SŁUCH FONEMATYCZNY.docx

SŁUCH FONEMATYCZNY

W terapii logopedycznej kluczową kwestią jest słuch. W logopedii wyróżniamy trzy rodzaje słuchu:
1. Słuch fizyczny - zdolność słyszenia przez człowieka fal dźwiękowych o częstotliwości 16-50 000 Hz. Dane te u poszczególnych ludzi mogą się różnić (zwłaszcza z wiekiem).
2. Słuch muzyczny - zdolność różnicowania i powtarzania podstawowych cech dźwięku: wysokości, barwy i siły (głośności).
3. Słuch mowny - składa się nań słuch fonemowy (fonologiczny, fonematyczny) i słuch fonetyczny. Dzieci z zaburzonym słuchem fonemowym mogą mieć trudności z rozróżnianiem tzw. paronimów czyli słów różniących się jedną głoską np. t – d. sprawne działanie analizatora słuchowego jest także podstawą prawidłowego pisania i czytania. Te czynności usprawniają się wraz z rozwojem dziecka. Zaburzenia słuchu fonemowego mogą być przyczyną nieprawidłowego odczytywania znaczeń wyrazów np. buty – budy, pąk – bąk, półka – bułka itp.

Percepcja czyli odbiór mowy jest procesem złożonym, w której uczestniczą zdaniem I. Styczek:

• „słuch fizjologiczny,

• słuch fonematyczny,

• pamięć słuchowa wyrazów, tzn. wzorców słuchowych wyrazów,

• umiejętność kojarzenia wzorców słuchowych wyrazów z odpowiednimi pojęciami/wybór odpowiedniego pojęcia/,

• umiejętność rozszyfrowywania związków występujących między wyrazami w zdaniu /rzędu, zgody, przynależności/”.

SŁUCH FONETYCZNY JEST TO:

·         zdolność odróżniania cech głosek, tj. spostrzegania różnic między głoskami należącymi do tej samej klasy, stanowiącymi ten sam fonem, np. odróżnianie r przedniojęzykowe i r języczkowe (uwularne);

·         zdolność odróżniania zjawisk prozodycznych mowy (miejsca akcentu, intonacji zdaniowej, tempa mowy).

Fonem jest to zbiór głosek, których wzajemna wymienialność nie zmienia znaczenia wyrazu. W analizie fonemowej głoskujemy podstawowy (prototypowy) wariant głoski. Fonem (dźwięk mowy ludzkiej) , występujący w danym języku.

SŁUCH FONEMATYCZNY TO umiejętność rozróżniania najmniejszych elementów mowy- tzn fonemów co oznacza że dziecko może wyodrębnić z potoku mowy wyrazy, w wyrazach-sylaby, w sylabach-głoski, a także uchwycić kolejność głosek w wyrazie. Odpowiednio wykształcony słuch fonematyczny umożliwia prawidłową wymowę, wychwytywanie różnic między słowami podobnie brzmiącymi, ale mającymi inne znaczenie (np. Kosz-kos, kasza-kasa itp.), a w końcu dokonywanie analizy i syntezy słuchowej wyrazów, co stanowi podstawową czynność w nauce czytania i pisania. Ważną cechą jest również to, iż słuch fonematyczny nie jest umiejętnościom wrodzoną a indywidualną, kształtującą się w dzieciństwie  dlatego na osiągnięcie przez dzieci tej umiejętności  duży wpływ ma  środowisko wychowawcze, trening i ćwiczenia w rozpoznawaniu dźwięków własnych i otoczenia, który odbywa się między 1 a 6 rokiem życia dziecka. . Słuch fizjologiczny warunkuje wykształcenie się słuchu fonematycznego. Kształtuje się on i rozwija pod wpływem bodźców językowych od chwili narodzin.Słuch fonematyczny zaczyna się rozwijać bardzo wcześnie, bo już w końcowej fazie gaworzenia/ od 0,6 do 0,12 roku życia/ . Około 1 roku życia dziecko rozumie kilka wyrazów które wiele razy słyszało. Już po kilku miesiącach dziecko rozumiało znacznie więcej, a około 2 roku życia słuch fonematyczny jest rozwinięty w znacznym stopniu.

 R. J. Lewin  ustaliła 5 etapów kształtowania się słuchu fonematycznego, które są jednocześnie etapami rozwoju mowy u dzieci :
·    etap I – nie występuje w ogóle różnicowanie dźwięków . Brak też rozumienia mowy czynnej samego dziecka . Jest to przedfonetyczne stadium rozwoju mowy ;
·    etap II – występują już początki różnicowania fonemów najmniej podobnych . Wymowa dziecka jest niepoprawna , zniekształcona . Dziecko nie rozróżnia wymowy poprawnej od niepoprawnej u osób z otoczenia ;
·    etap III – słuch fonematyczny dalej rozwija się . Dziecko zaczyna różnicować już prawie wszystkie głoski . Umie też odróżnić wymowę poprawną od niepoprawnej ;
·    etap IV – dzieci już z nielicznymi pomyłkami potrafią różnicować wszystkie głoski . Wymowa dziecka jest już dość prawidłowa . Rozwój słuchu fonematycznego zbliża się ku końcowi ( wiek przedszkolny ) ;
·    etap V – słuch fonematyczny jest całkowicie ukształtowany . Dziecko różnicuje i wymawia poprawnie głoski ( wiek szkolny ).

Jakie znaczenie ma słuch fonematyczny  w rozwoju mowy?

   Słuch fonematyczny jako odpowiedzialny za identyfikację poszczególnych głosek jest jednym z czynników warunkujących umiejętność komunikowania się z otoczeniem. Rozpoznawanie poszczególnych dźwięków mowy umożliwia różnicowanie słów.

Słuch fonematyczny ma ogromne i decydujące znaczenie w rozwoju mowy. Jest odpowiedzialny za identyfikację poszczególnych głosek, jest jednym z czynników warunkujących umiejętność komunikowania się z otoczeniem. Rozpoznawanie poszczególnych dźwięków mowy umożliwia różnicowanie słów. Niewrażliwość na choćby jeden fonem powoduje jego nieprawidłową percepcję, a co za tym idzie i produkcję. Jako podstawowy element czynności percepcji mowy  warunkuje w znacznym stopniu osiągniecie prawidłowego rozwoju wymowy oraz umiejętność pisania i czytania. Jego zaburzenia w zależności od stopnia nasilenia utrudniają lub uniemożliwiają odbiór wymowy, zaburzają prawidłowy rozwój wymowy dziecka lub wywołują zaburzenia wymowy już ukształtowanej, utrudniają nabycie umiejętności pisania lub zaburzają przyswojoną już czynność

Słuch fonemowy jako podstawowy element czynności percepcji mowy warunkuje w znacznym stopniu osiągnięcie prawidłowego rozwoju mowy oraz umiejętności czytania i pisania.

Zaburzenia słuchu fonemowego, w zależności od stopnia nasilenia utrudniają lub uniemożliwiają odbiór mowy, zaburzają prawidłowy rozwój mowy dziecka lub wywołują zaburzenia mowy już ukształtowane - utrudniają nabycie umiejętności pisania lub zaburzają przyswojoną już czynność.
Zaburzony słuch fonematyczny odzwierciedla sie nie tylko w mowie dziecka ale również w pisaniu pojawiają się  trudności podczas zapisu wyrazów zawierających mylone głoski. Brak wzorców słuchowych głosek lub brak ich stabilizacji uniemożliwia dokonanie analizy słuchowej wyrazu i wyodrębnienie z wyrazu elementów potrzebnych do jego zapisania. Zaburzenia słuchu fonematycznego utrudniają dokonywanie analizy i syntezy słuchowej wyrazów, która jest niezbędna w tak złożonych wyższych czynnościach psychicznych jakimi są czytanie i pisanie. Jest więc tu niezbędna umiejętność świadomego różnicowania i wyodrębniania głosek z zachowaniem ich kolejności w wyrazie. Zaburzenia słuchu fonematycznego powodują również trudności w rozumieniu złożonych instrukcji i poleceń słownych; trudności w zapamiętywaniu, powtarzaniu trudnych wyrazów i dłuższych zdań; trudności w tworzeniu zdań i opowiadań, ubogiego zasobu słów, występowania agramatyzmów, prymitywnych, prostych zdań w opowiadaniu; trudności w pisowni wyrazów ze zmiękczeniami, kłopoty z różnicowaniem j - i, opuszczanie wyrazów, końcówek wyrazów, elizje nagłosowe i śródgłosowe, zamiana głosek dźwięcznych na bezdźwięczne, syczących głosek na szumiące; trudności z rozróżnianiem tzw. paronimów, czyli słów różniących się jedną głoską np. t - d;

W wypadku zaburzeń słuchu fonemowego dziecko natrafia już na problemy w komunikowaniu się ze względu na błędną percepcję i produkcję poszczególnych słów, ale także zaczyna odnosić niepowodzenia związane z nauką czytania i pisania

Objawy zaburzeń słuchu fonematycznego:

·         trudności w rozumieniu bardziej złożonych poleceń słownych

·         trudności w zapamiętaniu, powtarzaniu trudnych wyrazów i dłuższych zdań

·         trudności w dokonywaniu syntezy wyrazu

·         trudności w pisaniu ze słuchu dłuższych wyrazów

·         trudności w czytaniu całych wyrazów metodą literowania

·         często mały zasób słów, agramatyzmy, prymitywne, proste zdania w opowiadaniu

·         zniekształcanie wyrazów w dyktandzie

·         trudności w pisowni wyrazów ze zmiękczeniami

·         kłopoty z różnicowaniem j - i

·         opuszczanie wyrazów, końcówek wyrazów, elizje nagłosowe i śródgłosowe

·         trudności w nauce języka obcego

·         trudności w nauce wierszy tabliczki mnożenia, zapamiętania ciągów słownych.

Ćwiczenia słuchu fonematycznego

Małe dzieci uczymy rozróżniać dźwięki wydawane przez pojazdy, zwierzęta, stukot butów, skrzypnięcie drzwi, posługujemy się obrazkami. Następnie dzieci próbują naśladować słyszane głosy oraz rozpoznawać i różnicować dźwięki
z otoczenia np. głosy ludzi, natury, zwierząt, instrumentów. Wiele ciekawych zabaw słuchowych można przeprowadzić podczas spaceru, można najpierw różnicować różne dźwięki spotykane np. w parku (szelest suchych liści, szum wiatru, zimą skrzypiący śnieg, itd.), a potem je naśladować.

Do uważnego słuchania skłania zabawa w zgadywanie, który ze znanych dziecku przedmiotów wydaje taki dźwięk (dzwoni, syczy, tyka, gwiżdże, szumi, itd.)?
Do ćwiczeń rozwijających słuch fonematyczny należą również ćwiczenia rytmizuj-jące polegają one na odtwarzaniu usłyszanego rytmu. Można go wyklaskać, wytupać, ale można również odtworzyć za pomocą rysowania znaków graficznych. Do takich ćwiczeń można wykorzystać klocki, foremki, zabawki, guziki, materiały sypkie umie-szczone w szklanym lub plastikowym pojemniku (ryż, makaron, groch, kapsle), itp.

Ze starszymi dziećmi można przeprowadzać już ćwiczenia, które przygotują je do nauki czytania i pisania. Będą to już ćwiczenia polegające na analizie i syntezie wyrazów, np.:

?     wyróżnianie wyrazów w zdaniu

?     wyróżnianie sylab w wyrazie, najlepiej za pomocą klaskania (jedna sylaba - je-dno klaśnięcie), oprócz tego można bawić się w uzupełnianie wyrazów sylabą, podajemy pierwszą sylabę, np. „ko”, a dziecko dodaje - „ło” (koło)

?     wyróżnianie głosek w wyrazach - najpierw na początku wyrazu, potem na końcu i w środku. Można użyć do tego obrazków, spośród, których dziecko wyszuka obrazki zaczynające się lub kończące na daną głoskę

?     wymyślanie rymujących się wyrazów (czytanie, pisanie, szukanie obrazków itd.)

?     układanie kilku wyrazów w kolejności od najkrótszego do najdłuższego (a, po, las, okno, lalka, balonik)

?     rysowanie przedmiotów zaczynających się, kończących, lub mających w środku daną głoskę

?     słuchanie wierszy, w których występuje jak najwięcej dźwięków do naślado-wania. Można wykorzystać takie utwory jak: Lokomotywa, Ptasie radio, Kotek

?     dobieranie w pary wyrazów, które różnią się tylko jedną głoską (koza - kosa, mama - dama, tata - data, pije - bije, Ala - Ola)

?     podkreślanie czerwoną kredką wyrazów, które „syczą”, a niebieską, tych, które „szumią” (np.: sok, puszka, szachy, postój, proszek, ser)

Przykładowo, dzieci wymyślają wyrazy na literę „k”. Inną formą tej zabawy jest wyszukiwanie wyrazu, który zaczyna się na ostatnią literę poprzedniego wyrazu (mąka - Adam - most - tygrys - samochód - dom).

?     różnicowanie dźwięków mowy przez powtarzanie głosek, określanie ich położenia w wyrazie

?     wymyślanie wyrazów na określoną głoskę - szukanie do nich rymu

?     zabawy i gry rytmiczne, wykonywanie umownego ruchu na hasło dźwiękowe (mu-zyczne lub werbalne)

?     różnicowanie słów o podobnym brzmieniu - dziecko wskazuje obrazki po usłysze-niu nazw

?     różnicowanie takich samych sylab w szeregu różnych lub o podobnym brzmieniu np. pa, ga, da - dziecko sygnalizuje klaśnięciem moment usłyszenia żądanej syla-by pa, ga, pa, da, ga, pa

?     powtarzanie par słów opozycyjnych typu: bary - pary, bąk - pąk, dam - tam, gapa - kapa

?     rozpoznawanie określonego wyrazu w szeregu wyrazów o podobnym brzmieniu. Gdy dziecko usłyszy dany wyraz (np. sos) ma klasnąć lub tupnąć: nos, los, kos, nos, sos, włos, odgłos, nos, sos, kos, itd.

?     układanie zdań i rozdzielanie ich na wyrazy. Dziecko układa zdanie do obrazka. Liczy ile jest w nim wyrazów, jaki wyraz jest pierwszy, jaki jest ostatni. Układ wyrazów w zdaniu może być przedstawiony np. na klockach lub kartonikach. Dziecko może również ciąć pasek papieru na tyle części ile jest wyrazów w zda-niu

?     rozwijanie zdań i porównywanie liczby wyrazów w zdaniach. Wypowiadamy krótkie zdanie np. Chłopiec biegnie. Prosimy, aby dziecko zdanie rozwinęło. Za każdym razem układamy szeregi klocków w różnych kolorach jeden po drugim i porównujemy ich ilość

?     dzielenie wyrazów na sylaby, liczenie ilości sylab z równoczesnym wystukiwaniem rytmu wymawianych sylab

?     tworzenie wyrazów zaczynających się na określoną sylabę: wo - woda, bu - buty, itd.

?     wyodrębnianie sylab na początku, na końcu oraz w środku słowa

?     dopowiadanie sylab - uzupełnienie wyrazów. Podajemy pierwszą sylabę, np. „ko” i eksponujemy obrazki (kotek, koszyk, koszula, konik), dziecko wybiera dowolny obrazek i dopowiada brakującą część wyrazu

?     dokonywanie syntezy sylabowej ze słuchu, np. o-wo-ce

?     rozpoznawanie i wyodrębnianie głosek (samogłosek i spółgłosek) w różnych miejscach wyrazu;

?     wyodrębnianie samogłosek na początku wyrazu, np.: jaką głoskę słyszysz na początku wyrazu: aparat (a), osa (o), ucho (u), ekran (e), igła (i)

?     wyodrębnianie samogłosek na końcu wyrazu, np.: jaką głoskę słyszysz na końcu wyrazu: woda (a), okno (o), ule (e)

?     rozpoznawanie i wyodrębnianie samogłosek w środku wyrazu, np.: gdzie słyszysz głoskę a, o, e, u (las, nos, lek, lupa, kula)

?     rozpoznawanie i wyodrębnianie spółgłosek na początku wyrazu (bez grup spółgło-skowych) np. buty, lody, dom, kot

?     rozpoznawanie i wyodrębnianie spółgłosek na końcu wyrazu np. nos, lok, but

?     rozpoznawanie i wyodrębnianie spółgłosek w środku wyrazu np. gdzie słyszysz głoskę k, np. makaron, makowiec

?     rozpoznawanie określonej głoski na początku wyrazów (nazw obrazków). Pokaż obrazek, w którego nazwie słyszysz na początku głoskę np. „l”

?     rozpoznawanie obrazków na podstawie pierwszych głosek ich nazw. Pokaż obrazek, którego nazwa zaczyna się np. na „b”

?     dobieranie par obrazków, których nazwy rozpoczynają się taką samą głoską. Dziecko podaje pierwszą głoskę nazwy obrazka i wyszukuje obrazek, którego nazwa rozpoczyna się taką samą głoską, np. pas - parasol; dach - dom; kogut - kot; piłka - płot; waza - wazon

?     tworzenie wyrazów rozpoczynających się od danej głoski i kończących się na określoną głoskę, np.: „K” i „A” - kapusta, kanapa, kalarepa, koszula

?     dokonywanie analizy głoskowej wyrazów, budowanie modelu wyrazu z koloro-wych nakrywek (czerwone to samogłoski, niebieskie - spółgłoski). Liczenie gło-sek w wyrazach

?     Wymień, jakie kolejno głoski słyszysz w wyrazie osa (o-s-a). Dziecko buduje z na-krywek model wyrazu

?     dokonywanie syntezy wyrazów ze słuchu. Jaki wyraz usłyszałeś u-l-e, m-o-t-y-l, d-o-m-e-k;

?     układanie domina obrazkowo-głoskowego, wyszukiwanie ciągu obrazków tak, by ostatnia głoska wyrazu była początkową głoską następnego, np. nos - sok - kot - tor - rak, itd;

?     tworzenie nowego wyrazu z pierwszych lub ostatnich głosek przedmiotów przedstawionych na obrazkach (rebusy fonetyczne), np.: kosz - okno - teczka (kot), dom - ucho - nos - kot (most)

?     segregowanie obrazków różniących się jedną głoską np. laska - maska, rak - mak

?     różnicowanie głosek poprzez segregowanie obrazków według par głosek: s-sz, c-cz, z-ż, t-d, p-b, k-g, w-f (według początkowej głoski), np.: sanki - szafa, cukierek - czapka, zabawki - żaba, tor - dom, płot - but, kura - góra, waga - flaga;

Gdy dziecko ma przygotowany słuch fonematyczny i radzi sobie z dokonywa-niem analizy i syntezy sylabowej i głoskowej wyrazów, może przejść do ćwiczeń na materiale literowym i rozpocząć czytanie. Jednakże warto kontynuować ćwiczenia analizy i syntezy słuchowej, a w szczególności usprawniać różnicowanie samogłosek i spółgłosek, łącząc ich rozpoznawanie z utrwalaniem poznawanych kolejno liter. W tym celu wykorzystujemy kartoniki z literami oraz etykiety z sylabami i wyrazami.

Oto propozycje ćwiczeń:

1.      Analiza i synteza sylab kończących się na samogłoskę

?   stałej samogłosce i zmieniającej się spółgłosce, np. ma, da, ta, ka, itp.

?   stałej spółgłosce i zmieniającej się samogłosce, np. ta, to, te, tu, itp.

2.     Analiza i synteza wyrazów, w których sylaby kończą się samogłoską, np.

?     dwusylabowych: ma-ma, ta-to, wo-da (woda), ko-ło (koło), mo-wa (mowa)

?     wielosylabowych: sa-ła-ta (sałata), ka-ru-ze-la (karuzela)

3.     Analiza i synteza wyrazów trzygłoskowych typu: kot, dom, sok, mak, lis

4.     Analiza i synteza wyrazów dwusylabowych o różnej strukturze sylab (kończących się samogłoską lub spółgłoską), np.

?     ko-tek, ba-lon, ry-bak,

?     las-ka, pas-ki, dom-ki,

?     mos-tek, kos-myk

5.     Analiza i synteza wyrazów wielosylabowych o różnym układzie sylab, bez grup spółgłoskowych, np. sa-mo-lot, po-go-da, pa-ra-sol, ma-ka-ron, mo-ty-lek.

6.     Analiza i synteza wyrazów z grupą spółgłoskową np.

?     dwa, gra, bzy, blok, tort

?     sto-py, dro-gi, sto-ły

?     mas-kot-ka, po-dło-ga, kras-no-lu-dek.

...