W sprawie sztucznego utrzymania pacjenta przy życiu.pdf

Opieka paliatywna nad dziećmi. Wydanie XIII, Warszawa 2005

W SPRAWIE SZTUCZNEGO UTRZYMANIA

PACJENTA PRZY ŻYCIU

P IUS XII - PRZEMÓWIENIE z 24 XI 1957

Dr Bruno Haid, kierownik oddziału anestezji

uniwersyteckiej kliniki chirurgicznej w Innsbrucku,

przedłożył Nam trzy zagadnienia z zakresu moralności

lekarskiej w przedmiocie tzw. „reanimacji”. Miło

Nam, Panowie, zadośćuczynić temu życzeniu, które

odzwierciedla wysokie poczucie świadomości waszych

obowiązków zawodowych oraz wolą rozstrzygania w

świetle zasad Ewangelii nasuwających się wam trudnych

problemów.

to przy pomocy specjalnych aparatów, uwalnia drogi

oddechowe i zapewnia sztuczne odżywianie pacjenta.

Dzięki takim zabiegom leczniczym, a w szczególności

dzięki dostarczeniu tlenu drogą sztucznego oddychania

wzmacnia się słabnące krążenie i stan pacjenta

poprawia się nieraz bardzo szybko do tego stopnia, że

sam anestezjolog, czy jakikolwiek inny lekarz, który,

zaufawszy swemu doświadczeniu, byłby dał za wygraną,

żywi nieraz pewną nadzieję na odzyskanie naturalnej

zdolności oddychania. Rodzina osądza zazwyczaj tę

poprawę (stanu pacjenta) jako wynik nadzwyczajny, za

co jest wdzięczna lekarzowi.

Według wypowiedzi dr Haida, anestezjologia

współczesna zajmuje się nie tylko zagadnieniami

analgezji i anestezji w ścisłym znaczeniu tych wyrazów,

ale również „reanimacji”. Określa się w ten sposób w

medycynie, a zwłaszcza w anestezjologii, technikę zdolną

zapobiec pewnym przypadkom, zagrażającym poważnie

życiu ludzkiemu, w szczególności przypadkom bezdechu,

które dawniej, gdy nie rozporządzano współczesnym

wyposażeniem anestezjologicznym, doprowadzały

w ciągu kilku minut do ustania działalności serca i do

śmierci. Zadanie anestezjologa obejmuje zatem nagle

występujące trudności w oddychaniu, spowodowane

przez uduszenie albo uwarunkowane przez rany

otwarte w obrębie klatki piersiowej i płuc, wkracza

on dla przeszkodzenia uduszeniu spowodowanemu

wewnętrznym zatkaniem dróg oddechowych przez

zawartość żołądka albo wskutek zatonięcia, dla

zaradzenia całkowitemu lub częściowemu porażeniu

dróg oddechowych w ciężkim przypadku tężca, paraliżu

dziecięcego, zatruciu gazem, stanu hipnotycznego,

czy odurzenia alkoholem, albo nawet w przypadku

ośrodkowego porażenia oddychania, wywołanego przez

ciężkie urazy czaszki.

Jeśli uszkodzenie mózgu jest tak poważne, że istnieje

prawdopodobieństwo, a nawet uzasadniona przez

praktykę (lekarską) pewność, że pacjent nie wyżyje,

anestezjolog staje przed dręczącym pytaniem, jaka jest

wartość i jaki sens zabiegów reanimacji. By zyskać na

czasie i z większą pewnością powziąć dalsze decyzje,

zastosuje on bezzwłocznie sztuczne oddychanie drogą

intubacji i oczyszczenia dróg oddechowych. Lecz może

on wtedy znaleźć się w trudnej sytuacji, jeśli rodzina

uważa te zabiegi za niestosowne i sprzeciwia się im.

Najczęściej zdarza się to nie na początku reanimacji,

lecz wtedy, gdy stan pacjenta, po lekkim polepszeniu

się, nie wykazuje dalszego postępu i gdy staje się jasne,

że samo tylko sztuczne oddychanie utrzymuje go przy

życiu. Powstaje więc pytanie, czy należy, lub czy wolno

podejmować dalsze próby reanimacji, mimo że dusza,

być może opuściła ciało.

Rozwiązanie tego zagadnienia, już samo w sobie

trudne, staje się jeszcze trudniejsze, gdy rodzina -

przypuszczalnie sama katolicka - zmusza działającego

lekarza, a szczególnie anestezjologa, do usunięcia

aparatu sztucznego oddychania, by pozwolić pacjentowi,

wirtualnie już zmarłemu, na spokojne zejście. Z tego

wypływa pewna kwestia zasadnicza z punktu widzenia

religii i ﬁlozoﬁi natury (ożywionej): kiedy, według wiary

chrześcijańskiej, nastąpiła śmierć pacjentów, u których

zastosowano nowoczesne metody reanimacji? Czy

ważne jest Ostatnie Namaszczenie, przynajmniej tak

długo, póki można jeszcze stwierdzić działalność serca,

jeśli nawet czynności życiowe we właściwym tego słowa

znaczeniu ustały, a życie zależy już tylko od działania

aparatu oddechowego?

Przy stosowaniu zabiegu reanimacji oraz leczeniu

rannych w czaszkę, a nieraz i (pacjentów) po operacji

mózgu lub po uszkodzeniach mózgu, wskutek

anoksji i znajdujących się w stanie zapaści, powstają

zagadnienia nie bez znaczenia dla moralności lekarskiej

i wprowadzające w grę w większym stopniu niż

(samo zagadnienie) analgezji, zasady ﬁlozoﬁi natury

(ożywionej). To też zdarza się, że, podobnie jak w wyżej

przytoczonych przypadkach i chorobach, których leczenie

stwarza dostateczne widoki powodzenia, anestezjolog

może polepszyć ogólny stan pacjentów cierpiących

na poważne uszkodzenia mózgu, chociaż początkowo

przypadek ten wydawał się beznadziejny. (Anestezjolog)

przywraca oddychanie bądź to przez zabieg ręczny, bądź

Zagadnienia, powstałe w związku z nowoczesną

Opieka paliatywna nad dziećmi. Wydanie XIII, Warszawa 2005

praktyką reanimacji, można ująć w trzy pytania: po

pierwsze, czy ma się prawo, a nawet i obowiązek,

posługiwania się nowoczesnymi aparatami do

sztucznego oddychania we wszystkich przypadkach,

nawet w takich, które, w rozumieniu lekarza, uważane

są za zupełnie beznadziejne? Po drugie: czy się ma

prawo, albo obowiązek usunięcia aparatu oddechowego,

gdy po kilku dniach stan zapaści nie ulega poprawie a

równocześnie przy usunięciu aparatu krążenie zatrzyma

się w ciągu kilku minut? Co należy robić w takim

wypadku, jeśli rodzina pacjenta, który przyjął ostatnie

sakramenty, nalega na lekarza, by usunął aparat? Czy w

takiej chwili Ostatnie Namaszczenie jest jeszcze ważne?

Po trzecie: czy pacjent, będący w stanie zapaści wskutek

ośrodkowego porażenia, lecz którego życie - tj. krążenie

krwi - utrzymuje się dzięki sztucznemu oddychaniu i u

którego po kilku dniach nie następuje żadne polepszenie,

ma być uważany za zmarłego „de facto” albo nawet

„de iure”? Czy, dla uznania go za zmarłego nie należy

czekać, aż krążenie krwi, ustanie wbrew sztucznemu

oddychaniu?

jeśli ktoś odmawia przyjęcia (sakramentów), nie można

mu ich udzielić wbrew jego woli. Bóg nikogo nie zmusza

do przyjęcia łaski sakramentalnej. Gdy nie wiadomo,

czy dana osoba odpowiada warunkom wymaganym

dla godnego przyjęcia sakramentów, trzeba się starać

wątpliwość tę rozproszyć. W wypadku, gdy się to

nie udało, sakramentu należy udzielić warunkowo,

przynajmniej tacite (z klauzulą „Si capax es”, która ma

najszerszy zakres). Sakramenty Chrystus ustanowił

dla ludzi, dla zbawienia ich dusz; toteż w wypadku

ostatecznej konieczności Kościół próbuje krańcowych

rozwiązań, żeby człowiekowi przekazać łaskę i pomoc

sakramentalną.

Zagadnienie faktu śmierci i jej stwierdzenia, bądź

samego faktu („de facto”), bądź to jego wiarygodności

prawnej („de iure”) sięga w swych konsekwencjach,

nawet w dziedzinie moralności i religii, jeszcze dalej.

Potwierdza to Nasza powyższa wypowiedź, dotycząca

istotnych założeń warunkujących ważność przyjęcia

sakramentu; lecz doniosłość tej sprawy rozciąga się także

na następstwa takie, jak sprawy spadkowe, małżeńskie,

procesy małżeńskie, zagadnienia beneﬁcjów (vacans

beneﬁcium) i wiele innych zagadnień życia prywatnego

i społecznego.

Chętnie odpowiemy na te trzy pytania, ale przed ich

rozpatrzeniem pragniemy wyłożyć zasady, które pozwolą

Nam na sformułowanie odpowiedzi.

Rozum przyrodzony i moralność chrześcijańska głoszą,

że człowiek któremu powierzono staranie o bliźniego),

ma prawo i obowiązek, w przypadku poważnej choroby,

przedsięwzięcia wszelkich środków koniecznych dla

utrzymania życia i zdrowia. Obowiązek ten, który człowiek

ma w stosunku do siebie samego, Boga, wspólnoty

ludzkiej, a najczęściej wobec pewnych określonych

osób, wypływa ze słusznie pojętej miłości, uległości

względem Stwórcy, sprawiedliwości społecznej a nawet

ze ścisłej sprawiedliwości, jak i z miłości względem swej

rodziny. Lecz wymaga on zwykle zastosowania tylko

środków zwyczajnych (zależnych od okoliczności, osób,

miejsca, czasu, kultury) tzn. środków nie obarczających

żadnym nadmiernym ciężarem ani siebie samego, ani

kogokolwiek innego. Surowsze zobowiązanie byłoby dla

większości ludzi zbyt ciężkie i uczyniłoby zbyt trudnym

zdobywanie wyższych i ważniejszych dóbr. Życie,

zdrowie, cała doczesna aktywność są w rzeczy samej

podporządkowane celom duchowym. Skądinąd nic nie

zabrania czynić więcej, aniżeli to, co jest ściśle konieczne

dla utrzymania życia i zdrowia, pod warunkiem nie

sprzeniewierzenia się ważniejszym obowiązkom.

Rzeczą lekarza, a zwłaszcza anestezjologa jest podanie

jasnego i dokładnego określenia „śmierci” oraz „chwili

śmierci” pacjenta, umierającego w stanie nieprzytomności.

W tym celu można wrócić do potocznie używanego

pojęcia całkowitego i ostatecznego rozłączenia ciała od

duszy; lecz w praktyce trzeba się liczyć z niedokładnością

pojęć „ciało” i „rozłączenie”. Można nie brać w rachubę

prawdopodobieństwa pogrzebania człowieka żywego,

ponieważ usunięcie aparatu oddechowego winno po

kilku minutach spowodować zatrzymanie się krążenia a

więc śmierć.

W wypadku wątpliwości nie do rozwiązania, można

również odwołać się do domniemania prawnego i

faktycznego 3). W ogóle trzeba się zatrzymać na

(domniemaniu) ciągłości życia4), gdyż chodzi o

zasadnicze prawo otrzymane od Stwórcy i utrata tego

prawa musi być stwierdzona z (zupełną) pewnością.

Przechodzimy teraz do rozwiązania poszczególnych

zagadnień:

1. Czy we wszystkich wypadkach stanu zapaści,

nawet w tych, które zdaniem kompetentnego lekarza są

zupełnie beznadziejne, anestezjolog ma prawo, a bodaj

i obowiązek, posługiwania się współczesnymi aparatami

sztucznego oddychania, nawet wbrew woli rodziny?

Gdy chodzi o sprawę udzielenia sakramentów

człowiekowi będącemu - w stanie utraty przytomności,

odpowiedź na to wypływa z doktryny i praktyki Kościoła,

który, ze swej strony, jako normę działania przyjmuje

wolę Pana. Z ustanowienia Bożego, sakramenty

przeznaczone są dla ludzi przebywających na tym

świecie, przez czas trwania ich ziemskiego życia i,

z wyjątkiem samego chrztu, zakładają, że, kto je

przyjmuje, był uprzednio ochrzczony. Ten, kto nie jest

człowiekiem, bo jeszcze się nim nie stał, albo już nim

nie jest, nie może przyjmować sakramentów. Skądinąd

W przypadkach zwyczajnych, można przyjąć, że

anestezjolog ma prawo tak postąpić, lecz obowiązku w

tym względzie nie ma, chyba że jest to jedyny sposób

wywiązania się z innego niewątpliwego obowiązku

moralnego. Prawa i obowiązki lekarza są współzależne

z (prawami i obowiązkami) pacjenta. Lekarz, w rzeczy

samej, nie ma w stosunku do pacjenta prawa odrębnego

Opieka paliatywna nad dziećmi. Wydanie XIII, Warszawa 2005

lub niezależnego, w ogóle może on działać tylko, jeśli

pacjent upoważnia go do tego wyraźnie lub przez

milczące przyzwolenie (bezpośrednio lub pośrednio).

Technika reanimacji, o którą tu chodzi, nie jest jako

taka niemoralna, toteż pacjent - gdyby był zdolny do

osobistej decyzji - mógłby z niej w sposób dowolny

skorzystać, a w konsekwencji upoważnić lekarza do jej

(zastosowania). Skądinąd, wobec tego, że te sposoby

leczenia przekraczają zwyczajne środki, do których

obowiązkowo należy się uciec, nie można utrzymywać,

że posługiwanie się nimi jest obowiązujące i, w

konsekwencji, że należy upoważnić do tego lekarza.

udzielać sakramentu, aczkolwiek warunkowo przez

poszanowanie dla znaku sakramentalnego.

3. Gdy krążenie krwi i życie pacjenta, będącego

w stanie zapaści wskutek porażenia odśrodkowego,

utrzymują się tylko dzięki sztucznemu oddychaniu i po

kilku dniach nie następuje żadna poprawa, w jakiej chwili

Kościół Katolicki uważa tego pacjenta za zmarłego, albo

w jakiej chwili podług praw natury trzeba go uznać za

zmarłego (kwestia „DE FACTO” i „DE IURE”)?

(Czy śmierć następuje zaraz po ciężkim urazie

czaszki, powodującym stan zapaści i ośrodkowego

porażenia oddychania, którego konsekwencje

bezpośrednio śmiertelne można zawsze opóźnić przez

zastosowanie sztucznego oddychania? - czy też zgodnie

z dzisiejszą opinią lekarzy (śmierć) następuje dopiero

w chwili ostatecznego zatrzymania się krążenia, wbrew

przedłużanemu sztucznemu oddychaniu)?

Prawa i obowiązki rodziny zależą w ogóle od

domniemanej woli nieprzytomnego pacjenta, o ile on jest

pełnoletni i „SUI JURIS”. Co się zaś tyczy właściwego i

niezależnego obowiązku rodziny, nakazuje on zazwyczaj

tylko używanie środków zwyczajnych. W konsekwencji,

jeśli się okaże, że próba reanimacji stanowi istotnie dla

rodziny obciążenie tak wielkie, że względy sumienia nie

pozwalają go narzucać (rodzinie), wolno nalegać, by

lekarz przerwał swe próby, a lekarzowi wolno zastosować

się do jej woli. W wypadku tym nie ma żadnego

bezpośredniego rozporządzania się życiem, ani eutanazji,

która nigdy nie może być dozwolona; nawet gdy pociąga

to za sobą ustanie krążenia krwi, przerwanie prób

reanimacji jest tylko pośrednią przyczyną ustania życia

i w tym wypadku trzeba stosować zasadę podwójnego

skutku, jako też zasadę „VOLUNTARIUM IN CAUSA”.

O ile chodzi o stwierdzenie faktu w poszczególnych

przypadkach, nie można wyprowadzić odpowiedzi

z żadnej zasady religijnej lub moralnej i, pod tym

aspektem, nie leży ona w kompetencjach Kościoła. A

więc na razie pozostanie to kwestią otwartą. Jednak

względy natury ogólnej pozwalają sądzić, że życie

ludzkie utrzymuje się tak długo, jak długo jego czynności

życiowe - w odróżnieniu od zwyczajnego życia narządów

- przejawiają się spontanicznie czy nawet przy pomocy

sztucznych zabiegów. Pokaźna liczba takich wypadków

stanowi przedmiot wątpliwości nie do rozwiązania i

trzeba do nich podchodzić na zasadzie domniemania

prawnego i faktycznego, o którym wspominaliśmy.

2. A zatem odpowiedzieliśmy już na to, co jest

istotne w drugim pytaniu: „Czy lekarz może usunąć

aparat sztucznego oddychania, nim nastąpi ostateczne

zatrzymanie się krążenia? - Czy może to zrobić wtedy

przynajmniej, gdy pacjent już otrzymał Ostatnie

Namaszczenie? - Czy (Ostatnie Namaszczenie) jest

ważne, jeśli udziela się go w chwili, gdy krążenie ustaje,

albo nawet po (jego ustaniu)?”

Oby te wyjaśnienia posłużyły wam jako drogowskaz

i światło, gdy będziecie usiłowali rozwiązać trudne

zagadnienia, które staną przed wami w praktyce waszego

zawodu. Jako rękojmię łask Bożych, o które błagamy

dla was samych i dla wszystkich, którzy są wam drodzy,

udzielamy wam z całego serca Naszego Apostolskiego

Błogosławieństwa.

Na pierwszą część tego pytania trzeba odpowiedzieć

twierdząco, jak to już wyjaśniliśmy. Jeśli Ostatnie

Namaszczenie nie zostało jeszcze udzielone, trzeba się

starać o podtrzymanie oddychania do chwili spełnienia

(świętego obrzędu). Gdy zaś chodzi o to, czy Ostatnie

Namaszczenie jest ważne w chwili ostatecznego

zatrzymania się krążenia, albo nawet po tej chwili, nie

można na to odpowiedzieć przez tak lub nie. Gdyby takie

ostateczne zatrzymanie się oznaczało, zdaniem lekarzy,

niewątpliwe rozłączenie się duszy z ciałem, mimo

że działają niektóre poszczególne narządy, Ostatnie

Namaszczenie byłoby oczywiście nieważne; gdyż

otrzymujący je z pewnością nie byłby już człowiekiem.

A właśnie okoliczność ta jest warunkiem nieodzownym

dla przyjęcia sakramentów. Jeśli natomiast lekarze

uważają, że rozłączenie ciała z duszą jest wątpliwe,

a wątpliwości tej niepodobna rozwiązać, ważność

Ostatniego Namaszczenia jest również wątpliwa. Lecz

stosując zwykłe swoje przepisy (Sakramenty są dla

ludzi) oraz „w wypadku ostatecznej konieczności trzeba

uciekać się do ostatecznych środków”. Kościół pozwala

Źródło: www.opoka.org.pl

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: