WSPӣCZESNA POLSZCZYZNA Wyb�r opracowa� AKTY I GATUNKI MOWY Redakcja Jerzy Bartmi�ski Stanis�awa Niebrzegowska-Bartmi�ska Joanna Szadura Projekt ok�adki i stron tytu�owych / Jerzy Durakiewicz Sk�ad / Artur Drozdowski (c) Wydawnictwo UMCS, Lublin 2004 ISBN 83-227-2127-7 Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Sk�odowskiej 20-031 Lublin, pl. Marii Curie-Sk�odowskiej 5 tel. (O-preflks-81) 537-53-04 Dzia� Handlowy: tel./faks (O-prefiks-81) 537-53-02 http://press@ramzes.umcs.lublin.pl Spis tre�ci Od redakcji...7 I. Akty mowy i ich aspekty .......................... 9 1. Roman Jakobson, Funkcje j�zyka w aspekcie komunikacyjnym...9 2. John Austin, Performatywy i wypowiedzi konstatuj�ce...16 3. John R. Searle, Czym jest akt mowy?...24 4. Anna Wierzbicka, "Akty mowy"...33 5. Ignacio Vazques-Orta i in., Kognitywna klasyfikacja akt�w mowy...51 II. Problem teorii gatunk�w mowy...54 6. Stefania Skwarczy�ska, O uniwersum mowy i znaczeniu etymologii dla bada� genologicznych...54 7. Stefania Skwarczy�ska, Cechy konstytutywne gatunku...64 8. Micha� Bachtin, Problem gatunk�w mowy...81 9. Antoni Furdal, Genologia lingwistyczna...88 10. Anna Wierzbicka, Genry mowy...99 11. Anna Wierzbicka, Akty i gatunki mowy w r�nych j�zykach i kulturach...107 12. Anna Duszak, Gatunek mowy (genre) - w stron� kategorii intertekstualnej...137 III. Gatunki mowy w r�nych odmianach i stylach j�zyka...144 13. Stanis�aw Gajda, Gatunki wypowiedzi potocznych...144 14. Barbara Boniecka, Jolanta Panasiuk, �yciorys na tle innych wypowiedzi biograficznych...153 15. Jerzy Bartmi�ski, Gatunki folkloru...169 16. Jadwiga Kowalikowa, Przystawia jako komunikaty...179 17. Maria Wojtak, Modlitwa ustalona - podstawowe wyznaczniki gatunku...187 18. Stefan Sawicki, Gatunek literacki: poj�cie klasyfikacyjne, typologiczne, politypiczne?...197 19. Micha� G�owi�ski, Gatunki - gramatyk� literatury...205 20. Stanis�aw Gajda, Propozycja systematyki gatunk�w naukowych...217 21. Mieczys�aw Balowski, �wiadomo�� gatunkowa a wzorzec normatywny (na przyk�adzie gatunk�w prasowych)...225 22. Bo�ena Witosz, Gatunek - sporny (?) problem wsp�czesnej refleksji tekstologicznej...238 IV. Dialog jako podstawowa forma komunikacji. Typy pyta�...258 23. Kazimierz Ajdukiewicz, Zdania pytajne...258 24. Anna Wierzbicka, Piotr Wierzbicki, Pytania i odpowiedzi...268 25. Ma�gorzata Kita, Pytanie i odpowied� w interakcyjnej strukturze wywiadu...272 26. Magdalena Danielewiczowa, Pytania uzupelnienia a pytania rozstrzygni�cia...285 27. Wac�aw Bia�y, Cechy specyficzne intonacji pyta� wedlug Hansa- Waltera Wodarza...298 28. Urszula �ydek-Bednarczuk, Opis lingwistyczny "krok�w w rozmowie". Dynamika krok�w...303 V. Modalno��, jej typy i formalne wyk�adniki...331 29. Stanis�aw Karolak, Modalno�� epistemiczna...331 30. Barbara Boniecka, Modalno�� a illokucja...336 31. Renata Grzegorczykowa, O modalno�ci intencjonalnej...353 Od redakcji Seria wydawnicza pt. Wsp�czesna polszczyzna. Wyb�r opracowa� ma s�u�y� studentom polonistyki jako pomoc w samodzielnym studiowaniu zagadnie� j�zykowych w zakresie kilku przedmiot�w uniwersyteckich, takich jak wst�p do j�zykoznawstwa, tekstologia, nauka o wsp�czesnym j�zyku polskim, gramatyka wsp�czesnej polszczyzny. B�dzie te� zapewne u�yteczna przy nauce dialektologii, leksykografii, genologii, a tak�e stylistyki i teorii literatury. Za�o�eniem redaktor�w serii jest wspomaganie podmiotowego traktowania studi�w przez student�w, respektowanie ich potrzeby bezpo�redniego kontaktu z �yw� my�l� badawcz�, i niepoprzestawania jedynie na uj�ciach podr�cznikowych i encyklopedycznych. Tak�e - respektowanie prawa studenta do indywidualnego wyboru lektur. Uk�ad zagadnie� i dob�r tekst�w pozostaj� w �cis�ym zwi�zku z uk�adem i zawarto�ci� tomu Wsp�czesny j�zyk polski, wydanego w roku 1993 we Wroc�awiu pod red. J. Bartmi�skiego w ramach Encyklopedii kultury polskiej XX wieku i wznowionego przez Wydawnictwo UMCS w roku 2001. Nasza antologia niejako uzupe�nia tamten tom, rozszerza horyzont problem�w, wype�nia niekt�re luki tematyczne. Na seri� Wsp�czesna polszczyzna. Wyb�r opracowa� sk�adaj� si� nast�puj�ce cz�ci: 1. Programy dydaktyczne. Bibliografia. Etykieta j�zykowa (red. Jerzy Bartmi�ski). 2. Warianty j�zyka (red. Jerzy Bartmi�ski i Joanna Szadura). 3. Akty i gatunki mowy (red. Jerzy Bartmi�ski, Stanis�awa Niebrze-gowska-Bartmi�ska i Joanna Szadura). 4. Tekstologia. Cz�� pierwsza (red. Jerzy Bartmi�ski i Stanis�awa Niebrzegowska-Bartmi�ska). 5. Tekstologia. Cz�� druga (red. Jerzy Bartmi�ski i Stanis�awa Niebrzegowska-Bartmi�ska) . Od redakcji 6. Cz�ci mowy (red. Jerzy Bartmi�ski i Marta Nowosad-Bakalarczyk). 7. Skladnia (red. Jerzy Bartmi�ski i Urszula Majer-Baranowska). 8. Morfologia (red. Jerzy Bartmi�ski i Ma�gorzata Brzozowska). 9. Prozodia i fonetyka z fonologi� (red. Jerzy Bartmi�ski). Zasady wyboru i opracowania redakcyjnego s� wsp�lne dla ca�ej serii. Teksty podajemy w ca�o�ci, w skr�cie lub we fragmentach. Wyci�cia redakcyjne s� zaznaczane trzema kropkami w nawiasach kwadratowych. W przypadku wyboru jedynie fragment�w d�u�szych tekst�w rezygnowali�my z autorskich wewn�trznych numeracji cz�ci. Niekt�re tytu�y wybranych fragment�w opracowa� pochodz� od redakcji, co oznaczono gwiazdk�. Ujednolicono graficznie spos�b podawania przyk�ad�w i wyr�niania termin�w (kursywa, t�usty druk, spacjowanie). Ograniczono te� - zw�aszcza przy starszych pracach - zestawienia bibliograficzne i cz�� przypis�w, zachowuj�c jednak w tek�cie g��wnym informacj� o autorach i latach wydania przywo�ywanych prac, by Czytelnik m�g� - je�li zechce szuka� dalszych szczeg�owych informacji - dotrze� do nich samodzielnie, si�gaj�c do tekstu oryginalnego. Autorom dzi�kujemy za zgod� na dokonanie przedruk�w. Jerzy Bartmi�ski Akty mowy i ich aspekty Roman Jakobson Funkcje j�zyka w aspekcie komunikacyjnym Roman Jakobson, Poetyka w �wietle j�zykoznawstwa, "Pami�tnik Literacki" 1960, R. 51, s. 431-473 Poniewa� [... ] lingwistyka jest og�ln� wiedz� o strukturze j�zykowej, poetyka mo�e by� rozpatrywana jako integralna cz�� lingwistyki. [... ] Kr�tko m�wi�c, wiele zjawisk poetyckich wchodzi nie tylko w zakres wiedzy o j�zyku, lecz w zakres ca�ej teorii znak�w, tj. og�lnej semiotyki. Ta teza odnosi si� nie tylko do sztuki s�owa, lecz tak�e do r�nych odmian j�zyka, kt�ry ma wiele cech wsp�lnych z niekt�rymi innymi, a nawet ze wszystkimi, systemami znak�w (cechy pansemiotyczne). Podobnie i nast�pne zastrze�enie nie dotyczy niczego, co by�oby specyficzne dla literatury: problem stosunku mi�dzy s�owem i �wiatem jest charakterystyczny nie tylko dla sztuki s�owa, ale dla wszystkich w og�le rodzaj�w dyskursu. Lingwistyka jest sk�onna bada� wszystkie mo�liwe przypadki stosunku mi�dzy dyskursem i tym, co logicy nazywaj� unwerse oj discourse: co z tego �wiata jest zwerbalizowane poprzez dan� wypowied� i jak jest zwerbalizowane. Walory prawdziwo�ci, je�eli s� to - powtarzaj�c za logikami - "jednostki pozaj�zykowe", wykraczaj� oczywi�cie poza granice poetyki i lingwistyki w og�le. 10 I. Akty mowy i ich aspekty J�zyk powinien by� badany we wszystkich odmianach swych funkcji. Przed rozwa�aniami nad poetyck� funkcj� j�zyka musimy okre�li� jej miejsce w�r�d innych funkcji j�zykowych. Opis tych funkcji wymaga kr�tkiego przegl�du konstytutywnych czynnik�w, charakterystycznych dla wszystkich akt�w mowy, dla ka�dego przypadku komunikacji j�zykowej. NADAWCA kieruje KOMUNIKAT do ODBIORCY. Aby komunikat by� efektywny, musi on by� zastosowany do KONTEKSTU (czyli musi co� oznacza�), kontekstu uchwytnego dla odbiorcy i albo zwerbalizowanego, albo takiego, kt�ry da si� zwerbalizowa�; dalej, konieczny jest KOD, w pe�ni lub przynajmniej w cz�ci wsp�lny dla nadawcy i odbiorcy (albo innymi s�owy - dla tego, kto "koduje", i tego, kto "dekoduje" komunikat); na koniec musi istnie� KONTAKT - fizyczny kana� i psychiczny zwi�zek mi�dzy nadawc� i odbiorc�, umo�liwiaj�cy im obu nawi�zanie i kontynuowanie komunikacji. Wszystkie te czynniki, nieod��cznie zwi�zane z komunikacj� s�own�, mog� by� przedstawione w schemacie w nast�puj�cy spos�b: KONTEKST KOMUNIKAT NADAWCA ODBIORCA KONTAKT KOD Ka�dy z tych sze�ciu czynnik�w determinuje inn� funkcj� j�zyka. Chocia� rozr�niamy sze�� podstawowych aspekt�w j�zyka, nie mogliby�my r�wnocze�nie znale�� komunikatu s�ownego spe�niaj�cego tylko jedn� funkcj�. Odmienno�� ka�dorazowego aktu mowy polega nie na monopolu kt�rej� z tych funkcji, ale na odmiennym porz�dku hierarchicznym funkcji. Struktura s�owna komunikatu zale�y przede wszystkim od funkcji dominuj�cej. Ale chocia� nastawienie (Einstellung) na oznaczanie, orientacja na kontekst, kr�tko m�wi�c, tzw. funkcja POZNAWCZA ("oznaczaj�ca", "de-notatywna") jest zasadniczym celem licznym komunikat�w, to uboczne uczestnictwo r�wnie� innych funkcji w tych komunikatach musi by� brane pod uwag� przez obserwatora-lingwist�. Tak zwana funkcja EMOTYWNA (albo ekspresywna), ze�rodkowana na adresacie, wskazuje na bezpo�rednie wyra�enie postawy m�wi�cego wobec tego, o czym on m�wi. Chodzi tu o wywarcie wra�enia pewnej emocji, prawdziwej lub udanej. [...] R�ni� si� one [wykrzykniki pe�ni�ce funkcj� emotywn�] od �rodk�w j�zyka poznawczego zar�wno przez sw�j kszta�t d�wi�kowy (osobliwe szeregi d�wi�kowe albo nawet d�wi�ki gdzie indziej nie spotykane), jak te� i przez sw� rol� syntaktyczn� (s� one nie komponentami, lecz ekwiwalentami zda�). [...] 1. Roman Jakobson, Funkcje j�zyka w aspekcie komunikacyjnym* 11 Orientacja na ODBIORC�, funkcja KONATYWNA, prezentuje najczystsz� ekspresj� gramatyczn� w formach wo�acza i rozka�nika, kt�re pod wzgl�dem syntaktycznym, morfologicznym, a cz�sto nawet fonematycznym r�ni� si� od innych kategorii nominalnych i werbalnych. Zdanie rozkazuj�ce r�ni si� zasadniczo od zdania oznajrnuj�cego: pierwsze z nich nie podlega, drugie za� podlega ocenie prawdziwo�ci. Kiedy Nano ze sztuki O'Neilla The Fountain ("zdecydowanym tonem rozkazu") m�wi:...
marszalek1