� si� pod Nasielsk, na szerokie p�aszczyzny. Porzuciwszy zaro�la, trzyma� si� przez czas pewien �ladu polnej dro�yny, gdy mu ta jednak zgin�a w ka�u�ach; ruszy� wprost przed siebie, na poprzek zagon�w. Przez dwie noce ju� czuwa� i trzeci dzie� wci�� szed� przy wozie. Buty mu si� w rzadkim b�ocie rozciapa�y tak misternie, �e przyszwy sz�y swoim porz�dkiem, podeszwy swoim porz�dkiem, a bose stopy w zupe�nym odosobnieniu. Bardzo przem�k� i przezi�b� do szpiku ko�ci. Kt� by zdo�a� pozna� w tym obdartusie by�ego prezesa najweselszej pod ksi�ycem konfraterni tak zwanych �rubstak�w, dawnego J�drka, kr�la i padyszacha syren warszawskich'? W�osy mu poros�y "w orle pi�ra", paznokcie "w dzikie szpony", chodzi� teraz w przepoconej sukmanie, �ar� chciwie razowiec ze sperk� i ��opa� gorza�� z tak� naiwno�ci�, jakby to by�a woda sodowa z sokiem porzeczkowym. Konie by�y g�odne i zgonione tak dalece, �e co pewien czas ustawa�y. Nic dziwnego: ko�a zarzyna�y si� w b�oto po szynkle, a na drabiniastym wozie pod troch� olszowego chrustu, siana i s�omy le�a�o samych karabink�w sztuk sze��dziesi�t i kilkana�cie pa�asz�w, nie licz�c broni drobniejszej. By�y to wcale niez�e szkapy.: ros�e, podkasane, prawie chude, ale ze �wietnej rasy poci�gowej. Mog�y jak nic robi� dziesi�� mil na dob�, byleby im pozwoli� dobrze wytchn�� dwa razy i uczciwie je popa��. Konie nale�a�y do pewnego szlachetki z okolic M�awy. Stanowi�y one znaczn� cz�� jego maj�tku, bo posiada� summa summarum trzy szkapy, jednak�e po�ycza� ich Winrychowi na ka�de zapotrzebowanie. Ten ostatni przychodzi� zazwyczaj p�no w nocy, stuka� do okna domostwa - wychodzili obydwaj z gospodarzem, wyprowadzali konie cichaczem, aby nie budzi� parobka, wytaczali w�z i jazda! Letni� por� by�a to rzecz wcale �atwa - owa jazda. We dnie Winrych spa� w g�szczach le�nych, a konie si� pas�y Teraz niepodobna by�o ani spa�, ani popasa�. Winrych liczy� na to, �e go kto� zluzuje, zw�aszcza �e najuci��liwsze posterunki i przeszkody szcz�liwie wymin��. Ale nie takie to ju� by�y czasy... Je�eli kto jeszcze na tej ziemi walczy� w ca�ym i zupe�nym znaczeniu tego s�owa, to on, Winrych. On jeden jeszcze chodzi� po bro�, jeden nie upada� na duchu. Gdyby nie on, i sama partia by�aby si� od dawna rozlecia�a na cztery strony �wiata. Przez d�ugi czas tych ludzi �ciganych, g�odnych, przezi�b�ych i wyl�knionych wspiera� swymi szyderczymi p�s�owami i podnieca� jak ch�ost�. Teraz, gdy ju� wszystko run�o na �eb w bezdenn� jam� trwogi, on si�, jak to m�wi�, zawzi��. W miar� tego jak nie tylko do g��bi nastroj�w i sumie�, ale do podstaw tak zwanej polityki rewolucyjnej wciska� si� pocz�ta coraz bezczelniej i natarczywiej filozoficzna zasada: fratres! rapiamus, capiamus, fugiamusque - on czu� w sobie up�r coraz zuchwalszy, coraz straszliwiej bolesny i ju� prawic szalony... Gdy tak zmokni�ty, g�odny i bardzo znu�ony brn�� przy wozie, pocz�o, jakoby wraz z zimnem, wsi�ka� w niego uczucie n�dzy. W kieszeni nie mia� ju� ani okruszyny chleba i ani kropli w�dki we flaszce. Dziurawe buty, absolutnie wzi�te (je�eli, notabene, by� w nich milimetr rzemienia zas�uguj�cy na to, aby by� absolutnie czy tam inaczej brany), nie mog�y by� przyczyn� owego uczucia n�dzy. Nie sam g��d r�wnie� i nie samo zimno je wywo�ywa�o. Ale po �ladach, zostawionych na b�ocie przez te dziurawe buty, sz�a za Winrychem ironia spostrze�e�, owa bieda okrutna, co nie waha si� wtargn�� do miejsca �wi�tego �wi�tych, co odwa�nie, jak plugawy lichwiarz, bierze w szachrajsk� sw� r�k� bezcenne klejnoty ludzkiego ducha i drwi z ich warto�ci ubieraj�c t� pod�o�� w najlogiczniejsze sylogizmy. - Wszystko prze�ajdaczone - szepce Winrych pogwizduj�c - przegrane nie tylko do ostatniej nitki, ale do ostatniego westchnienia wolnego. Teraz dopiero wyleci na �wiat strach o wielkich �lepiach, ze stoj�cymi na �bie w�osami i wyp�dzi z mysich nor wszystkich metafizyk�w reakcji i prorok�w ciemnoty. Czego dawniej nie wa�y�by si� jeden drugiemu do ucha powiedzie�, to teraz b�d� opiewali heksametrem. Ile w cz�owieku jest zb�ja i zdrajcy, tyle z niego wywlek� na widok publiczny, uka�� i ku czci oraz na�ladowaniu podadz�. I pomy�le�, �e to my taki sprawili�my post�p wyobra�e�, poniewa� przegrali�my... Mocniej zacisn�� pas we�niany, os�oni� piersi sukman� i ruszy� dalej, zwiesiwszy g�ow�. Czasami j� podnosi� i m�wi� przez z�by: - Psy parszywe! Deszcz ostry nacich� i sia� tylko �w py� wodny, nieustanny, zawieszaj�cy tu� przed okiem jakby nieprzejrzyst� zas�on�. Podmuchy wiatru szala�y doko�a wozu, gwizda�y mi�dzy sprychami, wydyma�y d�ugie po�y sukmany i targa�y koszul� na Winrychu. Za zas�on� mg�y da� si� nagle postrzec jaki� ruch jednostajny, r�wnoleg�y do ledwie widocznego horyzontu. M�g� to by� szereg woz�w, stado byd�a albo - wojsko. Winrych patrza� przez chwil�, przymru�ywszy powieki. Doznawa� takiego wra�enia, jakby kto� zagi�� palec pod �y�� krwiono�n� w jego piersiach i wydziera� j� na zewn�trz. - Moskale... - wyszepta�. Da� koniom po siarczystym bacie, �ci�gn�� lejce, zawr�ci� prawie na miejscu i zacz�� ucieka�. Nie chcia�, a raczej nie m�g� odwr�ci� g�owy, a�eby si� obejrze� poza siebie i zbada�, co si� tam dzieje. Zdawa�o mu si�, �e umknie na bok nie postrze�ony. Nieszcz�cie chcia�o, �e miejsce by�o go�e i puste w promieniu wiorst kilku. Uciekaj�cy w�z spostrze�ono. Z szereg�w post�puj�cego wojska od�ama�a si� grupa je�d�c�w, wysun�a przed front i pomkn�a co ko� skoczy. Winrych, patrz�c ju� na to zjawisko, nie m�g� zrozumie�, czy ci ludzie sadz� ku niemu, czy si� oddalaj� w kierunku przeciwleg�ym. Dopiero zobaczywszy chor�giewki przy schylonych lancach i �by ko�skie, zorientowa�, si� dobrze. Wtedy krew szarpi�ca si� w jego pulsach - jakby st�a�a i stan�a w biegu... Zatrzyma� konie, omota� doko�a lu�ni parciane lejce i namy�la� si�, co wywlec z wozu do obrony: pa�asz czy sztucer nie nabity? Zanim wszak�e cokolwiek przedsi�wzi�� zdo�a�, machinalnie zbli�y� si� do zmordowanych koni swoich i zacz�� jednemu z nich zdejmowa� kantar ze �ba i �ci�ga� chom�to, jakby z zamiarem puszczenia na wolno�� tych towarzysz�w niewoli. Czyni�c to, na chwil� przytuli� si� do szyi ko�skiej i westchn��. O�miu u�an�w rosyjskich na pi�knych gniadych koniach dopad�o wozu i w mgnieniu oka ze wszystkich stron go otoczy�o. Jeden z nich, nie m�wi�c ani s�owa, pocz�� zrzuca� lanc� suche ga��zie oraz snopki k�oci i sondowa� g��b wozu. Gdy grot d�wi�kn�� uderzywszy o lufy sztucer�w - �o�nierz poklepa� Winrycha po ramieniu i mrugn�� na towarzysz�w. Tamci si�gn�li po karabinki za�o�one na plecy. Winrych sta� na miejscu jak przedtem, obejmuj�c ramieniem kark konia. Usta mu si� skrzywi�y wzgardliwie i w sercu zsiad�o si� nie to m�stwo, lecz pogarda, pogarda bezbrze�na, pogarda wszystkiego na tej ziemi. - Ty do czyjej partii to wioz�e�? -zapyta� go �w rewiduj�cy. - G�upi�! - odrzek� Winrych nie podnosz�c g�owy. - Do czyjej partii to wioz�e�? S�ysz, polaczyszka! - G�upi�! - To nie ch�op - rzek� do podw�adnych starszy, z naszywk� na ramieniu - to powstaniec. - G�upi�! - rzek� Winrych patrz�c w ziemi�. - Bierz psiego syna! - wrzasn�� �o�dak. Dwu z nich odsadzi�o si� natychmiast o kilkadziesi�t krok�w i szybkim ruchem nastawi�o lance poziomo. Skazany spojrza� na nich, gdy mieli uk�u� konie ostrogami, i zaraz, jak ma�e dziecko, zas�aniaj�c g�ow� r�kami, cichym, szczeg�lnym g�osem wym�wi�: - Nie zabijajcie mnie... Zerwali si� w skok z miejsca zgodnym susem i wraz go przebili. Jeden ohydnie rozp�ata� mu brzuch, a drugi z�ama� dek� piersiow�. Trzeci u�an odjecha� o kilkana�cie krok�w i gdy dwaj pierwsi, wyrwawszy lance i splun�wszy, usun�li si� na bok, wzi�� na cel g�ow� powsta�ca. Poci�gn�� za cyngiel wtedy w�a�nie, gdy nieszcz�sny zsun�� si� w bruzd�. Kula, przeszywszy czaszk� nar�cznego konia, zabi�a go na miejscu. Zwierz� st�kn�o �a�o�nie i pad�o bez tchu na nogi konaj�cego Andrzeja. �o�nierze zsiedli z koni i zrewidowali puste kieszenie sukmany. Rozgniewani o to, �e Winrych wypi� wszystk� gorza�k�, rozbili butelk� na jego czaszce i podarli mu ostrogami policzki. Na g�os sygna�u, wzywaj�cego ich do powrotu, wskoczyli na siod�a i nabrawszy z wozu po kilka sztuk dobrych pa�asz�w belgijskich odjechali za oddzia�em, kt�ry zanurzy� si� ju� we mg�� i szarug�. Dow�dca szwadronu �ciga� forsownie jaki� topniej�cy oddzia�ek powsta�czy, tote� nie mia� czasu zawr�ci� po bro� zostawion� w polu na wozie Winrychowym. Tymczasem deszcz rz�sisty pu�ci� si� znowu i na ma�� chwil� ocuci� powsta�ca. Powieki jego, zaci�ni�te przez b�l i pop�och �miertelny, d�wign�y si� i oczy po raz ostatni zobaczy�y ob�oki. Usta mu drgn�y i wym�wi�y do tych chmur szybko p�dz�cych ostatni� my�l "...Odpu�� nam nasze winy, jako i my odpuszczamy naszym winowajcom..." Wielka nadzieja nie�miertelno�ci ogarn�a umieraj�cego, niby przestrze� bez ko�ca. Z t� nadziej� w sercu umar�. G�owa jego wygniot�a w b�ocie...
Poszukiwany