zapis polecenie zachowekk.doc

§ 37. ZAPIS

I.              Istota. Jak to zostało wyjaśnione (-+ 93), instytucja zapisu daje spadkodaw-      252
cy możność dokonania takiego rozrządzenia testamentowego, aby oznaczona
osoba (zapisobierca) otrzymała na tej podstawie określone przysporzenie ma­
jątkowe, nie stając się przez to spadkobiercą. W prawie polskim zapis wywo­
łuje jedynie skutki obligacyjne, a więc może polegać tylko na ustanowieniu

na rzecz zapisobiercy uprawnienia do określonego świadczenia majątkowego. Obowiązek spełnienia tego świadczenia spadkodawca może nałożyć na spad­kobiercę albo też na innego zapisobiercc. Przez zapis rozumie się zatem roz­rządzenie testamentowe, które zobowiązuje spadkobiercę albo zapisobiercę do spełnienia określonego świadczenia majątkowego na rzecz oznaczonej osoby (art. 968 k.c).

Wynikające z zapisu uprawnienie zapisobiercy do żądania spełnienia świad­czenia jest wierzytelnością, do której stosuje się przepisy o zobowiązaniach. Natomiast zapisobierca nie staje się następcą prawnym spadkodawcy ani też nie odpowiada za długi spadku.

II.              Podmiot obciążony. Obciążony zapisem może być spadkobierca testamen-     253
towy lub ustawowy, albo też zapisobierca. Jeżeli osoba ustanowiona jako spad­
kobierca testamentowy i obciążona zapisem nie chce lub nie może być spadko­
biercą, ponieważ zmarła przed otwarciem spadku albo spadek odrzuciła, albo też
została uznana za niegodną, w braku odmiennej woli spadkodawcy, do wykona-

130

nia zapisu obowiązany jest spadkobierca ustawowy, któremu przypadł przezna­czony dla tej osoby udział spadkowy (art. 967 § 2 k.c).

Zapis, który obciąża zapisobiercę, nosi nazwę dalszego zapisu, a osoba upraw­niona z tego tytułu nazywa się dalszym zapisobiercą.

Przykład I: Spadkodawca przeznaczył osobie A w drodze zapisu swój samochód, zobowiązu­jąc jednocześnie tę osobą do wypłacenia kwoty 10 000 zl osobie B. W tym wypadku A jest zapiso­biercą obciążonym dalszym zapisem, natomiast B jest dalszym zapisobiercą.

254              Jeżeli spadek przypada kilku spadkobiercom, zapis obciąża ich w stosunku
do wielkości ich udziałów, chyba że spadkodawca inaczej postanowił (art. 971
zd. pierwsze k.c). Spadkodawca może bowiem obowiązek wykonania zapisu na­
łożyć tylko na jednego lub na niektórych spośród swych spadkobierców testa­
mentowych lub ustawowych. Przytoczony przepis stosuje się odpowiednio w wy­
padku, gdy spadkodawca obciążył dalszym zapisem kilku zapisobierców (art. 971
zd. drugie k.c).

Zapisobiercą obciążony dalszym zapisem może zwolnić się od obowiązku jego wykonania w ten sposób, że dokona bezpłatnie na rzecz dalszego zapisobiercy przeniesienia praw otrzymanych z tytułu zapisu albo przelewu roszczenia o je­go wykonanie (art. 974 k.c).

Przykład II: Stan faktyczny jak w przykładzie I. A może zwolnić się od obowiązku zapłaty B kwoty 10 000 zł bądź w ten sposób, że przeleje na jego rzecz bezpłatnie roszczenie o przeniesienie własności samochodu, które mu służy wobec spadkobierców, bądź też — jeżeli zapis na rzecz A został już wykonany — przeniesie na osobę B własność samochodu.

255              III. Zapisobiercą. Do zapisu stosuje się odpowiednio przepisy o powołaniu
spadkobiercy, o zdolności do dziedziczenia i o niegodności (art. 972 k.c).

Osoba zapisobiercy musi być oznaczona przez spadkodawcę w testamencie. Do zapisu stosuje się też przepisy o podstawieniu i przyroście. Inaczej jednak niż przy powołaniu spadkobiercy ustanowienie zapisu może nastąpić pod wa­runkiem lub z zastrzeżeniem terminu (art. 975 k.c). Zapisobiercą musi mieć zdolność do dziedziczenia. Osoba fizyczna musi zatem żyć lub być poczęta w chwili otwarcia spadku i musi przeżyć spadkodawcę, w przeciwnym razie za­pis jest bezskuteczny. Zapis jest również bezskuteczny w razie uznania zapiso­biercy za niegodnego; stosuje się w tym zakresie te same zasady, które odnoszą się do spadkobiercy (-» 101-109).

Jeżeli osoba, na której rzecz został uczyniony zapis, nie chce lub nie może być zapisobiercą (np. osoba fizyczna nie dożyła otwarcia spadku), obciążony

ziiplsem zostaje zwolniony od obowiązku jego wykonnnln, powinien jeclnnk w braku odmiennej woli spadkodawcy wykonnć dalsze zapisy (art, 973 k.c.)>

Pr/.yUlnd III: Stflii faktyczny jak w przykładzie I, z, tą różnicą, że osoba A nic dożyła otwarcia spiulku. Spndkohicrcy »i| zwolnieni od obowiązku wykonnnin znpisu snntochodu, powinni nntominst, w braku odmiennej woli spadkodawcy, wypłacić osobie II kwotę 10 000 zl.

IV.              Przedmiot zapisu. Przedmiotem zapisu jest zawsze określone świadczenie     256

majątkowe, które ma spełnić spadkobierca na rzecz zapisobiercy lub zapisobiercą na rzeqz dalszego zapisobiercy. Świadczenie to polega najczęściej na przenie­sieniu na rzecz zapisobiercy własności lub innego prawa majątkowego (np. wie­rzytelności) albc-na wypłacie określonej sumy pieniężnej; może również pole­gać na ustanowieniu na rzecz zapisobiercy oznaczonego prawa majątkowego. W praktyce spotyka się zapis zobowiązujący spadkobiercę do ustanowienia na rzecz uprawnionego użytkowania, służebności (w szczególności służebności osobistej mieszkania, por. uchwałę SN z 14 października 1968 r., OSN 1969, poz. 103) albo dożywotniego utrzymania, analogicznego do prawa dożywocia (zob. orzeczenie SN z 1 czerwca 1965 r., OSN 1966, poz. 214). Możliwy jest również zapis zmierzający do zwolnienia zapisobiercy z długu, który gOi'obcią­ża w stosunku do spadkodawcy (tzw. legatum liberationis).       <',-// n " -^T'i-g*

Często też przedmiotem zapisu nazywa się rzecz (ściśle rzecz biorąc chodzi o wła­sność rzeczy) lub inne prawo majątkowe, które zapisobiercą ma nabyć w wyniku wykonania zapisu. W takim znaczeniu termin ten występuje w art. 977-980 k.c.

Ustawodawca, wychodząc prawdopodobnie z założenia, że w praktyce objęte zapisem świadczenie polega najczęściej na przeniesieniu na zapisobiercę własności rzeczy, ten właśnie wypadek uregulował szczegółowymi przepisami art. 976-980 k.c.

W braku odmiennej woli spadkodawcy zapis rzeczy oznaczonej co do tożsa­mości jest bezskuteczny, jeżeli rzecz zapisana nie należy do spadku w chwili jego otwarcia albo jeżeli spadkodawca był w chwili swej śmierci zobowiązany do zbycia tej rzeczy (art. 976 k.c). Na tle tego nadmiernie lakonicznego postano­wienia może być sporne, na czym polega obowiązek obciążonego w wypadku, gdy zapis taki w myśl woli spadkodawcy jest skuteczny.

Zapis rzeczy oznaczonych tylko co do gatunku jest skuteczny bez względu na to, czy rzeczy takie znajdowały się w spadku w chwili jego otwarcia (stosow­nie do paremii: genus perire non censetur).

V.              Wykonanie zapisu. Wykonanie zapisu polega na spełnieniu przez obciążo-      257
nego zapisem odpowiedniego świadczenia na rzecz zapisobiercy. Świadczenie to
polega na zawarciu umowy, przez którą obciążony z reguły przenosi na zapi-.
sobiercę własność rzeczy (por. art. 156 k.c), dokonuje przelewu wierzytelności

(por. art. 510 § 2 k.c), ustanawia na jego rzecz ograniczone prawo rzeczowe, jak służebność osobistą lub użytkowanie (por. art. 245 § 1 k.c); umowa może mieć także inną treść, zależnie od tego, co stanowi przedmiot zapisu. Umowa zawie­rana w wykonaniu zapisu jest oczywiście czynnością prawną inter vivos i pod-legn przepisom k.c, regulującym odpowiedni rodzaj umów,

Zapisobiercn nabywn zatem przez zapis odpowiednie prawo skuteczne wzglę­dem spadkobiercy I jest Jego następcą prawnym pod tytułem szczególnym; zii-pisobierca nic jest więc następcą prawnym spadkodawcy. Podobnie, w wypnd-ku dalszego zapisu, dalszy zapisobiercą jest następcą prawnym zapisobiercy.

132

133

258              Jeżeli przedmiotem zapisu są rzeczy oznaczone tylko co do gatunku, obcią­
żony powinien świadczyć rzeczy średniej jakości, uwzględniając przy lym po­
trzeby zapisobierey (art, 979, por, art, 357 k.c),

j

Szczególne przepisy dotyczą odpowiedzialności obciążonego za wady rzeczy będącej przedmiotem zapisu.

Jeżeli przedmiotem zapisu jest rzecz oznaczona co do tożsamości, obciążo­ny zapisem ponosi względem zapisobiercy odpowiedzialność za wady rzeczy jak darczyńca (art. 978, por. art. 892 k.c).

Jeżeli przedmiotem zapisu są rzeczy oznaczone tylko co do gatunku, do odpowiedzialności obciążonego względem zapisobiercy za wady fizyczne i prawne rzeczy stosuje się odpowiednio przepisy o rękojmi przy sprzedaży (art. 980 zd. pierwsze k.c). Jednakże uregulowanie tu jest czę­ściowo odmienne, przede wszystkim z uwagi na to, że umowa o przeniesienie własności tych rze­czy w wykonaniu zapisu — w przeciwieństwie do sprzedaży ■— nie jest umową wzajemną; dlatego też zapisobierca może żądać od obciążonego zapisem tylko odszkodowania za nienależyte wyko­nanie zapisu albo dostarczenia zamiast rzeczy wadliwych rzeczy takiego samego gatunku wolnych od wad oraz naprawienia szkody wynikłej z opóźnienia (art. 980 zd. drugie k.c.).

V

Artykuł 977 k.c. reguluje zagadnienia, jakie powstają w związku z sytuacją, gdy będąca przedmiotem zapisu rzecz oznaczona co do tożsamości w okresie między otwarciem spadku a przeniesieniem własności tej rzeczy na zapisobier-cę znajduje się w posiadaniu obciążonego zapisem.

Przepis ten do roszczeń zapisobiercy o wynagrodzenie za korzystanie z rzeczy, o zwrot pożyt­ków lub o zapłatę ich równowartości, jak również do roszczeń obciążonego o zwrot nakładów na rzecz nakazuje stosować odpowiednio przepisy o roszczeniach między właścicielem a samoistnym posiadaczem, a zatem postanowienia księgi drugiej k.c. (art. 224-227 i 229). Z punktu widzenia tych przepisów zapisobiercę traktuje się zatem jak właściciela rzeczy, mimo że nie jest on jeszcze wła­ścicielem, a obciążonego —jak samoistnego posiadacza. Istotne znaczenie ma przy tym dobra lub zla wiara obciążonego, którego należy uważać za będącego w złej wierze od chwili, gdy dowiedział się on lub z łatwością mógł się dowiedzieć o istnieniu zapisu.

259              Roszczenie o wykonanie zapisu powstaje w zasadzie z cjiwilą otwarcia spad­
ku. Staje się ono wymagalne —• w braku odmiennej woli spadkodawcy — nie­
zwłoczne po ogłoszeniu testamentu (art. 970 zd. pierwsze k.c). Odmienna wola
spadkodawcy w tym zakresie może polegać na uzależnieniu zapisu od warunku
zawieszającego lub zastrzeżeniu terminu początkowego (art. 975, por. art. 116 § 1
k.c). W tych wypadkach zapisobierca może żądać wykonania zapisu dopiero po
ziszczeniu się warunku lub nadejściu terminu.

Wymagalność roszczenia o wykonanie dalszego zapisu doznaje jednak dodat­kowego ograniczenia, ponieważ zapisobierca obciążony zapisem może się wstrzymać z jego wykonaniem aż do chwili wykonania przypadającego mu za­pisu przez spadkobiercę (art. 970 zd. drugie k.c).

Jak wynika z art. 971 k.c, jeżeli zapisem jest obciążonych kilku spadkobier...