Piotrkowczyk Andrzej.doc

Piotrkowczyk Andrzej I (zm. 1620). W: Drukarze dawnej polski. Od XV do XVIII wieku. T. 1: Małopolska. Część 1: Wiek XV-XVI. Red. A. Kawecka-Gryczowa. Wrocław 1983,

s. 147-169.

1. Data urodzenia nie znana. Zmarł w Krakowie w 1620 r. Syn Piotra Byka (zwany stąd Byczkiem) przybył do Krakowa z Piotrkowa, skąd prawdopodobnie pochodził. Z małżeństwa z Jadwiga Prężynówną, córką Piotra Prężyny bibliopoli z Lublina, miał kilkoro dzieci. Znani są trzej synowie: Piotr, Andrzej II i Jan oraz córki: Jadwiga (późniejsza zakonnica dominikanka) i Agnieszka, wydana za malarza Tomasza Dolabellę. Wiadomo, że zajmowali się drukarstwem dwaj synowie Andrzej II i Piotr, natomiast nie jest znany zawód trzeciego syna Jana. Rodzinę swą, a zapewne też i warsztat ulokował Andrzej Piotrkowczyk na ul. Stolarskiej.

Przy ulicy Stolarskiej zamieszkiwało również kilku bibliopolów np. Piotr Prężyna, teść Piotrkowczyka oraz jego przyszły zięć Tomasz Dolabella. Był wrośniętym w swe środowisko zasiedziałym mieszczaninem. Piotrkowczyk zmarł w 1620 r. (druga połowa), jak głosi tablica na jego nagrobku ufundowanym w 1623 r. przez syna Andrzeja II w kościele ojców Dominikanów w Krakowie. Brak tam dokładnej daty śmierci drukarza.

2.  Początki kariery drukarskiej Piotrkowczyka w Krakowie, jak również jego wcześniejsza działalność jako bibliopoli, są niejasne. Określenia: bibliopola i typographus występują w archiwaliach przez długi czas wymiennie, co może wskazywać na tak powszechne wówczas spełnianie obu tych funkcji równocześnie. Zasadnicza zmianę w statucie działalności warsztatu przyniósł dopiero rok 1608, kiedy to na mocy przywileju Zygmunta III, Piotrkowczyk staje się typografem królewskim.

Pełną moc produkcyjną osiąga oficyna Piotrkowczyka dopiero w latach 80-tych i 90-tych XVI w. Budzą jednak wątpliwości, gdzie na przestrzeni kilku lat umieścić datę uruchomienia warsztatu i która pozycję uznać za najwcześniejszą. Mogącym tu wchodzić pod uwagę drukom brak pełnych adresów wydawniczych, a co gorsza w kilku wypadkach unikaty tych pozycji zaginęły, co uniemożliwia identyfikację. Przyjmowany powszechnie jako najwcześniejszy jest Libellus de humoribus Chróściejewskiego; następnym kandydatem jest List abo bulla Piusa V, a także kilka innych tytułów wydanych jako anonimy typograficzne. Połowa roku 1577 przyniosła pierwszą nie budzącą żadnych już wątpliwości pracę Białobrzeskiego Orthodoxa confessio de Uno Deo. Natomiast już w roku następnym wytłoczono wyjątkowo pracochłonne i trudne pod względem typograficznym Gniazdo cnoty Paprockiego, poważnym przedsięwzięciem były także Żywoty świętych Skargi, in folio. Od początku działalności oficyny ogólny ton repertuarowi wydawniczemu nadawała książka religijna w całym swym bogactwie tematycznym. Szeroki krąg odbiorców otrzymywał z drukarni Piotrkowczyka bardzo bogatą i różnorodną literaturę dewocyjną. Typograf nasz tłoczył tez liczne rozporządzenia kościelne oraz druki liturgiczne. W zakresie literatury religijnej wyróżniający się zespół tworzą prace autorów jezuickich. Zapoczątkował je Piotr Skarga, po jego pojawieniu się w Krakowie. Skarga przygotował drugą, zmienioną w stosunku do pierwszej drukowanej w Wilnie, edycję Żywotów Świętych. Wśród 4000 zaprezentowanych w niej postaci świętych odnajdujemy 14 sylwetek polskich. Żywoty stały się najpopularniejszą i cieszącą się niesłabnącym zainteresowaniem lekturą kilku pokoleń Polaków. Inne dzieła Skargi tłoczone u Piotrkowczyka to np.: Roczne dzieje kościelne, Mesjasz Nowych Arianów. Z jezuickich prac typu kontrowersyjnego ukazała się także u Piotrkowczyka inna jeszcze rozprawa teologiczna autorstwa Jakuba Wujka O Bóstwie Syna Bożego. Także u niego ukazał się wielokrotnie wznawiany traktat teologiczno - moralny Śmigelckiego O lichwie i wyderkach, czynszach, spólnych zarobkach... krótka nauka. Drukował także Benedykta Herbesta Wiary kościoła Rzymskiego wywody dla Rusi i Ormian osobliwe. Aktywność jezuitów przejawiała się z równą chyba siłą w działalności kaznodziejskiej.

Oczywiście czołowymi postaciami, których prace wielokrotnie przewijały się przez oficynę Piotrkowczyka, byli Skarga i Wujek. Różnorodność gatunków homiletycznych, w jakich obaj wypowiadali się, była ogromna. Piotrkowczyk tłoczył także kilka podstawowych dzieł biblistyki polskiej autorstwa Wujka. Przygotowany został przekład Nowego Testamentu oraz ukazało się wydanie Psałterza Dawidów. Odrębne miejsce w repertuarze wydawniczym Piotrkowczyka zajmują przygotowywane przez jezuitów druki dewocyjne. Autorem, którego książkę stale w oficynie wznawiano, był Marcin Laterna, twórca Harfy duchownej. Problematyce moralno-obyczajowej i życiu sakramentalnemu poświęcone były prace Wereszczyńskiego np. Kazanie przy przyjmowaniu świętości małżeństwa czy Kazania albo ćwiczenia chrześcijańskie. Polskich przekładów z dzieł europejskiej teologii ascetycznej ukazało się u Piotrkowczyka także dość dużo np. Pinellego O najświętszym sakramencie rozmyślanie nabożne, Fatio Księgi o umartwieniu nieporządnych naszych skłonności. W repertuarze Piotrkowczyka nie zabrakło także hagiografii np. Maripetrus Wzory cnót albo przedziwny żywot św. Franciszka czy Brzechwy Krótkie opisanie żywota i cnót brata Aleksego. Szczególna rolę odegrała drukarnia Piotrkowczyka w publikacjach ustawodawstwa synodalnego. Do oficjalnych druków kościelnych należały też wydawane prawdopodobnie przez Piotrkowczyka, kalendarze liturgiczne diecezji krakowskiej, tzw. rubrycele. Odzwierciedleniem urzędowej działalności Kościoła w zakresie cenzury był druk pierwszego na ziemiach polskich indeksu ksiąg zakazanych. Literatura świecka stanowi 48% ogółu pozycji repertuaru Piotrkowczyka, w czym dorównuje drukom treści religijnej, lecz pod względem objętości jest o wiele skromniejsza, obejmując zaledwie 22% wszystkich wytłoczonych w oficynie Piotrkowczyka arkuszy drukarskich. Najliczniejszą grupę tworzy tu literatura polityczna i druki urzędowe. Wśród druków komentujących sprawy państwowe spora część wiąże się z osobami kolejnych władców np. Paprockiego Wesele bogiń z szczęśliwego zwycięstwa króla Stefana w roku 1580. Do literatury politycznej zaliczyć tez można utwór Krajewskiego Zgoda i pokój, komentujący rokosz wojewody krakowskiego Mikołaja Zebrzydowskiego. Piotrkowczyk drukował druki urzędowe np. Konstytucje sejmu warszawskiego, czy Konstytucje, statuta i przywileje. Uprawnienia Andrzeja I w zakresie druku konstytucji zostały przeniesione przez króla Zygmunta III na rodzinę drukarza, to jest syna Andrzeja II i zięcia Tomasza Dolabellę. W produkcji typograficznej wśród druków świeckich wyróżniała się bogata literatura okolicznościowa przyjmująca najczęściej formę panegiryku o zróżnicowanym charakterze i wielorakich funkcjach np. dzieło Okunia Chwały Zygmunta Augusta króla. Wpływały do Piotrkowczyka zamówienia na druk licznych i popularnych wówczas panegiryków czczących ważniejsze momenty życia mieszczan, szlachty, magnaterii czy kleru. Najliczniejsze z nich, bo przeszło połowa, to utwory funeralne.

Przy przeglądzie repertuaru wydawniczego Piotrkowczyka trzeba stwierdzić, że książka naukowa zajmowała w nim miejsce niepoślednie. Można wyliczyć blisko 40 pozycji z zakresu medycyny, nauk prawnych, astronomii, filologii i innych nauk, łącznie z dysertacjami akademickimi - świadczy to o powiązaniu Andrzeja ze środowiskiem naukowym akademickiego Krakowa. Najliczniejszą grupę tworzy literatura medyczna np. dzieło Glabera Nauka położnic ratowania i leczenia czy praca Umiastowskiego Nauka o morowym powietrzu. Mniejszą ilością tytułów reprezentowana jest literatura prawnicza np. Dobrocieskiego Informacje o niektórych artykułach między duchownym a świeckim stanem. W oficynie Piotrkowczyka ukazały się też dwie rozprawy prawnicze jego syna Andrzeja II, który był wykładowca logiki w Akademii Zamojskiej, a potem uzyskał promocję na doktora praw. Tak więc oficyna spełniała funkcje usługowe wobec środowiska naukowego Akademii Krakowskiej. Wśród kilkunastu zaledwie pozycji z literatury pięknej, jakimi może poszczycić się oficyna Piotrkowczyka, największa grupę tworzą dzieła J. Kochanowskiego. Wśród parokrotnie wznawianych jego dzieł znajduje się Psałterz Dawidów. Odnotować również należy trzy wydania fraszek. Spośród innych dzieł literackich autorów współczesnych drukarzowi ukazały się w jego oficynie pierwsze i jedyne w okresie staropolskim wydania dwu łacińskich dzieł Klonowica, także jeden z utworów Szymona Szymonowica. Pozostałe utwory literackie z repertuaru wydawniczego Andrzeja I są świadectwem ówczesnych zainteresowań literaturą i kulturą antyczną np. Eneidy Wergiliusza. Osobno należy potraktować w dorobku typograficzny Andrzeja I - kompendium wiedzy o koniach i ich hodowli Monwida Dorohostajskiego Hippica to jest o koniach księgi, a także treściowo podobne dzieło Ostroroga O psiech gończych i myślistwie z nimi. Zaliczyć je trzeba do popularnej literatury użytkowej, dającej praktyczne wskazówki gospodarcze. Natomiast Gniazdo cnoty Paprockiego było dziełem heraldycznym, częściowo rymowanym, poprzedzone wierszem pochwalnym Szymonowica.

Wyposażenie graficzne druków Andrzeja I nawiązywało z jednej strony do tradycji drzeworytu renesansowego, z drugiej wprowadzało juz zdobnictwo wczesnobarokowe w technice miedziorytowej.  Dbał o piękną kompozycję graficzną poszczególnych stron, doskonałe rozplanowanie rycin, tekstu oraz innych drobnych elementów zdobniczych. Renesansowym drzeworytem posłużył się Piotrkowczyk w drukach biblijnych. Bardzo często używane były klocki w kształcie medalionów z wyobrażaniem postaci i scen z Pisma Św., które pojawiają się jako obramowania kart tytułowych wielu jego druków, np. Skargi Kazania o siedmiu sakramentach i Żywoty Świętych. Natomiast drzeworyty ilustracyjne występują w Postylli Wujka. Znaczną część użytych tu klocków nabył Piotrkowczyk od Macieja Wirzbięty. Inne deski pochodzące z warsztatu Wirzbięty spotyka się też w zasobie drzeworytowym Piotrkowczyka np. herb miasta Lwowa w Roxolanii Klonowica. Miedzioryt znalazł zastosowanie w Hippice Dorohostajskiego, w której zamieszczono 44 całostronicowe ryciny wraz z miedziorytową karta tytułową, wykonane przez Tomasza makowskiego, wybitnego miedziorytnika i kartografa. Miedzioryty te posiadają wiele cech oryginalnych, świadczących o talencie artysty i jego inwencji. Hippika jest jednym z najpiękniejszych druków XVII w. ozdobionych przez polskiego artystę. Odrębna grupę w materiale zdobniczym oficyny Piotrkowczyka stanowią drzeworyty herbowe. Bardzo starannie i pięknie zakomponowana w większości druków Andrzeja I karta tytułowa, na odwrocie mieściła zazwyczaj drzeworyt herbowy. np. w Rocznych dziejach kościelnych Skargi. W zasobie graficznym Piotrkowczyka dość różnorodny materiał stanowią inicjałowe klocki drzeworytowe.

Zasób pism do druków tekstów łacińskich i polskich składał sie z antykwy, kursywy, kursywy polskiej, pisma kroju gotyckiego, szwabachy, fraktury, czcionki greckiej. Dorobek oficyny zamykał się liczbą 427 druków objętości 11408 arkuszy. Ilością pozycji książka polska prawie dorównywała literaturze łacińskiej, arkuszowo miała zdecydowana przewagę. Książka polska opuszczająca warsztat Piotrkowczyka odznaczała się dużą poprawnością językową. Ochronę interesów i zabezpieczenie przed przedrukami dawały Piotrkowczykowi liczne przywileje. Najważniejszy zabraniał innym drukarzom dokonywania przedruków prac tłoczonych przez niego. Uzyskał także przywilej na druk wydania zbiorowego konstytucji sejmowych. Jego syna Andrzeja II i zięcia Tomasz Dolabellę Zygmunt III także obdarzył uprawnieniami typografów królewskich. Piotrkowczyk korzystał także z uprawnień na druk i sprzedaż publikacji jednostkowych. I tak zabezpieczone przywilejami były dzieła Skargi np. Żywoty Świętych czy niektóre dzieła Kochanowskiego np. Psałterz Dawidów. Odnotowano oskarżenie w sprawie wytłoczenia obscenicznego i gorszącego druku w oficynie i jednego z czeladników zobowiązano do zapłacenia grzywny i skazano na karcer. Jeśli chodzi o inicjatywę nakładczą to liczne druki jezuickie były finansowane przez zakon, naukowe rozprawy profesorów Akademii Krakowskiej wydawano natomiast kosztem Uczelni. Z personelu zatrudnionego w warsztacie znamy Jerzego Broka oraz Łukasza Kupisza.

3. Dorobek pisarski Piotrkowczyka sprowadza się zaledwie do dwóch krótkich przemów i jednej dłuższej dedykacji. Pierwsza przedmowa została dołączona do dzieła Białobrzeskiego Kazanie o przyjmowaniu Ciała i Krwie Pana Jezu Krysta pod jedną osobą i miała tytuł: Do łaskawego czytelnika drukarza tego kazania krótka przedmowa. Następna była Przedmowa drukarza do łaskawego czytelnika zamieszczona przed tekstem Birkowskiego Kazania na niedziele i święta doroczne. Drukowany w oficynie Antyfonarz przypisał Piotrkowczyk prymasowi Polski Karnkowskiemu. W dedykacji drukarz zaznacza, że ofiarowuje księciu kościoła polskiego Antyfonarz, podpisując się najpokorniejszym sługą, ofiarowuje swą sztukę i talent.

4. Andrzej II (ok. 1581 - 1645), który przejął oficynę po śmierci ojca, wraz z godnością drukarza królewskiego i wynikającymi stąd przywilejami, był obarczony wieloma obowiązkami jako profesor Akademii Krakowskiej i rajca  miejski - zapewnił mimo to wysoki poziom działalności oficyny. Po śmierci Andrzeja II w 1645 r. zakład przejęli wdowa Anna Teresa i Dziedzice. Potem samodzielnie prowadził go syn Andrzeja II Stanisław Teodor, rotmistrz królewski. Kryzys, jaki przyniosły drukarstwu krakowskiemu lata 50-te i 60-te XVII wieku, odbił się wyraźnie na poziomie przedsiębiorstwa Piotrkowczyków. Kres jego działalności przypadł na 1674 r., kiedy to Stanisław Teodor przekazał je Akademii Krakowskiej, dając początek obecnej drukarni Uniwersytetu Jagiellońskiego.