USTANOWIENIE SPADKOBIERCY

OGÓLNE ZASADY USTANOWIENIA SPADKOBIERCY

I. Powołanie do całości lub części spadku.

¨        Oznaczenie spadkobiercy. W myśl art. 959 k.c, spadkodawca może powołać do całości lub części spadku jedną lub kilka osób.

¨        Stosownie do przyjętej wprawie polskim koncepcji sukcesji uniwersalnej, przez część rozumie się tu określony ułamkiem udział w całości spadku;

¨        Konsekwencją dopuszczalności dziedziczenia testamentowego co do części spadku jest to, że ta sama osoba może dziedziczyć część spadku na podstawie testamentu, a część - z mocy ustawy.

¨        Osoba ustanowionego spadkobiercy musi być przez spadkodawcę określona, niekoniecznie jednak imieniem i nazwiskiem, ale również w jakikolwiek inny spo­sób, który pozwoli tę osobę oznaczyć; czyni temu zadość użycie przez spadkodaw­cę słów: „mój najstarszy syn", „dzieci mej 'siostry z pierwszego małżeństwa" itp.

¨        Natomiast do ważności ustanowienia spadkobierców nie jest konieczne określe­nie wysokości ich udziałów spadkowych. Jeżeli spadkodawca powołał do spad­ku lub do oznaczonej części spadku kilku spadkobierców, nie określając ich udzia­łów spadkowych, dziedziczą oni w częściach równych (art. 960 k.c). Postanowienie to stosuje się również wówczas, gdy spadkodawca powołał do spadku jedynie swych spadkobierców ustawowych, których udziały w spadku — gdyby doszło do dziedziczenia ustawowego — byłyby różne.

II. Reguły interpretacyjne art. 961 k.c.

¨       Ustanowienie spadkobiercy nie wymaga użycia jakichś ściśle oznaczonych słów.

¨       Przepis ten zawiera dwie rozłączne reguły;

Ø       wybór tej, która in conereto znajduje zastosowanie, zależy od tego, czy wyszczególnione w te­stamencie przedmioty majątkowe zostały przeznaczone jednej osobie, czy też dwóm lub więcej osobom.

Ø       Dalej, jedna ze wspomnianych reguł może znaleźć zastosowanie tylko wtedy, gdy:

§         po pierwsze — wymienione przedmioty majątkowe wyczerpują prawie cały spadek (tym bardziej —jeżeli wyczerpują cały spadek, argumentum a minori ad maius),

§         po drugie — gdy zachodzą wątpliwo­ści co do tego, jaka była wola spadkodawcy.

¨       Jeżeli spadkodawca przeznaczył oznaczonej osobie w testamencie poszczególne przedmioty majątkowe, które wyczerpują prawie cały spadek, osobę tę poczytuje się w razie wątpliwości nie za zapisobiercę, lecz za spadkobiercę powołanego do całego spadku (art. 961 zd. pierwsze k.c).

¨       Jeżeli takie rozrzą­dzenie testamentowe zostało dokonane na rzecz kilku osób, osoby te poczytu­je się w razie wątpliwości za powołane do całego spadku w częściach odpo­wiadających stosunkowi wartości przeznaczonych im przedmiotów (art. 961 zd. drugie k.c).

¨       Ze zdania drugiego omawianego przepisu wynika też wskazówka, że okolicz­ność, czy odpowiednie przedmioty majątkowe wyczerpują prawie cały spadek, należy oceniać wedle stosunku wartości przedmiotów wymienionych w testa­mencie do wartości tych, które nie zostały tam wymienione; miarodajne jest przy tym w zasadzie subiektywne przekonanie spadkodawcy o ich wartości. Przy ustaleniu wielkości udziałów na podstawie art. 961 k.c. bierze się pod uwagę także przedmioty,, które spadkodawca „przeznaczył" oznaczonym osobom w błęd­nym przekonaniu, że stanowią one jego własność.

¨       Uznanie za spadkobierców osób, do których odnosi się taki testament, pociąga za sobą ważkie konsekwencje. Osobom tym przypadają zatem również wchodzą­ce w skład spadku przedmioty, które w testamencie nie zostały wymienione, a także obciąża je odpowiedzialność za długi spadku. W sytuacji, o której mówi art. 961 zd. drugie k.c, osoby te nabywają ułamkowe udziały w całym spadku, a więc i w przeznaczonych im poszczególnych przedmiotach majątkowych.

¨       Artykuł 961 k.c. stosuje się nie zamiast, ale obok reguł interpretacyjnych, 23S zawartych w art. 948 k.c. Dlatego też w wypadkach, o których mówi art. 961 zd. drugie k.c, może z okoliczności wynikać, że woli spadkodawcy odpowiada, aby jedne z osób wymienionych w testamencie uznać za spadkobierców, a inne — za zapisobierców; może na to wskazywać zwłaszcza stosunek wartości przeznaczo­nych tym osobom przedmiotów do wartości całego spadku.

III. Zakaz warunku i terminu.

¨       Ustanowienie spadkobiercy nie może nastąpić pod warunkiem ani z zastrzeżeniem terminu (art. 962 k.c).

Ø       Naruszenie tego zakazu pociąga za sobą, zależnie od okoliczności, jeden z dwóch skutków alternatywnie określonych w ustawie. Skutki te są zresztą z gruntu różne.

¨       W zasadzie zastrzeżenie warunku lub terminu uważa się za nie istniejące (art. 962 zd. pierwsze k.c), tzn. że ustanowienie spadkobiercy jest ważne jako bezwarunkowe lub nic ograniczone terminem. Jeżeli jednak z treści testamentu lub okoliczności wynika, że bez takiego zastrzeżenia spadkobierca nie został­by powołany, powołanie spadkobiercy jest nieważne.

¨        Postanowień tych nic stosuje się, jeżeli ziszczenie się lub nieziszczenie się warunku albo nadejście terminu nastąpiło przed otwarciem spadku (art. 962 zd. trzecie k.c), albowiem wówczas w chwili otwarcia spadku stan niepewności już nie zachodzi.

¨        Postanowień tych nic stosuje się, jeżeli ziszczenie się lub nieziszczenie się warunku albo nadejście terminu nastąpiło przed otwarciem spadku (art. 962 zd. trzecie k.c), albowiem wówczas w chwili otwarcia spadku stan niepewności już nie zachodzi.

PODSTAWIENIE (SUBSTYTUCJA)

I. Podstawienie zwykłe.

¨        W nauce prawa spadkowego wyróżnia się dwa rodzaje podstawienia, czyli substytucji:

Ø   podstawienie zwykłe i

Ø   podstawienie powierni­cze.

§          Tylko pierwsze z nich jest dopuszczalne w prawie polskim.             

¨        Podstawienie zwykłe, zwane też pospolitym, polega na tym, że spadkodaw­ca ustanawia spadkobiercę testamentowego na wypadek, gdyby inna osoba po­wołana do spadku z ustawy lub z testamentu nie chciała lub nie mogła być spad­kobiercą (art. 963 k.c.).

Ø       Pierwszy z tych spadkobierców (w przykładzie syn A) nazywa się spadko­biercą ustanowionym, drugi (w przykładzie — brat spadkodawcy C) — spad­kobiercą podstawionym.

Ø       Spadkobierca ustanowiony „nie chce" być spadkobiercą, jeżeli zrzekł się dziedziczenia albo odrzucił spadek. Możliwość wystąpienia w praktyce pierw­szej z tych ewentualności jest raczej teoretyczna, skoro zrzeczenie się dziedzi­czenia jest umową zawieraną między spadkodawcą i jego spadkobiercą. Natomiast spadkobierca ustanowiony „nie może" być spadkobiercą, jeżeli nie dożył otwarcia spadku albo został uznany za niegodnego.

Ø       We wszystkich wymienionych wypadkach do spadku jest powołany spadko­bierca podstawiony.

Ø       Należy przy tym podkreślić, że okoliczności, od których zależy powołanie do dziedziczenia spadkobiercy podstawionego, albo istnieją już w chwili otwarcia spadku (wcześniejsza śmierć spadkobiercy ustanowionego, zrzeczenie się prze­zeń dziedziczenia), albo — jeżeli zaszły później — wywierają skutek z mocą wsteczną (uznanie spadkobiercy ustanowionego za niegodnego, odrzucenie przez niego spadku), od chwili otwarcia spadku. Wskutek tego spadkobierca podsta­wiony, o ile dziedziczy, zawsze nabywa spadek od chwili jego otwarciu.

¨        Wynika stąd także ta konsekwencja, że w razie odrzucenia spadku przez spad­kobiercę ustanowionego, spadkobierca podstawiony, który żył w chwili otwar­cia spadku, nabywa ten spadek, choćby zmarł, zanim nastąpiło odrzucenie spadku przez spadkobiercę ustanowionego. Oczywiście spadek przypadnie wtedy oso­bom powołanym, do dziedziczenia po spadkobiercy podstawionym.

¨        Jeżeli jest kilku spadkobierców ustanowionych, spadkodawca może stosować podstawienie w różnych wariantach. Dopuszczalne jest zarówno powołanie jed­nego spadkobiercy podstawionego — na wypadek, gdyby którykolwiek ze spad­kobierców ustanowionych nie chciał lub nie mógł dziedziczyć, jak też powoły­wanie odrębnego spadkobiercy podstawionego w miejsce jednego lub kilku tyl­ko spadkobierców ustanowionych.

¨        Spadkobiercą podstawionym może być także jeden ze spadkobierców usta­nowionych. Wynika to jasno żart. 1014 § 1 k.c, regulującego zasady przyjęcia i odrzucenia spadku.

II. Podstawienie powiernicze.

¨        Podstawienie powiernicze polega na rym, że spad­kodawca zobowiązuje spadkobiercę ustanowionego do zachowania nabytego spadku i do pozostawienia go innej osobie — spadkobiercy podstawionemu (art. 964 k.c).

¨        W tej sytuacji spadek dziedziczą kolejno dwaj spadkobiercy; najpierw, od otwarcia spadku, spadkobierca ustanowiony, a następnie, po zajściu określonego późniejszego zdarzenia (np. po śmierci spadkobiercy ustanowione­go), spadkobierca podstawiony. Ponadto spadkobierca ustanowiony nie może w zasadzie swobodnie dysponować majątkiem spadkowym lub jego poszczegól­nymi składnikami przez czynności prawne inter vivos ani mortis causa.

¨        Niedopuszczalność podstawienia powierniczego w prawie polskim wynika już
z art. 962 k.c, ponieważ spadkobierca podstawiony jest powołany do spadku bądź
to pod warunkiem, bądź to z zastrzeżeniem terminu.

¨        Jednakże art. 964 k.c. nieco inaczej niż art. 962 k.c. normuje skutki narusze­nia ustawowego zakazu. W zasadzie podstawienie powiernicze wywiera skutki podstawienia zwykłego, tzn. że spadkobierca podstawiony jest powołany do spadku tylko wtedy, gdy spadkobierca ustanowiony nie chce lub nie może dzie­dziczyć (art. 964 zd. pierwsze k.c). Jeżeli jednak z treści testamentu lub z oko­liczności wynika, że bez takiego ograniczenia spadkobierca nie byłby powo­łany, powołanie spadkobiercy jest nieważne (art. 964 zd. drugie k.c); należy to rozumieć w ten sposób, że w tym ostatnim wypadku nieważne jest powoła...