EPOKA KAMIENNA.doc

- 5 -

EPOKA KAMIENNA

Najdłuższy okres w dziejach ludzkości. Epoka kamienna dzieli się na starszą epokę kamienną (paleolit) i młodszą epokę kamienną (neolit). Wydziela się też dodatkowo na pewnych terenach środkowa epoka kamienna (mezolit). W epoce kamiennej podstawowym surowcem do produkcji narzędzi były skały twarde „gładkie kamienie”. Tempo przemian i rozwoju gospodarki oraz kultury w epoce kamiennej było na poszczególnych obszarach odmienne i z biegiem czasu różnicę stawały się coraz większe. Obszary leżące nad Morzem Śródziemnym (szczególnie nad jego wschodnią częścią) z powodu centralnego położenia w stosunku do Afryki, Europy i Azji szybko nabrały znaczenia najważniejszego ośrodka rozwoju gospodarczego i kulturowego. Tam, bowiem krzyżowały się ważne drogi i tam docierały grupy ludzkie oraz zdobycze kulturowe ze wszystkich stron świata. Również w innych częściach świata powstawały ośrodki gospodarcze i kulturowe, choć o nieco mniejszym znaczeniu. Należały do nich: ośrodek w południowo-wschodniej Azji (duński), ośrodek nad rzeką Indus i ośrodek w Ameryce Środkowej. Przyjęto, że epoka kamienna skończyła się wraz z zastosowaniem metali do produkcji narzędzi. Narzędzi krzemiennych używano jednak na wielu obszarach przez całą epokę brązu, a na niektórych obszarach stosowano je jeszcze długo w epoce żelaza.

PALEOLIT-STARSZA EPOKA KAMIENIA

Epoka w dziejach ludzkości, której początki sięgają 5-3 ml lat p.n.e. Paleolit dzieli się na okres narzędzi otoczkowych, paleolit dolny, paleolit środkowy i paleolit górny. W paleolicie zmienił się bardzo wygląd człowieka. Wyróżnia się cztery etapy rozwoju mózgu człowieka i przystosowania całego organizmu do pracy. Rozwój i ewolucja gatunku ludzkiego, nie są do końca wyjaśnione. Za pierwsze istoty ludzkie niektórzy uczeni uważają australopiteki (pierwszy etap). Niektóre ich grupy posługiwały się najprymitywniejszymi narzędziami. Młodsze od australopiteków były pitekantropy (drugi etap). Dalszym ogniwem ewolucji rewolucji człowieka byli neandertalczycy (trzeci etap). Po nich (ok.. 40 tys. lat p.n.e.) pojawił się współczesny człowiek (czwarty etap).

W epoce paleolitu tereny północnej i środkowej Europy nasuwały się kilkakrotnie potężne lądolody. To samo działo się w Ameryce Północnej. Lądolody powodowały ochłodzenie klimatu na terenach do nich przyległych, na których żyły wówczas wielkie stada koni, bizonów, reniferów, mamutów i wielu innych zwierząt. W paleolicie wynaleziono wszystkie podstawowe typy narzędzi do obróbki surowców twardych (drewna, kości, rogu), a więc takie jak: rylce, żłobce, strugi, cisaki, dłuta, kliny i wiertniki. Wykonywane one były głównie z kamieni. W tym też czasie osadnictwo objęło wszystkie kontynenty i większe wyspy we wszystkich strefach klimatycznych z wyjątkiem polarnej. Przystosowano się do życia w większości typów środowisk geograficznych. Poza gospodarką na ladzie bardzo szeroko rozwinęła się też działalność gospodarcza w przybrzeżnych strefach morza: połów małży i ryb, a także łowiectwo ssaków morskich. Nauczono się robić potrzebne do transportu wodnego tratwy, łodzie. Pod koniec tej epoki zaczęto udomawiać zwierzęta. Znaczny poziom rozwoju osiągnęły więzi społeczne i kulturowe: powstały duże skupiska osadnicze, a grzebanie zmarłych kult przodków świadczą o poczuciu wspólnoty pokoleń.

OKRES NARZĘDZI OTOCZKOWYCH

Trwał, co najmniej 2 ml lat. Najbardziej charakterystycznym narzędziem był wówczas niewielkich rozmiarów kamień naturalny (otoczak ręczny lub morski) z grubą obróbką części roboczej przez odcinanie z niej lub odłamywanie bardzo dobrych odłupków.

PALEOLIT DOLNY

Od około 150 do 40 tys. p.n.e., dokonano w tym okresie ogromnego postępu w technice wytwarzania narzędzi pracy i broni: pięściaki i topory pięściowe (rozłupce, nacinaki), oprócz nich, wytwarzano także skrobacze, róże, wiertniki.

PALEOLIT ŚRODKOWY

Od około 150 do około 40 tys. p.n.e. dokonano w tym okresie ogromnego postępu w technice wytworzenia narzędzi pracy i broni. Wynaleziono oszczep (dzidę) oraz tzw. bob dwa kamienie połączone sznurem używane jako broń łowiecka na duże zwierzęta. Narzędziom krzemiennym zaczęto nadawać estetyczne formy. Z paleolitu środkowego znane są już liczne zabytki sztuki.

PALEOLIT GÓRNY

Od około 40 do około 10 tys. lat p.n.e. W tym okresie udoskonalono i rozpowszechniono technikę wiórową tzn. Rdzeń, silnie wydłużonych odłupków, które nazwano wiórami. Rozwinięto bardzo technikę wytwarzania narzędzi złożonych tzn. konstruowanych z dwóch lub więcej uprzednio oddzielnie ozdobionych elementów. Należał do nich przede wszystkim łuk (jedno z największych osiągnięć tego okresu), strzały, harpuny na sznurach itp.: noże i inne narzędzia, zaczęto oprawiać w rękojeść z kości i rogu. Z tego okresu przetrwały luźne dowody budowania pułapek na duże zwierzęta. Udoskonalono i szeroko rozwinięto wyrób narzędzi z kości. Sztuka osiągnęła wysoki poziom.

STARSZA EPOKA KAMIENIA (PALEOLIT) NA ZIEMIACH POLSKICH

Z okresu paleolitu dolnego na ziemiach polskich dochowały się tylko pojedyncze zabytki: pięściak angielski z Kondratówki i kilkanaście narzędzi z obszaru Górnego Śląska, nieliczne z Jaskini Ciemnej w Ojcowie z jaskini pod Piekarami (wieś w woj. Krakowskim) oraz zgrzebło krzemienne z Susza pod Włodawą. Przedmioty te mogły należeć do grup ludzkich, których organizacja i używanie przez nie narzędzia pozwalały łowić duże zwierzęta. Paleolit środkowy reprezentowany jest przez dwie kultury i dwa zespoły kulturowe: kulturę lewaluasko – mustierską, kulturę prądnicką, zespół preselecki i zespół kulturowy z jaskini Raj pod Kielcami. Zabytki kultury lewaluasko – mustierskiej znaleziono w Krakowie na Zwierzyńcu i Słowińcu, w Piekarach, w Jaskini Nietoperzowej w Jerzmanowicach, w jaskini Koziarnia w Ojcowie, oraz w kilku miejscowościach Górnego Śląska. Charakterystyczne dla tej kultury są trójkątne ostrza do dzid wykonane techniką lewaluaską, noże z grubych wiórów krzemiennych, wielofunkcyjne narzędzia zwane zgrzebłami lub nacinakami i inne. Zabytki kultury prądnickiej znaleziono na Wzgórzu Wawelskim i w kilku innych punktach Krakowa, poza tym w Piekarach, w Ojcowie w Jaskini Ciemnej i w schronisku skalnym Wylotne oraz w jaskini Okiemuk w Piasecznie: narzędzia z czasów tej kultury są starannie obrobione i mają estetyczne formy. Do najbardziej charakterystycznych należą pięściaki, ostrza do dzid i tzw. noże prądnickie, poza tym zgrzebła, drapacze rylce. Zespół kulturowy preselecki jest słabo rozpoznawalny. Reprezentują go zabytki z Jaskini Nietoperzowej i ze Zwierzyńca w Krakowie: najbardziej charakterystyczne są duże owalne i spiczasto – owalne odłupki retuszowane do obydwu powierzchni i przystosowane do użytku jako ostrza dzid albo jako noże. Wśród zabytków zespołu kulturowego z jaskini Raj dominują zgrzebła i sporo narzędzi typu górnopaleolitowego. Paleolit górny był reprezentowany przede wszystkim przez kulturę jerzmanowicką, kulturę szelecką, kulturę oryniacka, kulturę wschodniogrecka. Kultura jerzmanowicka nazywana od stanowiska w Jaskini Nietoperzowej we wsi Jerzmanowice znana jest poza tym z Jaskini Mamutowej w Wierzchosowiu, z jaskini Koziarnia i ze schroniska skalnego Puchacza Skała w Prądniku Czajkowskim. Charakterystycznym wyrazem tej kultury są liściaste formy ostrza dzid wykonane z dużych wiściów krzemienia.Specjalnością grup ludzkich bytujących w tym czasie na ziemiach polskich było łowienie niedźwiedzi jaskiniowych;przybliżony czas trwania od ok. 37 do ok. 27 tyś. lat p.n.e. Kultura szelecka,nazywana od jaskini Szeleta na Węgrzech ( pod Miszkolcem) w Polsce jest znana ze Zwierzyńca w Krakowie, z Jaskini Mamutowej i z Góry Puławskiej pod Puławami tego czasu zachowały się pierwsze na ziemiach polskich całe wyroby kościane, są to: kolia z zębów zwierzęcych z wierconymi otworkami do przewleczenia sznura, płytka z kości słoniowej ozdobiona nakłuciami i z dwoma otworkami zawieszenia oraz ostrza do dzid o bardzo smukłym kształcie wrzecionowatym (broń także na dużego zwierzaka). Wytwarzane wówczas w Polsce drobniutkie krzemienne zbrojniki harpunów robołowczych i lekkich strzał do łuku świadczą o łowiectwie ptactwa wodnego i drobnej zwierzyny: produkowano dużo drapaczy. Kultura wschodniogrecka jest ściśle spokrewniona z kulturą grawecką zachodniej Europy. Była jedna z najbardziej rozwiniętych kultur paleolitu górnego. Na ziemiach polskich znana z kilku stanowisk: w Krakowie, przy ul. Spadzistej i w Jaskini Mamutowej w Wójcinach: charakterystyczne są tzw. ostrza gwareckie wykonane z regularnych, smukłych wiórów krzemienia różnej wielkości, których jedną krawędź silnie ścinano (zatępiano) bardzo stromym retuszem. Swoistym wyrobem tej kultury były wielkie łowy an mamuty: jest jedną z tych kultur paleolitu górnego, którym należy przypuścić winę za zupełne wyniszczenie tych zwierząt. Paleolit schyłkowy trwał w przybliżeniu od 13 do ok. 9 tys. lat p.n.e., obejmował ostatnie tysiąclecia epoki lodowej (czwartorzędnej): ziemie polskie były już wolne od lądolodu i osadnictwo rozwijało się wówczas bardzo szybko: liczba znanych z tego okresu punktów osadniczych jest wielokrotnie większa od tej, na którą składają się punkty znane ze wszystkich poprzednich okresów: pierwszą z kultur jest kultura magdaleńska, najbogatszym i najciekawszym stanowiskiem – Jaskinia Maszynka. Z kulturą magdaleńską jest spokrewniona kultura świderska i pierwsza, która objęła swym zasięgiem większość ziem polskich. Kultura świderska odegrała największą rolę w polodawczym zasiedleniu ziem polskich. Centrum jej rozwoju znajdowało się w środkowym dorzeczu Wisły. Nazwa pochodzi od bogatego stanowiska w Świdrach Wielkich pod Warszawą. Charakterystycznym wyrobem tej kultury są ostrza (noże i groty) wykonywane najczęściej z wielościennych wiórów spiczastych, mające trzonki obrabiane przez usuwanie delikatnych łusek na powierzchni spodniej. Ludność kultur paleolitu schyłkowego zajmowała się zbieractwem, rybołoctwem i łowiectwem.

MEZOLIT – ŚRODKOWA EPOKA KAMIENIA

Okres między paleolitem górnym a neolitem, niekiedy zwany epipaleolitem, umieszczany w czasie miedzy 10 a ok. 5 tys. lat p.n.e. Między paleolitem i mezolitem nie było żadnego przełomu ani w gospodarce, ani w technice wytwarzania narzędzi. Dlatego niektórzy archeologowie kwestionują słuszność wyodrębniania mezolitu jako odrębnego okresu. Zupełnie nowe podstawy bytu społeczności ludzkich powstały dopiero z początkiem neolitu. Kultury epipaleotoliczne charakteryzuje miniaturyzacje wyrobów krzemiennych. Rozwinęła się produkcja tzw. zbrojników (elementy do narzędzi złożonych), tzn. drobnych ostrzy krzemiennych: miały one kształty geometryczne (głównie różne typy trójkątów i trapezów). Osadownictwa tych kultur, z których część jest wytworem potomków kultury świderskiej, objęło gęstą siecią ziemie polskie: istnieją tysiące stanowisk z tego okresu. 

NEOLIT – MŁODSZA EPOKA KAMIENIA

Okres w dziejach ludzkości, który rozpoczął się co najmniej 10 tys. lat p.n.e. W neolicie nastąpiły duże przemiany w gospodarce, technice organizacji społecznej. Przy obróbce narzędzi kamiennych zaczęto stosować technikę szlifowania, tzw. gładzenia (stąd dawna nazwa neolitu – epoka kamienia gładzonego) lub doskonałego retuszu powierzchni narzędzi krzemiennych: rozpoczęto produkcję naczyń ceramicznych: nastąpił rozwój gospodarki rolniczej i gospodarki hodowlanej ewentualnie rolniczo – hodowlanej. Uprawa roślin rozpoczęła się od ich pielęgnowania i ochrony w ich naturalnych siedliskach.

Przejście do gospodarki rolniczo – hodowlanej nazywane rewolucją eoliczną bowiem bardzo dużo przyspieszyło ogólny rozwój ludzkości. Następował szybki przyrost ludzkości; zaczęły powstawać wielkie skupiska osadnicze. Jednakże na bardzo rozległych obszarach przez wiele tysiącleci gospodarka rolnicza nie osiągnęła większej efektywności niż dawna gospodarka zbieracko – łowiecka i rybołówcza. W bardzo rozległej strefie leśnej wschodniej Europy i Azji (podobnie jak i w niektórych innych częściach świata) rozwinął się tzw. neolit bez rolniczy, tzn. neolit ze wszystkimi swoistymi cechami z wyjątkiem gospodarki rolniczej. W neolicie nastąpił szybki rozwój dziedzin sztuki, zwłaszcza ceramiki i tkactwa. Rozwijała się magia i obrzędy religijne: świadczyło to o potrzebie wyjaśniania różnych zjawisk, z którymi spotykał się człowiek z epoki neolitu, i współżycia między nimi.

Na ziemiach polskich, podobnie jak na wielu gospodarki rolniczej nastąpił stosunkowo późno. Rolnictwo dotarło na ziemie polskie z dwóch kierunków: z Niziny Naddunajskiej (5500 – 4100 p.n.e.), a także z północnego zachodu (z obszarów nadbałtyckich, 4100 – 3200 p.n.e.). Pierwszy był związany z kulturą ceramiki wstęgowej klutej, kultura ceramiki wstęgowej klutej; grupa kulturowa samobnetyczna, Malicka: drugi – z kulturą puchaczów lejkowatych, której ludność zajmowała się w większym stopniu hodowlą zwierząt. Następnie w 3250 – 2100 p.n.e. gospodarkę rolniczą rozwijała ludność kultury amfor kulistych, kultury ceramiki promienistej i kultury ceramiki sznurowej. Unikatowym i o światowej sławie zabytkiem neolitycznym na ziemiach polskich jest kopalnia krzemienia w Krzemiennikach Opatowskich w pobliżu Gór Świętokrzyskich się ona z około tysiąca szybów. Wyroby eksplatowego były na odległość ponad 500 km.

SZTUKA PALEOLITYCZNA

Początki sztuki paleolitycznej sięgają paleolitu środkowego (ryty na kości mamuta): w paleolicie górnym występowało już malarstwo naskalne, płaskości, płytkach skalnych i otoczkach, przyozdabianie ciała (naszyjniki i różnego typu zwierzaki, itp.). Na podstawie zabytków można wnioskować, że w tych czasach rozwijał się taniec. Najwspanialsze i najliczniejsze dzieła sztuki paleolitu górnego występują w północno – zachodniej Francji i południowo – zachodniej Hiszpanii (obszar Franko – Koralbryjski). Do najsławniejszych należą malowidła na ścianach jaskiń w Hiszpanii – Altamira i El Castillo, we Francji – Lascaux, Carmibales, Fort – de – Gaume, Les – Tran Renes, Le Poutel, Pech – Merle. Malowidła w takim samym stylu i na podobnym poziomie artystycznym znaleziono też w jednej z jaskiń (Kapowana) polski Kaukazu. Do sławnych wyrobów sztuki paleolitu górnego należą figurki kobiet, tzw. wenecki, paleolit z Willerach w Austrii, z miejscowości Dolm Vestonice na Morawach i Kostenki nad Donem. Piękne formy narzędzi krzemiennych szczególnie są widoczne w kulturze solutrejskiej.

EPOKA ŻELAZNA

Etap w rozwoju ludzkości, kolejny po epoce brązu, w Europie datowany od momentu zastosowania żelaza. Najstarsze wyroby żelazne są znane z Azji Mniejszej. W Europie epoka żelaza rozpoczęła się w końcu II tysiąclecia p.n.e. Umiejętność obróbki żelaza przyswoiła sobie najwcześniej ludność zamieszkująca Półwysep Bałkański i  Kotlinę Karpacką oraz Italię. Pozostała część Europy (zwłaszcza wschodnia i środkowa) z produkcją i obróbką żelaza zapoznała się na początku I tysiąclecia p.n.e. za pośrednictwem Kimerów (ze Wschodu) oraz Lutów (z Zachodu). Wielkie osiedla z odrębnymi rezydencjami arystokracji halsztackiej, a także karbany z bardzo bogatym wyprzedzeniem (zapewne książąt lub panujących rodzin) wskazują na zróżnicowanie społeczne i wielki postęp w rozwoju gospodarczym tych ziem. Ludność kultury halsztackiej przejęła wiele elementów kultury, zarazem sztuki z Azji Mniejszej, ze świata górnego, a także nieco później od Etruska. Od VII w. p.n.e. rozpoczęła się wielka ekspansji Celtów, obejmująca tereny od Wysp Brytyjskich (głównie w Irlandii).

W V w. p.n.e. rozwinęła się nad górnym Durajem i Renem cywilizacja ateńska. Na półwyspie Apenińskim, obok kilku lokalnych kultur, powstała kultura etruska. W dorzeczu Padu pojawiły się osiedla worane, budowane na bagnach, zwane terramone, w Alpach zaś istniały ogromne galenie sztuki naskalnej, będące szczennymi stanktuawiami kulturowymi. W dolinie ( amoncci ponad 70 tys. rytów datowanych od 2000 p.n.e. do początków naszej ery przedstawia dzieję kulturę i zwyczaje plemion zamieszkujących w epoce brązu i wczesnej epoce żelaza północną Italię. Na półwyspach Skandynawskim i Jutlandzkim oraz w północnych Niemczech rozwijały się nadal kultury nordyjskie reprezentujące wczesnych Germanów, którzy od V w. p.n.e. rozpoczęli powolny proces rozprzestrzeniania się na południe (mezolit i neolit w rejonie ujścia Odry). W dorzeczu Odry i Wisły znaczny poziom rozwoju osiągnęła kultura łużycka a następnie kultura grodów podkluczowych i kultura wschodniopółnocna. W północno – wschodniej Europie (strefa leśna) bytowały plemiona Bałtów, które dzięki wprowadzeniu żelaza osiągnęły wysoki rozwój gospodarczy (pojawiły się tam mezolit i neolit liczne grody), oraz plemiona ingrolińskie z gospodarką łowiecką. Gereza wspomnianych historycznych (trzosów) sięga jeszcze epoki brazu: we wczesnej epoce żelaza, charakteryzowały się określonym antydoptycznym, swoista kultura wierzeniami i sztuką w zapewne i ukształtowanym już językiem (z dialektami).