Jak towarzyszyć dzieciom w żałobie?
Strata bliskiej osoby zostawia w psychice ranę, która potrzebuje czasu, aby się zabliźnić. Pokonywanie bólu, kojenie żalu i odzyskiwanie równowagi ma zawsze charakter osobisty. Trzeba dać sobie czas - tylko wtedy możemy odzyskać utraconą radość życia.
Wszystkie żyjące stworzenia przechodzą przez stadia narodzenia, dojrzewania i śmierci. Wszystkie ludzkie straty - wielkie czy małe- są kolejnymi odcinkami podróży przez życie.
Utraty są częste w życiu dzieci. Doświadczają one różnego rodzaju strat – rozwodu rodziców, choroby czy śmierci. W różnych okresach rozwoju dziecko będzie w odmienny sposób wyrażało swoje poczucie straty i opuszczenia.
Istota procesu żałoby jest w zasadzie u dzieci taka sama, jak u dorosłych, jednak specyfika przeżywania utraty związanej ze śmiercią wiąże się u nich z rozumieniem samego faktu śmierci.
Jednym z często używanych modeli żałoby stała się opisana przez Bowlby ego reakcja dziecka na rozdzielenie z matką i utratę. W pierwszej fazie dziecko dąży do odzyskania utraconego obiektu. Po odrętwieniu występują płacz, krzyk, a nawet złość. Zachowania te mają zwrócić uwagę otoczenia i pomóc w odzyskaniu utraconej osoby. Kiedy to nie następuje, pojawia się rozpacz, utrata zainteresowań, apatia, wycofanie się z kontaktów. Trzecia faza to nawiązywanie nowych kontaktów. Częste doświadczanie oddzielenia od rodziców może spowodować wytworzenie wzorca przywiązania opartego na unikaniu i braku poczucia bezpieczeństwa.
John Schneider opracował kompleksowy, złożony z ośmiu stadiów model, który nazwał „Kształtowanie się faz cierpienia po stracie”. Model ten jest podobny do tego, który zaproponowała Elizabeth Kűbler –Ross opisując emocje, jakich doświadczają ludzie, którzy próbują radzić sobie z perspektywą nadchodzącej śmierci.
1 stadium: Wstępna świadomość straty.
Początkowy efekt wywołany stratą jest zazwyczaj znacząco stresogenny i powoduje istotne zagrożenie utraty równowagi organizmu (obejmuje wymiar fizyczny, behawioralny, emocjonalny, poznawczy i duchowy). W tym momencie człowiek doświadcza niezliczonych zachowań, emocji, uczuć. Jest to szok, niedowierzanie, zdystansowanie się, odrętwienie, dezorientacja.
Osierocony może zachowywać się tak, jakby akceptował stratę, ponieważ rzeczywistość śmierci całkowicie jeszcze nie przeniknęła do jego świadomości.
2 stadium: Próby ograniczenia świadomości straty przez „trzymanie się”.
„Trzymanie się” oznacza koncentrowanie przez jakiś czas myśli i energii emocjonalnej na jakichkolwiek pozytywnych aspektach straty, jakie uda się ustalić, by powstrzymać zagrożenie odrętwieniem i utratą równowagi. Stadium to zapewnia czas potrzebny do mieszczenia straty w odpowiedniej perspektywie, odnowienia zasobów energii i ograniczenia poczucia bezradności i rozpaczy. Okresowi „trzymania się” towarzyszą-zaburzenia snu, napięcie mięśni, poszukiwanie zamiennika, wiara w kontrolę wewnętrzną, tęsknota, nieustanne powroty myślą do tych samych spraw, euforia, targowanie się i poczucie winy.
3 stadium: Próby ograniczenia świadomości straty przez „odpuszczanie”.
Charakterystyczne zachowania dla tego okresu, to depresja, odrzucenie, lęk, wstyd, pesymizm, zapominanie. Stadium 3 umożliwia przystosowanie się do następnych etapów żałoby.
4 stadium: Świadomość rozmiarów straty.
Schneider uważa za najboleśniejszą fazę, pełną bezradności i beznadziejności. Jest ona rozpoznawana jako żałoba. Zachowania i uczucia obserwowane u osób, które doświadczyły stratę, to: wyczerpanie, ból, milczenie, zaabsorbowanie, smutek, poczucie samotności i bezradności, brak nadziei, brak perspektyw, pustka i słabość. Są to głębiej przeżywane uczucia. Osoba dotknięta stratą może w tym czasie- widzieć zmarłą osobę na ulicy, przejawiać inne błędy w postrzeganiu, mieć marzenia senne o zmarłym, halucynacje, odwiedzać ulubione miejsca zmarłego w nadziei, że go tam zastanie.
5 stadium: Kształtowanie perspektywicznego poglądu na stratę.
Jest to moment osiągnięcia punktu akceptacji faktu, że to co się stało jest nieodwracalne (co się stało, nie odstanie się)
6 stadium: Rozwiązanie problemu straty.
Smutek po stracie znika wtedy, gdy pogrążona w żałobie osoba jest w stanie dostrzec i włączyć się w aktywne działania niezwiązane ze stratą i kiedy nie jest to ani reakcja przeciw (odpuszczenie), ani identyfikacji z (trzymanie się) utraconą osobą lub rzeczą. Stadium 6 to czas „przebaczania sobie, rekompensaty, zaangażowania, przyjmowania odpowiedzialności za działania i przekonania, dokończenie spraw i pożegnanie”.
7 stadium: Przeformułowanie straty w kontekście rozwoju.
Schneider uważa przeformułowanie straty za konsekwencję przezwyciężania smutku po niej. W tym stadium człowiek jest w stanie spojrzeć na problemy jako na wyzwania, potrafi ponownie odczuwać ciekawość. Szuka dla siebie równowagi.
8 stadium: Przekształcenie straty w celu osiągnięcia nowych poziomów zaangażowania.
Stadium przekształcenia jest integracją fizycznych, emocjonalnych, poznawczych, behawioralnych i duchowych aspektów człowieka. Faza ta umożliwia podejście do życia z większą otwartością i gotowością do podporządkowania się konieczności wynikającej ze struktury życia. Jest to również faza całkowitego powrotu do pełnionych wcześniej ról.
Zadaniem żałoby jest:
· zaakceptować nową rzeczywistość po stracie bliskiej osoby,
· doświadczyć bolesnego smutku,
· przystosować się do otoczenia, w którym nie ma już zmarłej osoby,
· uporządkować emocje i skierować swą uwagę na relacje innego rodzaju.
Percepcja i pojęcie śmierci u dzieci różnią się od pojęć stosowanych przez dorosłych. Małe dzieci do 3 r.ż. nie posługują się pojęciami, lecz doświadczają wydarzenia przez intensywne doznania zmysłowe i wyobrażenia. Nie rozumieją tez w pełni, że coś może istnieć poza ich sensoryczną percepcją. Jeżeli umiera rodzic, dziecko przeżywa przykre doznania z powodu nieobecności opiekuna, ale nie z powodu samego faktu śmierci.
Dzieci w wieku 3-5 lat również nie mają poczucia realności śmierci, mają raczej przekonanie, że zmarli żyją w zmienionych okolicznościach. Śmierć jest tymczasowa, odwracalna i spowodowana przez siły magiczne. Na ten sposób przeżywania śmierci mają wpływ charakterystyczne cechy myślenia dziecka w tym wieku, a mianowicie sposób myślenia animistycznego, artyficjalistycznego i magicznego (przedmioty nieożywione mogą się poruszać, mówić. Śmierć jest dla dziecka głębokim snem – martwią się o osobę zmarłą, o jej wygodę i fizyczne bezpieczeństwo).
W tym wieku dzieci reagują w sposób nieprzewidywalny i często sprzeczny. Mogą odczuwać złość, że zmarła osoba je porzuciła, mogą także przeżywać lęk przed porzuceniem przez innych bliskich z otoczenia. Dorośli powinni być szczególnie wrażliwi na zachowania dzieci wywołane poczuciem winy za śmierć bliskiej osoby. Nie powinni wyjaśniać też śmierci jako snu, ponieważ mogą wywołać silne lęki i trudności dzieci ze snem.
Dzieci w wieku 6-8 lat personifikują śmierć. Jeżeli dziecko czuje się dostatecznie silne, uważa, że śmierć może być przez niego pokonana. Dzieci uważają, że śmierć dotyczy tylko ludzi starych i chorych. Dzieci przeżywają obawy, co dzieje się z ciałem po śmierci, są zainteresowane jego rozkładem.
Pomiędzy 9-12 lat ukształtowana jest już wiedza dotycząca faktu, że wszystko, co żyje, także umrze. Śmierć jest rozumiana jako fakt naturalny i nieodwracalny. Zmarli nie mogą ożyć. Trudność stanowi dla dziecka wyobrażenie sobie równoczesnego rozkładania się ciała w trumnie i bycie w niebie. Pojęcie duszy jest dla jedenastolatka nadal zbyt abstrakcyjne.
W okresie adolescencji dzieci przyjmują fakt, że śmierć jest ostateczna i nieodwracalna i dotyczy każdego, również ich. Myślenie adolescentów jest abstrakcyjne. Zaczynają prezentować religijne przekonania i wyjaśnienia życia po śmierci. Adolescenci żyją teraźniejszością mogą zaprzeczać, że śmierć może przerwać ich życiowe plany, dlatego też nastolatki mogą poszukiwać sytuacji ryzykownych, nie uwzględniając osobistego zagrożenia. Mogą nawet gloryfikować śmieć i czynić bohaterem rówieśnika, który zmarł.
W sytuacji utraty bliskiej osoby u dzieci spotyka się klasyczne, opisywane objawy typowej żałoby: zaprzeczanie, odrętwienie, trudności ze snem, zachowania regresywne, utratę apetytu, itp. Ważne jest, aby upewnić dziecko, że w sytuacji żałoby są to normalne reakcje.
W wielu przypadkach członkowie rodziny, chcąc uniknąć omawiania śmierci z dziećmi, uważają, że nie są one przygotowane do takiego zdarzenia. Podejście to, sprawiające pewną ulgę dorosłym, stwarza dzieciom atmosferę niepokoju i stanowi ryzyko tworzenia fantazji i zniekształcania faktów, stają się początkiem wielu zaburzeń emocjonalnych. Podobnie jak u dorosłych, nierozwiązany proces żałoby u dzieci staje się źródłem wielu problemów w zakresie zdrowia psychicznego.
Dzieci, podobnie, jak dorośli, uzyskują wsparcie wówczas, gdy towarzyszy się im we wszystkich stadiach żałoby.
W rozmowie z dzieckiem ważne jest, aby przekazywać informacje proste i stosowne do wieku rozwojowego. Wiele problemów emocjonalnych u dzieci po utracie kogoś bliskiego zostało wywołane brakiem właściwej komunikacji z dorosłymi. Dzieci nie boją się śmierci automatycznie. Strach zostaje zaszczepiony przez dorosłych, którzy próbują chronić dziecko.
Dla rozpoczęcia procesu żałoby ważne jest, aby dziecko było włączone w aktywność związaną z pogrzebem. Taka aktywność ucina intelektualizację i dostarcza obiektywnego materiału do wyrażania uczuć. Bardzo ważne jest zwrócenie uwagi na dziecięce poczucie winy za śmierć, które utrwalone staje się bardzo destrukcyjnym i uporczywym przekonaniem, wywołującym wiele zaburzeń emocjonalnych. Przy traumatycznych okolicznościach śmierci, np. wskutek zabójstwa, dzieci mogą również przejawiać symptomy zaburzeń po stresie traumatycznym.
Podsumowując, dzieci w różnych okresach rozwoju w odmienny sposób wyrażają poczucie straty i opuszczenia. Dlatego ważne jest, aby w rozmowie z nimi używać terminów zrozumiałych, adekwatnych do wieku dziecka.
Wpływ żałoby na dziecko:
· wzrasta uogólniony lęk,
· dziecko staje się mniej samodzielne, nie odstępuje opiekuna,
· reakcja na zagrożenie bycia samemu staje się bardzo nasilona i może przejawiać się silnym stresem w momencie, gdy opiekun oddala się na krótki okres czasu,
· dziecko staje się płaczliwe, rozpacza już przy niewielkich rozczarowanich.
Objawom towarzyszyć mogą:
· zaburzenia snu (trudności w zasypianiu, koszmary senne, częste budzenie się),
· zaburzenia apetytu lub czynności fizjologicznych (nawrót moczenia nocnego jest bardzo wyraźny sygnałem przeżywania przez dziecko silnego stresu, który powinien skłonić rodzica do zwrócenia się o pomoc),
· objawy u starszych dzieci, często przypominające dolegliwości, na które cierpiał zmarły rodzic.
Aż do pięciu lat po śmierci rodzica może trwać żałoba dziecka i przejawiać się w jego zachowaniach aspołecznych, takich, jak:
- unikanie chodzenia do szkoły,
- chodzenie na wagary,
- problemy w nauce,
- moczenie nocne,
- wybuchy agresji.
W JAKI SPOSÓB POMÓC DZIECKU
1. Dziecko, które rozumie, co się stało, a miało możliwość spędzenia czasu z chorym rodzicem przed jego śmiercią, łatwiej potrafi przystosować się do nowej sytuacji.
2. Powinno się zachęcać dziecko do wyrażania swoich uczuć. Należy wytłumaczyć to dziadkom czy przyjaciołom, którzy namawiają dziecko, żeby nie płakało, bo może to zasmucić rodzica.
3. Dziecku czasami potrzebna jest zgoda na wyrażanie żałoby; chciałoby widzieć, jak robi to jego rodzic i móc dzielić ją razem z nim.
4. Podstawowe potrzeby dziecka muszą być zaspokajane (regularne posiłki, godziny snu, ochrona przed problemami finansowymi).
5. Należy poinformować szkołę o kryzysie, który dziecko przeżywa.
6. Dziecko potrzebuje jasnych, zrozumiałych informacji z możliwością wielokrotnego zadawania pytań; dorosły powinien upewnić się, czy dziecko zrozumiało odpowiedzi na zadane przez nie pytania.
7. Dziecko nieraz przez kilka miesięcy chce wielokrotnie rozmawiać na temat tego, co się stało.
8. Dziecko trzeba zapewnić, że będzie pod stałą opieką i należy tej obietnicy dotrzymać.
9. Zawsze powinno się przeciwdziałać mechanizmom zaprzeczania. Jeśli dziecko nie zadaje żadnych pytań i zachowuje się tak , jak gdyby nic się nie wydarzyło, dorosły powinien pomóc mu wydobyć jego najgłębsze uczucia i zadać nie wypowiedziane dotychczas pytania. Jeśli widzimy, że dziecko zamyka się w sobie i boi się pytać, należy delikatnie porozmawiać, o tym co się wydarzyło, co dziecko wie na ten temat. W żadnym wypadku nie należy zostawiać go samego z jego emocjami, należy pomóc dziecku emocje rozładować.
10. Nawet bardzo małemu dziecku można powiedzieć i pomóc mu zrozumieć, że zmarły rodzic już nie wróci.
11. Łatwo jest wyidealizować zmarłego rodzica. Jeżeli owdowiały rodzic potrafi razem z dzieckiem dzielić żałobę po kimś, kto odszedł, w sposób realistyczny, przez przypominanie rzeczy dobrych i złych, dziecko nie będzie odczuwało winy z powodu swoich ambiwalentnych uczuć w stosunku do zmarłego rodzica. Może też oczekiwać zapewnienia, że ni przyczyniło się ono do choroby i śmierci.
12. Nie wolno kłamać, że babcia, tata wyjechali do sanatorium, gdzieś daleko. W ten sposób robimy dziecku krzywdę. Dzieci często obwiniają się o to, że są niegrzeczni i dlatego najbliżsi od niego uciekli. Mówimy prawdę, tylko tak, żeby dziecko mogło to zrozumieć na swoim poziomie. Pomocne mogą być tu bajki.
Pamiętaj !
1. Dzieci mają naturalne prawo do okresu smutku i żałoby - wyrażania wewnętrznych uczuć, bólu. Nie należy wymagać o nich aby były dzielne.
2. Dziel się z dzieckiem swoim smutkiem- „ja też płaczę, cierpię…”. Powinniśmy pozwolić i sobie, i dziecku płakać. Nie wstydzić się łez.
3. Zapewnij o normalności przeróżnych reakcji:
- poczuciu winy,
- nocnych lękach,
- poczuciu zagrożenia,
- gniewie na Boga,
- negowaniu zjawiska śmierci.
Utwierdź dziecko, że to jest efekt silnych przeżyć.
4. Zapewnij poczucie bezpieczeństwa – trzymaj za rękę, przytulaj, okazuj oznaki czułości. Poświęcaj im najwięcej zrozumienia i czasu.
5. Wspominaj zmarłego:
- nie unikaj rozmowy (potrzeba),
- wspominaj szczęśliwe chwile, rysowanie, listy, zdjęcia, pamiątki.
6. Odwołuj się do wiary, aby wytłumaczyć dziecku stratę oraz jej sens- spotkanie w niebie, dusza żyje, itp.
7. Daj dziecku możliwość pożegnania się ze zmarłym. Dzieci uczestniczące w pogrzebie mają lepszą świadomość tego, co stało się ze zmarłym, mają pewność, co do tego, gdzie znajduje się ciało. Oczywiście najpierw wytłumacz dziecku, czym jest pogrzeb, co będzie się tam działo.
8. Jeśli wybierasz się na cmentarz- pytaj dziecko, czy chce iść z tobą.
Literatura:
Namysłowska Irena (red.) - „Psychiatria dzieci i młodzieży”
Chalimoniuk Ewa - „Jak przeżyć żałobę”
Twycross Robert, Framptom Dawid - „Opieka paliatywna nad terminalnie chorym”
James Richard, Gilliland Burl - „Strategie interwencji kryzysowej”
Zawadzka Dorota - „Moje dziecko” cz. II
dancistino