JADWIGA WERNEROWA JESZCZE RAZ O ZWIERZ�TACH ILUSTROWA� STANIS�AW ROZWADOWSKI 54&5A NASZA KSI�GARNIA � WARSZAWA 1989 Je�li interesujecie si� przyrod�, je�li lubicie zwierz�ta, przeczytajcie t� ksi��k�. Jest ona cz�ci� trzytomowego cyklu opowiada�-gaw�d, na kt�ry sk�adaj� si�: �To i owo o zwierz�tach" (I wyd. 1973 r.), �Jeszcze raz o zwierz�tach" (I wyd. 1979 r.) i �Opowiadania o zwierz�tach" (I wyd. 1985 r.). Napisa�a je Jadwiga Wernerowa (1898�1980), biolog, dydaktyk, autorka wielu ksi��ek popularnonaukowych dla dzieci i m�odzie�y, podr�cznik�w szkolnych i audycji radiowych. O zwierz�tach pisa�a du�o i zajmuj�co. Ksi��ka, kt�r� w�a�nie trzymacie w r�kach, b�dzie dla Was �r�d�em wielu ciekawych informacji o ptakach, ssakach, gadach i p�azach. Autorka opisuje zwierz�ta w ich naturalnym �rodowisku, ale tak�e w ogrodach zoologicznych. Ukazuje zale�no�ci, jakimi powi�zane s� r�ne gatunki, oraz konsekwencje naruszenia r�wnowagi w przyrodzie przez rozw�j cywilizacji i ingerencj� cz�owieka. Obecne wydanie w zasadzie nie r�ni si� od wydania I z 1979 r., tote� gdy przeczytacie, �e co� dzia�o si� na przyk�ad �przed sze��dziesi�ciu pi�ciu laty" (s. 138), to oczywi�cie musicie doliczy� dziesi�� lat, kt�re up�yn�y od pierwszej edycji. Po tym niezb�dnym wyja�nieniu zach�camy Was do lektury. MA�E I DU�E JASZCZURKI Nie uciekaj, jaszczureczko! �atwo tak powiedzie�, ale bezbronne zwierz�, jak jaszczurka -zwinka, nawet gdyby mog�o zrozumie� ludzk� mow�, instynktownie umyka�oby co si�. Wystarczy, by na jaszczurk� pad� cie� lub �eby wyczu�a drgania pod�o�a, na kt�rym siew danej chwili znajduje, a ju� z b�yskawiczn� szybko�ci� ucieka do najbli�szej kryj�wki. Mo�e to by� wej�cie do jamy kreta czy ma�ego gryzonia, k�pka ro�lin, a tak�e szczelina pod powalonym pniem b�d� pod kamieniem. Tam zaniepokojone zwierz�tko czeka na sprzyjaj�c� chwil�, by wyj�� i zn�w wygrzewa� si� na s�o�cu albo zdobywa� po�ywienie. Zwinka szczeg�lnie gorliwie krz�ta si� w porze najwi�kszego nas�onecznienia, bowiem jako zwierz� zmiennocieplne - podobnie zreszt� jak wszystkie gady -jest wtedy najbardziej sprawna. Zwinki najch�tniej przebywaj� na pobrze�ach las�w sosnowych, na por�bach, wrzosowiskach, zboczach jar�w - a wi�c tam, gdzie maj� zapewnione dobre warunki cieplne i pokarmowe. Przez ca�e lato zwinka po�era mn�stwo owad�w, zjada te� �limaki i paj�ki. Czatuje na zwierzyn� na swoich terenach �owieckich, a zauwa�ywszy j� zbli�a si� wolniutko i ostro�nie, by raptem wysun�� gwa�townie g�ow� do przodu i schwyta� drobniutkimi z�bkami nieostro�n� ofiar�. Zale�nie od rozmiar�w zdobyczy zwinka albo po�yka j� w ca�o�ci, albo mia�d�y szcz�kami i gryzie na mniejsze k�sy. Je�eli zdobycz jest spora, trwa to nawet kilka minut. Z�bki jaszczurki s� tak s�abe, �e gdy na przyk�ad schwyci cz�owieka za palec, nawet nie zadrapie sk�ry. Z nadej�ciem ch�od�w zwinka ukazuje si� coraz rzadziej, tylko w godzinach po�udniowych, a poza tym przebywa w ja- 5 kiej� kryj�wce. Wreszcie zagrzebuje si� w glebie i tu pogr��ona w odr�twieniu, czyli w tak zwanym �nie zimowym, sp�dza ponad p� roku. Jaszczurk� zwink� spotyka si� na terenie ca�ej Polski z wyj�tkiem wysokich partii g�r. Rozmna�a si� w lecie. Sk�ada jaja o stosunkowo cienkiej, elastycznej, jakby pergaminowej skorupce, wybieraj�c miejsce ogrzewane przez s�o�ce, i nie zajmuje si� wi�cej swoim potomstwem. Tote� m�ode od razu po wykluciu musz� p�dzi� samodzielny �ywot. �yworodka Drugim gatunkiem jaszczurki �yj�cym r�wnie� w Europie �rodkowej, a wi�c i w naszym kraju, jest jaszczurka �yworodka. Ma ona mniejsze wymagania cieplne, �yje bowiem r�wnie� w g�rach i na wy�ynach, gdzie klimat jest surowszy, cz�ciej te� ni� zwink� spotka� j� mo�na na p�nocy a� po 70� szeroko�ci p�nocnej. Jakie� to cechy pozwalaj� �yworodce �y� w ch�odniejszym klimacie? Wszak podobnie jak inne gady jest zwierz�ciem zmiennocieplnym i jej sprawno�� �yciowa zale�y od temperatury otoczenia. �yworodka nie powierza losu swego potomstwa promieniom s�onecznym. Rozw�j zarodka w jaju odbywa si� w ciele samicy i dopiero gdy m�ode s� ju� zdolne do samodzielnego �ycia, sk�ada jaja okryte cieniutk� przezroczyst� b�onk�. Ma�e jaszczureczki bez trudu natychmiast si� z niej uwalniaj� i od razu rozpoczynaj� samodzielne �ycie. Ta jajo�y-worodno�� to bardzo wa�ne przystosowanie do trudnych warunk�w �yciowych w g�rach oraz na terenach wysuni�tych daleko na p�noc. Zar�wno jaszczurka zwinka, jak i �yworodka obj�te s� u nas ochron�. Smok z Komodo Znacie dobrze nasz� pospolit� jaszczurk� zwink�. Powi�kszcie d�ugo�� i szeroko�� jej cia�a pi��, osiem, dziesi��, pi�tna�cie razy, a otrzymacie wymiary du�ych okaz�w rozmaitych gatun- 6 k�w waran�w, �yj�cych w gor�cym klimacie kraj�w Afryki, Azji, Australii oraz wysp Oceanii. One te� s� drapie�ne, ale nie poprzestaj� na tak drobnej zdobyczy jak motyl, paj�k czy niewielki �limak, lecz poluj� na rozmaite niezbyt du�e ssaki i ptaki, wybieraj� jaja z gniazd ptasich, �ywi� si� te� padlin�. Te, kt�re zamieszkuj� wybrze�a s�onych lub s�odkich w�d, �owi� ryby, kraby i inne zwierz�ta wodne. Pod pewnymi wzgl�dami warany przypominaj� w�e. Ich prze�yk jest r�wnie rozci�gliwy jak u w�y i umo�liwia im prze�ykanie zwierzyny prawie tak grubej jak one same. Podobnie jak w�e warany r�wnie� maj� d�ug� szyj� i w�sk� g�ow� o solidnie uzbrojonych szcz�kach. Ostrymi, silnymi z�bami potrafi� przytrzyma� nawet bardzo gwa�townie wyrywaj�c� si� ofiar�, zmia�d�y� skorup� kraba b�d� muszl� du�ego �limaka. Waran z Komodo zas�uguje w pe�ni na nadan� mu nazw� smoka. Jego d�ugo�� wynosi a� 3 m, a kiedy� nawet napotkano okaz mierz�cy 3 m 65 cm, a wi�c dor�wnuj�cy wielko�ci� pewnym gatunkom krokodyli. Waran ten imponuje nie tylko rozmiarami, jest r�wnie� silny, odwa�ny i nie ust�puje przeciwnikowi bez boju. Jego rodzim� wysepk� Komodo trudno odszuka� na zwyk�ej szkolnej mapie, gdzie oznaczona jest niewielk� kropk� pomi�dzy wyspami Sumbawa i Flores w Archipelagu Sundajskim, na wsch�d od Jawy. Obszartej�kropki"wynosi220km2imado�� urozmaicon� powierzchni�. Pewien zoolog, a jednocze�nie fotograf podj�� wypraw� na t� wysp� dla obserwowania �ycia smok�w w ich naturalnym �rodowisku. Przed wieczorem, w pewnej odleg�o�ci od brzegu, na niewielkiej, ledwie wynurzaj�cej si� z szumi�cych fal oceanu skale koralowej, urz�dzono czatowni� z ga��zi, pod kt�rych os�on� ukryli si� ludzie. Przedtem jednak na pobliskiej pla�y po�o�ono, jako przyn�t�, zabit� koz�. Wynik zasadzki przeszed� wszelkie oczekiwania: niejeden, lecz trzy smoki zjawi�y si� przed wschodem s�o�ca na uczt�. 7 Zachowywa�y si� spokojnie, przyrodnik m�g� wi�c swobodnie je obserwowa� i robi� zdj�cia. Oceniaj�c rozmiary tych gad�w na oko, mo�na by�o bez wi�kszego b��du przyj��, �e d�ugo�� najwi�kszego z waran�w, samca, wynosi�a-wraz z ogonem -oko�o 3 m. Warto doda�, �e warany u�ywaj� ogona jako straszliwej broni, wal�c nim napastnika z prawa i lewa. Trudno poj��, jak to si� sta�o, �e przez d�ugie lata, pomimo wielu podr�y naukowych, nie wiedziano o istnieniu smoka z Komodo. Odkryto go dopiero w 1912 roku. Niestety, od razu nasta�a moda na warany: polowali na nie my�liwi, ��dni wspania�ych trofe�w �owieckich, pragn�y je mie� w�r�d swych okaz�w ogrody zoologiczne, tote� liczba tych pot�nych gad�w zacz�a powa�nie male�. W ko�cu wzi�to je pod ochron�, ale nie podoba�o si� to miejscowej ludno�ci, bo smoki ch�tnie poluj� na prosi�ta czy dr�b, o wiele �atwiejsze do z�owienia ni� dzikie zwierz�ta, a poza tym tubylcy zabij�!: warany dla mi�sa i sk�ry stanowi�cej cenny surowiec. W niewoli, na przyk�ad w dobrze prowadzonych ogrodach zoologicznych, warany oswajaj� si� i odnosz� przyjacielsko do ludzi, przede wszystkim za� do swych opiekun�w, kt�rzy karmi� je i piel�gnuj�. Zdumiewaj�cy jest widok takiego olbrzymiego zwierz�cia, gdy delikatnie i ostro�nie wyjmuje z r�ki cz�owieka surowe jajko kurze, nie drasn�wszy przy tym palc�w ani nie uszkodziwszy skorupki. Gdy mu si� poda jajko nadt�u-czone, stara si� tak delikatnie wyliza� jego zawarto��, a szczeg�lnie ulubione ��tko, by nic przy tym nie rozla�. Przyzwyczaja si� r�wnie� do jedzenia kawa�k�w mi�sa, woli jednak �ywe zwierz�ta i po�era je w ca�o�ci. Ja ci poka��! Zwierz�ta w rozmaity spos�b broni� si� przed napa�ci� wrog�w. Mniejsze i s�absze nie zawsze ulegaj� wi�kszym i silniejszym. Czasem w chwili niebezpiecze�stwa potrafi� zaskoczy� napastnika i skutecznie go przestraszy� gwa�town� zmian� swego wygl�du, na przyk�ad zmian� ubarwienia lub 8 . rozmiar�w cia�a. Ten moment zwykle wystarcza, aby uciec i ukry� si� bezpiecznie. Tak post�puje jaszczurka ko�nierzowa, kilkakrotnie wi�ksza od naszej zwinki. �yje ona w p�nocnej i p�nocno-zachodniej Australii oraz na Nowej Gwinei. Gdy ten spory gad siedzi spokojnie na pniu czy kamieniu, nikogo swym widokiem nie przerazi. Ubarwienie ma niepozorne: brunatno-szaro-��tawe. �uski, podobnie jak u innych jaszczurek, pokrywaj� ca�� sk�r� elastycznym pancerzem. Cho� najd�u�sze z nich, ostro zako�czone niby kolce, stercz� po bokach tu�owia i na kraw�dzi pofa�dowanego ko�nierza okrywaj�cego szyj� z bok�w i od do�u - nie wygl�da to gro�nie. Ale w chwili zagro�enia obraz nagle si� zmienia: paszcza otwiera si� szeroko, ukazuj�c czerwone, l�ni�ce wn�trze, sk�ra ko�nierza rozci�ga si� na cieniutkich pr�cikach kostnych niczym wachlarz czy parasol, kilkakrotnie powi�kszaj�c rozmiary niepozornej g�owy. Zwierz� syczy przy tym w�ciekle, staje na tylnych nogach i unosz�c prz�d cia�a w g�r�, jak tylko potrafi najwy�ej, wywija d�ugim ogonem niby biczem. Przybiera wi�c - jak to nazywaj� biologowie - postaw� imponuj�c�. Wi�kszo�� napastnik�w bywa w�wczas tak przera�ona nag�� przemian� niepozornego dotychczas zwierz�cia, �e zaprzestaje ataku, jaszczurka za� natychmiast ucieka w g�szcz lub mi�dzy kamienie. Zdarza si� jednak, �e jaszczurka napadni�ta na otwartej przestrzeni r�wnie� przybiera postaw� imponuj�c�, ale zaraz rzuca si� do ucieczki, biegn�c na tylnych nogach, z ogonem uniesionym nad ziemi� i wypr�onym ...
marszalek1