Klastry- jako forma konsolidacji
1. Pojęcie i rodzaje klastrów
Firmy mogą uzyskać wsparcie ze środków unijnych zarówno na samo tworzenie klastrów, jak i ich późniejszy rozwój
Takie połączenie może pomóc w staraniach o wsparcie unijne przede wszystkim mniejszym firmom. Priorytetem dla Unii Europejskiej i Polski na najbliższe lata – zapisanym m.in. w strategii lizbońskiej – jest bowiem podnoszenie konkurencyjności oraz budowa gospodarki opartej na wiedzy i rozwój wysokich technologii. Klastry współpracujące m.in. z instytucjami badawczo-rozwojowymi mogą przyczynić się do przyspieszenia takiego rozwoju.
Nazwa pochodzi od angielskiego słowa cluster, które oznacza zlepek, grono, grupę. Nie ma jednej definicji klastra.
Klaster to geograficzne skupisko wzajemnie powiązanych firm, wyspecjalizowanych dostawców, jednostek świadczących usługi, firm działających w pokrewnych sektorach oraz związanych z nimi instytucji (np. uczelni czy stowarzyszeń branżowych) w poszczególnych dziedzinach konkurujących między sobą, ale również współpracujących.
Firmy te łączą ze sobą zarówno relacje formalne, jak i nieformalne. By były konkurencyjne i innowacyjne, potrzebne są wspólne działania nie tylko firm, ale i wsparcie władz centralnych i samorządowych oraz grup interesów (np. instytucji finansowych). Często działający w klastrze decydują się na stworzenie struktury bądź instytucji koordynującej ich wzajemne relacje i współpracę.
Według wielu specjalistów, by mówić o klastrze, potrzebne są cztery podstawowe cechy:
- koncentracja zależnych od siebie przedsiębiorstw działających w tym samym bądź pokrewnych sektorach przemysłu lub usług i na określonym obszarze,
- powiązania funkcjonalne pomiędzy firmami i instytucjami,
- skupienie nie tylko firm jednej branży, ale i ich otoczenia; ich celem jest wspólny rozwój (np. technologiczny, wspólne rynki zbytu itp.)
- ciągła konkurencja i kooperacja między firmami.
Na świecie. Podręcznikowym przykładem klastra jest Krzemowa Dolina w Kalifornii, w której rozwój przemysłu technologii informatycznych przyciągnął najlepszych informatyków z całego świata. Dzięki temu przedsiębiorstwa informatyczne tam zlokalizowane powiększają swoją przewagę nad konkurencją. Inny przykład to włoski klaster obuwniczy. Buty są produkowane przez różne firmy, często niewielkie, rodzinne. Dzięki klastrowi zdobywają rynki, które byłyby nie do osiągnięcia dla pojedynczych firm. Wspólnie też inwestują w promocję. Dzięki temu są potentatem w swojej branży nie tylko na europejskich rynkach.
W Polsce jest już kilkanaście klastrów. W Wielkopolsce obok klastra producentów bryczek działa Wielkopolski Klaster Meblarski czy klaster Rogal Świętomarciński. Jest także klaster motoryzacyjny, którego osią są znajdujące się w regionie zakłady motoryzacyjne i jednostki badawczo-rozwojowe. W innych rejonach kraju firmy także skupiają się w klastry. W Tarnowie działa Klaster Medyczny, a także Klaster Przemysłowy Plastikowa Dolina.Klastrem jest też HOMAG – producenci klocków i szczęk hamulcowych działający w ramach Stowarzyszenia Producentów Części Motoryzacyjnych z siedzibą w Warszawie. Z kolei Innowacyjny Śląski Klaster Czystych Technologii Węglowych skupiony jest wokół Głównego Instytutu Górnictwa. Na Pomorzu formuje się Polski Klaster Morski, a na Rzeszowszczyźnie Podkarpacki Klaster Informatyczny. To tylko niektóre przykłady. W podobny sposób zaczynają się organizować producenci okien, wyposażenia wnętrz, rolnicy czy gospodarstwa agroturystyczne. Np. w połowie 2007 r. przedsiębiorcy założyli Polskie Stowarzyszenie Producentów Powozów Konnych. Skupia ono 15 właścicieli firm zajmujących się produkcją bryczek lub części do nich. Klaster turystyczny Beskidzka 5.
Efekt synergii
W klastrze duże i małe firmy osiągają znacznie więcej, niż gdyby miały działać same (tzw. efekt synergii). Usytuowanie firm na tym samym terytorium ułatwia nieformalne dzielenie się informacjami, technologią, korzystanie z tych samych dostawców, wspólną promocję czy kojarzenie dobrego produktu z konkretnym regionem. Dzięki temu, że mogą i uczą się porozumiewać między sobą, stają się bardziej innowacyjne i konkurencyjne. Efekt synergiczny klastra polega m.in. na:
- przenikaniu wiedzy oraz rotacji kadr w ramach klastra,
- zwiększeniu produktywności w ramach klastra poprzez skupienie zasobów,
- otwartości na innowacje i ich absorpcji,
- przyciąganiu nowych ludzi, instytucji i przedsiębiorstw.
Na łączeniu się firm zyskują nie tylko przedsiębiorcy. To także szansa na wypromowanie regionu, w którym działają, na skojarzenie go z konkretnym produktem. Dlatego również samorządy powinny się troszczyć o ich rozwój, wspierając promocję takich przedsiębiorstw.
Przyczyny tworzenia się klastrów mogą być różne:
· Istotna może okazać się tradycja (np. produkcja meblarska czy włókiennicza, z której region jest znany od stuleci),
· warunki geograficzne (przetwórstwo ryb na wybrzeżu),
· warunki demograficzne (dostęp do wykwalifikowanej albo tylko taniej siły roboczej).
· tworzenie się klastrów wokół dużych zakładów przemysłowych. Z tego rodzaju przykładami mamy do czynienia choćby w branży motoryzacyjnej czy chemicznej.
· niekiedy tworzą się wokół jakiegoś problemu, np. przy produkcji rolnej w klastrze skupiają się zazwyczaj firmy i instytucje z wielu branż (producenci, doradcy, przetwórcy, zajmujący się badaniami i rozwojem).
Drogi powstawania klastrów.
· oddolnie, z bezpośredniej inicjatywy samych przedsiębiorstw, które tworzą klaster,
· odgórnie, gdy ich powstanie jest zamiarem realizowanej polityki władz na poziomie lokalnym, regionalnym, narodowym czy ponadnarodowym.
.
Rodzaje klastrów
- Klastry sieciowe składają się z małych firm zajmujących się tą samą lub podobną gałęzią produkcji (niekiedy usług). Mogą się szybko adaptować do zmieniającego się rynku i zróżnicowanych wymagań odbiorców dzięki współpracy i stosowaniu nowych technologii. Firmy w klastrze wykorzystują zalety nieosiągalne dla innych przedsiębiorstw, chodzi choćby o dostęp do lokalnego rynku pracy czy wiedzy znanej miejscowym. Zaletą mogą być też niskie koszty transportowe czy transakcyjne, elastyczność działania niewielkich podmiotów, zaufanie i współpraca władz lokalnych, dostęp do odpowiedniej infrastruktury, usług i dostawców. Ważną cechą wyróżniającą klastry typu sieciowego jest brak jednego centralnego punktu, wokół którego skupiają się przedsiębiorstwa – istnieje raczej zróżnicowana grupa firm (przykładem jest Dolina Krzemowa).
- Klastry koncentryczne powstają wokół wielkich firm. Małe firmy są związane z firmą dominującą, wykonują dla niej dostawy lub usługi. Duża firma korzysta z pracy małych mobilnych podmiotów, a te zyskują na istnieniu w sąsiedztwie giganta.
- Klastry instytucjonalne – skupione są wokół instytucji publicznych. Mogą to być np. laboratoria badawczo-rozwojowe, uczelnie, systemy obronne lub administracja publiczna.
2. Klastry- jako beneficjenci środków UE
Zakładając klaster, firmy mogą liczyć na wsparcie finansowe z funduszy strukturalnych.
Żeby uzyskać unijne wsparcie, przedsiębiorcy muszą znaleźć odpowiadający im sposób połączenia – pieniądze będą bowiem przyznawane nie poszczególnym firmom, lecz klastrowi
We wszystkich programach znaleźć można środki na rozwój powiązań sieciowych i kooperacyjnych pomiędzy przedsiębiorstwami. Jednak brak jest jednolitej definicji tego pojęcia na potrzeby tych programów. Definicja taka jest zawarta w § 13 ust. 2 rozporządzenia ministra gospodarki w sprawie udzielania przez Polską Agencję Rozwoju Przedsiębiorczości pomocy finansowej niezwiązanej z programami operacyjnymi (DzU z 2006 nr 226, poz. 1651 z późn. zm.).
Zgodnie z tą definicją przez klaster należy rozumieć przestrzenną i sektorową koncentrację co najmniej dziesięciu (10) podmiotów działających na rzecz rozwoju gospodarczego lub innowacyjności. Wykonując działalność gospodarczą na terenie jednego lub kilku sąsiednich województw, konkurują i współpracują ze sobą w tych samych lub pokrewnych branżach oraz są powiązane rozbudowaną siecią relacji o formalnym i nieformalnym charakterze, przy czym co najmniej połowę podmiotów funkcjonujących w ramach klastra stanowią przedsiębiorcy.Na potrzeby programów operacyjnych definicja ta nie jest jednak wiążąca. Poszczególne programy mogą wprowadzać odmienne regulacje dotyczące tego, kto może tworzyć klaster i jaki ma być jego kształt.
Ze środków regionalnych programów operacyjnych. możliwe jest uzyskanie wsparcia na tworzenie klastrów (np. w woj. mazowieckim – działanie 1.6 „Wspieranie powiązań kooperacyjnych o znaczeniu regionalnym”, w woj. Ślaskim –działanie 1.3 „Transfer technologii i innowacji”).
W każdym programie można znaleźć wsparcie na rozwój lokalnych i regionalnych powiązań. Również transfer technologii i innowacyjności, wzmocnienie potencjału parków technologicznych, jednostek naukowych, stymulowanie i rozwój powiązań sieciowych i kooperacyjnych pomiędzy instytucjami badawczo-rozwojowymi i przedsiębiorcami będzie przedmiotem wsparcia.
Aby uzyskać wsparcie dla projektu ze środków funduszy strukturalnych i z budżetu państwa, współpraca firm powinna przyczyniać się do transferu wiedzy i technologii pomiędzy członkami klastra oraz do wzmocnienia konkurencyjności i innowacyjności działających w ramach porozumienia podmiotów.
W wypadku działań inwestycyjnych małych i średnich przedsiębiorstw można liczyć na zwrot nawet 50 – 70 proc. poniesionych wydatków.
W programie operacyjnym „Innowacyjna gospodarka”. W jego priorytecie piątym zaplanowano do realizacji działanie 5.1 „Wspieranie rozwoju klastrów o znaczeniu ponadregionalnym”. Finansować można wspólne przedsięwzięcia o charakterze inwestycyjnym i doradczym, przyczyniające się do łatwiejszego transferu wiedzy oraz innowacji pomiędzy kooperującymi podmiotami.
W ramach programu operacyjnego „Kapitał ludzki” wsparcia należy szukać w działaniu 2.1 „Rozwój kadr nowoczesnej gospodarki”. Działanie będzie realizowane poprzez trzy poddziałania: 2.1.1 „Rozwój kapitału ludzkiego w przedsiębiorstwach”, 2.1.2 „Partnerstwo dla zwiększania adaptacyjności” oraz 2.1.3 „Wsparcie systemowe na rzecz zwiększenia zdolności adaptacyjnych pracowników i przedsiębiorstw”. Całkowity budżet działania został ustalony na poziomie 504 mln euro. Za jego realizację będzie odpowiedzialna Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości. Aby poznać założenia programu, należy przestudiować szczegółowy opis działań i priorytetów.
3. Formy prawne klastra
Klastry można podzielić na dwie grupy –
· klastry w formie przedsiębiorcy (np. spółki z o.o. albo fundacji czy stowarzyszenia prowadzącego działalność gospodarczą) oraz
· oparte na umowach o współpracy pomiędzy przedsiębiorcami i innymi jednostkami.
Sposobem na klaster może być zarówno fundacja, jak i spółka. Dość dużym powodzeniem cieszą się też stowarzyszenia. Niezależnie od tego, który z opisanych podmiotów wybierzemy, będziemy musieli zapłacić za wpis do rejestru sądowego. Wpisanie tam fundacji czy stowarzyszenia kosztuje 500 zł, a jeśli zamierzają one prowadzić działalność gospodarczą – 1000 zł. Ta ostatnia kwota właściwa jest również dla spółki z o.o.
Decydującą zaletą stowarzyszenia jako formy klastra jest nieskomplikowana procedura jego założenia
Zacznijmy od tego, że wyróżniamy stowarzyszenia i stowarzyszenia zwykłe. Stowarzyszenia zwykłe są uproszczoną formą, niemającą osobowości prawnej i niemogącą prowadzić działalności gospodarczej (art. 40 i art. 42 Ustawy o stowarzyszeniach,). Natomiast Stowarzyszenie może się zajmować działalnością gospodarczą na takich samych zasadach jak pozostali przedsiębiorcy (art. 34). Tyle tylko, że dochód z niej służyć ma realizacji celów statutowych i nie może być przeznaczony do podziału między członków.
Aby doszło do powstania stowarzyszenia, trzeba pokonać kilka etapów organizacyjnych. Przede wszystkim musi się zebrać przynajmniej 15 osób, które uchwalą statut stowarzyszenia i wybiorą komitet założycielski. Ten ostatni składa następnie w sądzie rejestrowym wniosek o rejestrację wraz ze statutem, listą założycieli, a także informacją o adresie tymczasowej siedziby stowarzyszenia.
Fundacja też może być klastrem.
Aby doszło do założenia fundacji, fundator musi złożyć oświadczenie o ustanowieniu fundacji. Powinien wskazać w nim cel fundacji oraz składniki majątkowe przeznaczone na jego realizację. Wspomniany cel musi być oczywiście zgodny z celami klastra. Oświadczenie wymaga formy aktu notarialnego
Fundator ustala też statut fundacji. Należy powołać członków zarządu i innych organów fundacji. owych organów. Następnym krokiem jest wpisanie fundacji do rejestru
Fundacja może podjąć działalność gospodarczą w rozmiarach służących realizacji jej celów.
Nie ma przeszkód, żeby klastrowi nadać formę spółki z o.o. Poszczególni przedsiębiorcy zaangażowani w spółkę mieliby wówczas status wspólników.
4. Klastry a Ustawa antymonopolowa (Ustawa o ochronie konkurencji i konsumentów z dn.16.02.2007)
Skupianie się firm w klastrach pozwala im zacieśnić współpracę. Dlatego też nie wolno zapominać o przepisach o ochronie konkurencji
Nie oznacza to, że przepisy prawa konkurencji zakazują tworzenia takich związków gospodarczych. Należy natomiast w planowaniu ich działalności uwzględniać ramy prawne narzucane przez to prawo.
Utworzenie klastra może stanowić formę koncentracji wymagającą zgłoszenia Komisji Europejskiej lub prezesowi Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów. W przypadku niezgłoszonej koncentracji organ antymonopolowy może nakazać podział klastra, niwecząc w ten sposób wysiłek włożony w budowanie współpracy między przedsiębiorcami, nie wspominając już o możliwości nałożenia kar finansowych.
Ocena, czy klaster w postaci porozumienia zagraża konkurencji, jest trudna, gdyż inaczej niż w przypadku koncentracji nie opiera się na obiektywnych kryteriach, takich jak np. wielkość obrotów. Nie przysługuje też dobrodziejstwo możliwości zasięgnięcia opinii prezesa UOKiK przed utworzeniem takiego klastra.
Ustawodawca powinien rozważyć, czy wobec klastrów, które muszą być zgłoszone do prezesa UOKiK, nie wprowadzić uproszczonej procedury kontroli koncentracji.
Optymalna byłaby jednak zmiana prawa poprzez całkowite wyłączenie obowiązku zgłaszania klastrów, które nie mają samodzielności rynkowej, na wzór prawa wspólnotowego.
Opracowano: J.Toczyńska na podstawie : Rzeczpospolita 5.11.2007, 27.11.2007,
...
enanthate