Z.Bocheński - Polskie szyszaki wczesnośredniowieczne.pdf - Słowianie - Polakonoid

Zbigniew Bocheński

Polskie szyszaki wczesnośredniowieczne

) . Zabytki te są już częściowo

znane w literaturze naukowej polskiej a także niemieckiej i czeskiej. Są to

jednak prawie wyłącznie krótkie i okolicznościowe wzmianki o ogól-ni-kowym

charakterze; odnośnym zaś determinacjom brakuje głębszego uzasadnienia.

Jedynie tylko archeolog niemiecki Wilhelm Gaerte zajął się bliżej tą kwestją, jak

to poniżej zobaczymy. Niemniej jednak sprawa zasługuje na dokładniejsze

rozpatrzenie, tem bardziej, że odkryty został nowy materjał zabytkowy. —

Zacznę od przeglądu samych zabytków.

1. Jednym z najdawniej znanych jest szyszak, znajdujący się w Muzeum

Uniwersyteckiem Sztuki i Archeologji w Krakowie (tabl. I) 3-2 ) . Kształt jego jest

koniczny, stożkowy o lekkiem wybrzuszeniu. Składa się z czterech trójkątnych

kawałków blachy miedzianej pozłacanej o podkładach żelaznych. Dwie blachy

przeciwległe sobie zachodzą na dwie drugie i spojone są z niemi żelaznemi

nitami. Krawędzie dwóch pierwszych blach powycinano w płytkie łuki. W

miejscu spojeń występują wąskie miedziane listewki, biegnące za linją wycięć i

ozdobione dwoma szeregami perełek, wybitych od wewnątrz.

U szczytu szyszaka zachowały się resztki

zakończenia, w postaci kawałka żelaznej

blachy (ryc. 1.) , wyciętej ostro u dołu, z pod której wysuwa się listewka, podobna

do opisanych. Na tym kawałku, przytwierdzonym nitem; dostrzec można reszty

rytego ornamentu roślinnego. Tło ornamentu jest ponacinane ostrem narzędziem.

Nity oraz granice lepiej w górnych polach szyszaka zachowanej pozłoty

upoważniają do wniosku, że to zakończenie miało kształt odwróconego kielicha

kwiatu, który nakrywał szczyt szyszaka czterema ostro ściętemi płatkami,

wyrastającemi z tulei. Ta tuleja, wykuta z blachy miedzianej złoconej o żelaznym

podkładzie, ujęta dwoma pierścieniami, zachowała się osobno dosyć dobrze:

służyła zaś z pewnością do zatknięcia jakiejś ozdoby, prawdopodobnie

pióropusza. Na środku dwóch bocznych blach szyszaka przy-twier-dzone są

zapomocą nitów wypukłe kute kwadraciki z żelaznej blachy (ryc. 2) . Na tych kwadratach, ustawionych na

przekątniach, wyryto jako ornament czworoliść o ostro zakończonych płatkach i pokryto go nacięciami; podobnie

jak na osadzie tulei.

Podkładami tych ozdób są większe nieco kwadraty z blaszki

miedzianej, o brzegach gęsto wypunktowanych; analogicznie do

listewek na spojeniach i u szczytu szyszaka. Na jednym z

pozostałych boków znajduje się otwór dla nita oraz wyraźne na

powierzchni ślady po większej ozdobie. Ślady te (w postaci

kresek, rytych ostrem narzędziem oraz lepiej zachowanych, bo

przykrytych pierwotnie, części pozłoty) pozwalają zrekonstruować

zarysy ozdoby, które podaję na tabl. I . Nie ulega wątpliwości, że

jest to część frontowa naszego szyszaka. Dołem ujmowała go

pierwotnie obręcz żelazna, która częściowo się dochowała. Tkwi

tam jeszcze kilka nitów, z których dwa okrągło zagięte świadczą,

że służyły do przymocowania drucianej siatki kolczugi. Wysokość

szyszaka bez tulei wynosi około 20 cm, a wraz z tuleją,

umieszczoną w miejscu przypuszczalnie pierwotnem 27–28 cm. —

Zabytek nasz znaleziony został w r. 1866 w ziemi kaliskiej, we wsi Gorzuchy i wydobyty z grzęzawiska, po którem

pozostał na nim czarny osad 6-1 ) . Z pod osadu przebłyskuje piękna pozłota o silnym blasku. Obok szyszaka

znaleziono jeszcze szczątki siatki drucianej.

3-1

Tabl. I. Szyszak, wykopany w

Gorzuchach, w ziemi kaliskiej. — Wys.

bez tuleji ok. 20 cm; wys. wraz z tuleją,

umieszczo-ną w miejscu przypuszczalnie

pierwotnem ok. 27 cm. —

Fot. Z. Bocheński

Ryc. 1

Ryc. 2

Praca niniejsza dotyczy grupy wczesno-średnio-wiecznych ozdobnych

szyszaków, stanowiących niezmiernie ciekawy i ważny dokument dla historji

przemysłu artystycznego jak i wogóle dla kultury naszego kraju w epoce, z

której stosunkowo tak niewiele nas doszło

)

(tabl. II) . Jest on gorzej zachowany aniżeli krakowski,

niemniej jednak na pierwszy rzut oka zauważyć można

między niemi bezpośredni związek. Jedynie w sylwecie

przed-stawia się szyszak poz-nański jako bardziej wydęty.

Pod względem technicznym zbu-do-wa-ny jest on zupełnie

tak samo i z tego samego materjału, co wyżej opisany.

Dotyczy to również dekoracji, a więc: czworoliści na

ścianach bocznych, mosiężnych listewek wystających na

spo-je-niach poszczególnych części, dalej tulei (odłamanej),

po której osadzeniu ślady u szczytu szyszaka wskazują, że

miało ono kształt odwróconego kielicha kwiatu, a wreszcie i

ozdoby czołowej. Ozdoba ta zachowała się jeszcze częściowo

i przedstawia się jako ogniwo korony. Tworzyły ją trzy listki,

z których środkowy na dłuższej szypułce wyrasta ponad oba

boczne. Wszystkie wykonane były z żelaza, a brzegi ich

zdobi miedziana listewka, taka sama jak na spojeniach

poszczególnych części. Oglądając szyszak w r. 1924,

dostrzegłem na żelaznych płytkach czworoliści bocznych grawirunki analogiczne do znanych z okazu

krakowskiego. — Ślady wskazują, że dołem ujmowała szyszak obręcz żelazna, z którą — jak się zdaje — owa

naczelna ozdoba jedną tworzyła całość. Szyszak opisany znaleziony został w Gieczu.

3. Własnością Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Poz-naniu są fragmenty

drugiego jeszcze szyszaka (zdeponowanego w Muzeu m

Wielkopolskiem), należącego do tego samego ro-dzaju, co poprzednie

2. Drugi zabytek analogiczny, do którego z kolei przechodzę,

znajduje się w Muzeum Wielko-polskiem w Poznaniu jako

depozyt tamtejszego To-warzystwa Przyja-ciół Nauk

6-2

Tabl. I — U dołu: Rysunek śladów po ozdobie naczelnej. Wys.

ok. 11 cm

) . Wskazują na to reszty części składowych miedzianych i żelaznych,

dalej części listewek miedzianych o łukowatych wycięciach i kawałek

tulei; wewnątrz zaś zbita masa żelazna, rdzą zżarta, powstała z resztek

siatki drucianej (kolczugi) 7-2 ) . Szyszak ten znaleziony został w Gnieźnie.

Ze względu na swój fragmentaryczny charakter posiada on swą wartość

tylko w zestawieniu z innemi zabytkami, a nie sam jako taki.

4. Ostatni wreszcie znany szyszak, który pochodzeniem swem wiąże się z

Wielkopolską; jest własnością Muzeum Wojskowego w Warszawie

)

(tabl. III) . I tutaj znowu uderza bliski związek z opisanemi zabytkami. W

sylwecie pokrewny jest on bardziej krakowskiemu aniżeli

poznań-skiemu. W bu-do-wie, ornamentach i ich rozmieszczeniu

powtarza się ten sam schemat. Występują tu jednak różnice, a dotyczą

one materjału. Mianowicie cztery składowe części szyszaka

warszawskiego wykonane są tylko z blachy żelaznej, którą bezpośrednio

pozłocono. Zwraca więc uwagę brak blachy miedzianej. Niema tu

również listewek na spojeniach poszczególnych części. Na

czworoliściach i na płytkach osadzenia tulei brak śladu ornamentu rytego

7-4

7-3

) . Częściowo zachowaną ozdobę naczelną znać bardzo dobrze na

reprodukcji. Środkowy jej listek posiada okrój niemal taki sam, jak u

szyszaka poznańskiego oraz u zrekonstruowanej na podstawie śladów

ozdoby szyszaka krakowskiego. Po bokach towarzyszą temu listkowi

mniejsze jakby pięcioboki, wyrastające z obręczy żelaznej, z którą zresztą

cała ozdoba jedną tworzy całość. Okazuje się, że szyszak warszawski jest

uboższy od poprzednich, niemniej jednak wiąże go z niemi stosunek

bardzo bliskiego pokrewieństwa. Wyorany zaś został w r. 1919 we wsi

Dymitrowie (pow. Turek), w ziemi kaliskiej.

Ryc. 3. — Rekonstrukcja pierwotne-go wyglądu

szyszaka, wykopanego w Gorzuchach, w ziemi

kaliskiej

5. Muzeum Prussia w Królewcu posiada

szyszak, który został wykopany w r. 1889

opodal miejscowości Gr. Fried-richberg, w

oddale-niu 1 mili na zachód od Kró-lewca 8-1 )

(tablica III). Do całości wykopaliska należały

szkielety ludzi i koni, fibule, strzemiona,

groty włóczni, miecze typu północnego i

okazy ceramiki z ornamentem falistym. —

Stan konserwacji szyszaka królewiec-kiego

jest w porówna-niu z opisanemi znacznie

lepszy, on zaś wiąże się z niemi jak najściślej,

jak tego zresztą już sama reprodukcja

dowodzi. Składa się ten szyszak z czterech

trójkątnych blach żelaznych, pokry-tych

blachami bronzowemi złoconemi,

wycinanemi łukowato i znitowanemi

wzajemnie. To, że występują tu blachy

bronzowe 8-2 ) , a nie miedziane, jak u trzech

naszych zabytków, nie jest żadną bardziej

istotną różnicą. U dołu ujmuje szyszak obręcz żelazna. Na części czołowej widnieją reszty żelaznej ozdoby. Po

bokach przy nitowane są czworolistne płytki bronzowe z ornamentem z perełek na brzegach, tylko bez żelaznych

nakładów, które zniszczały. W miejscu spojeń poszczególnych części szyszaka występują listewki z trybowanym

podwójnym szeregiem perełek, jak na czworoliściach. Całość uwieńczona jest tuleją, ujętą pierścieniami i

wstawioną w osadę żelazną o kształcie czteropłatkowego kielicha kwiatu, nakrywającą szczyt szyszaka. Płatki tej

osady wybiegają w cztery trójdzielne listki, których okrój przypomina tak bardzo listki czołowych ozdób opisanych

poprzednio zabytków 8-3 ) .

6. Ostatni wreszcie okaz, którym wypadnie

zakończyć szereg szyszaków, tworzących naszą

grupę, został wyko-pany w r. 1925 we wsi Mokre

pow. dubieńskie-go na Wołyniu i znaj-duje się w

muzeum przy gimnazjum państw. im. St.

Ko-nar-skiego w Dubnie 8-4 ) (tabl. IV) .

Konstrukcja i materjał tego szyszaka dowodzi

najbliższego związku z opisanemi powyżej:

wykonany jest bowiem, podobnie jak tamte, z

czterech kawałków blachy miedzianej złoconej, na

podkładzie żelaznym, krawędzie blach są

łukowato powycinane, a na spoje-niach sterczą

listewki z »perełkami«. Niestety przy wydobyciu

szyszaka z ziemi przez robotników nity puściły,

skutkiem czego rozpadł się on na cztery składowe

części, a tuleja — o której jest pewna wiadomość,

że była — została zagubiona. Fragmenty osady tej

tulei widoczne są na reprodukcji. Widoczne są

również resztki ozdoby naczelnej, wykonanej z

żelaza, na podkładzie z blaszki miedzianej o

brzegu wy-pun-ktowanym. Zarysy jej — jak to z

za-cho-wa-nych resztek można sądzić — przypominają trójlistne ogniwo korony o środkowym listku wyrosłym

ponad oba boczne, w czem okazuje się oczywiste podobieństwo do ozdób na szyszakach poprzednich. Na jednej z

blach bocznych zachowała się przytwierdzona nitem czworolistna rozeta żelazna (częściowo zniszczona) z

podkładem z blaszki miedzianej, zdobionej »perełkami«. Po drugiej rozecie jest ślad widoczny na blasze

przeciw-ległej. Pozostały również ślady po obręczy żelaznej, która ujmowała szyszak u dołu a także ślady siatki

drucianej.

* * *

Zestawiając teraz ze sobą wszystkie opisane zabytki, musi się stwierdzić jeszcze raz ich najbliższy wzajemny

stosunek pokrewieństwa 9-1 ) , którego nie mogą zaprzeczyć pewne pomiędzy niemi różnice. Wszystkie szyszaki

powstały też niewątpliwie w przeciągu niewielkiego okresu czasu, najwyżej jakich pięćdziesięciu lat, a to tem

bardziej, że brak jest u nich wszelkich różnic stylistycznych. Wreszcie nie ulega wątpliwości, że wyszły z jednego

wspólnego środowiska artystyczno-kulturalnego.

Szyszak wykop. w Dymi-trowie,

pow. Turek, zie-mia kaliska; wys.

ok. 25 cm, tuleja ułamana i

wgnieciona do środka. — Zdjęcie

Muzeum Narodo-wego w

Warszawie

Szyszak znalez. w Gr.

Friedrichsberg pod Kró-lewcem;

wys. 29,3 cm. — Podług reprodukcji

w Zeit-schrift f. histor. Waff-en- u.

Kostüm-kunde, N. F. I zeszyt 2–3,

tabl. III

Tabl. II. Szyszak, wykopany w Gieczu; po lewej zdjęcie Muzeum Wielkopolskiego

z r. 1929; po prawej zdjęcie E. Preibisza (Poznań) z przed r. 1913; wysokość

szyszaka bez tulei 22,1 cm (Przeździecki i Rastawiecki, Wzory sztuki

średniowiecznej)

Do chwili opublikowania szyszaka królewieckiego przez W. Gaertego,

wzmianki i krótkie notatki w literaturze, odnoszące się głównie do

dwóch najdawniej znanych szyszaków (z Gorzuch i Giecza) miały jak

to już na wstępie zaznaczyłem charakter bardzo ogólnikowy.

Determinacje różnych autorów, dotyczące czasu powstania tych

zabytków, wahały się na przestrzeni czterech stuleci, od XI do XIV w.

10-1

10-2

) lub

»polski«

10-3 ) . Nigdy jednak nie starano się głębiej wniknąć w tę

kwestię.

Szyszak królewiecki znaleziony został, jak wspomniałem, w

towarzystwie szeregu zabytków broni, mieczów, grotów, fibul,

strzemion, ceramiki i innych przedmiotów, które nauka niemiecka

określa ogólnie na czas mniej więcej od XI do XIII stulecia

) . Nie

mogąc znaleźć bliższych analogij, nawiązał Gaerte wspomniany

szyszak do podobnych, lecz znacznie wcześniejszych zabytków tego

rodzaju, znalezionych w południowej Rosji, a stojących w związku z

malowidłami w Kercz 10-5 ) . Szyszaki owe mają kształt koniczny, dosyć

wydęty, a każdy z nich wykonany jest z czterech trójkątnych blach

żelaznych, spojonych ze sobą nitami. W zabytkach tych uznał Gaerte wczesne stadjum rozwojowe tego samego

typu, co i szyszak królewiecki; zaznaczył przytem, że forma tego typu, występująca w Rosji kilkakrotnie, mogła się

potem przez następne stulecia utrzymać w użyciu i przedostać się stamtąd do Prus Wschodnich wprost, albo drogą

pośrednią 11-1 ) .

W tym samym mniej więcej czasie, kiedy szyszak królewiecki

został opublikowany, przesłałem dr Gaertemu na jego prośbę

fotografię i opis szyszaka z Gorzuch i zawiadomiłem go

równocześnie o istnieniu dwóch jeszcze analogicznych

zabytków w Muzeum Wielkopolskiem w Poznaniu i w Muzeum

Wojska w Warszawie. W ślad za tem pojawiło się w »Zeitschrift

für histor. Waffen- u. Kostümkunde« uzupełnienie, w którem dr

Gaerte zacytował przesłane mu przeze mnie dane o szyszakach

polskich i po raz pierwszy związał z niemi szyszak królewiecki

tak pod względem pochodzenia z jednego środowiska, jak i co

do czasu

10-4

Tabl. IV — Szyszak znaleziony w Mok-rem, pow.

Dubno. — Rys. (bez tulei) 25,5 cm (fot. prof. St.

Wilczyński)

) . Wtedy też określił przypuszczalnie tę grupę

zabytków jako tworzącą typ o charakterze specyficznie polskim

i datował ją ostatecznie na w. XII 11-3 ) .

Wschodnie pochodzenie tego typu nie ulega dla Gaertego żadnej

wątpliwości. Do tego przeświadczenia skłoniły go wspomniane

wyżej analogje z szyszakami z południowej Rosji, analiza ornamentu szyszaka królewieckiego oraz okoliczność, że

tuleję z pióropuszem spotyka się właśnie u znalezionych w Rosji szyszaków z okresu Wikingów i późniejszych 11-4 ) .

Odnośnie do ornamentów, to główne podobieństwo widzi wspomniany uczony pomiędzy czworolistnemi ozdobami

bocznych blach szyszaków, zwłaszcza królewieckiego, a luźnemi fragmentami dekoracyjnemi znaleziska z kurhanu

w Gniezdowie w gub. smoleńskiej 11-5 ) . Fragmenty te w formie bronzowych czworolistnych rozet, które według

przypuszczeń Sizowa służyły do umocowania rzemienia przy pochwie miecza, wykazują istotnie podobieństwo pod

względem kształtu; pokryte są one jednak ornamentacją roślinną, czego na rozetach u szyszaków nie widać.

Zachodzi też różnica w materjale, gdyż ozdoby boczne u naszych zabytków są, względnie były wykonane z żelaza i

tylko podkład mają miedziany. — Ilekroć chodzi o jakiś ornament i o określenie jego stylu, pochodzenia i czasu, w

jakim się pojawia, to napotyka się na cały szereg trudności, szczególnie gdy jest to epoka wieków średnich,

względnie jeszcze starsza. W naszym wypadku sprawa jest o tyle trudna, że zastosowanie ornamentów na

szyszakach jest stosunkowo dyskretne, a w dodatku zachowały się one tylko częściowo. Co się tyczy kroju listków,

tworzących czołowe ozdoby, to analogje dają się wykazać także w sztuce zachodniej, np. w ornamentacji roślinnej

na minjaturach romańskich

Tabl. IV — U dołu: jedna z blach bocznych i blacha

naczelna (fot. I. Sobol w Dubnie)

) ; podobnie też stylizowane są liście drzew na słynnej Tapisserie de Bayeux z drugiej

poł. XI w. Motyw czworoliścia, wpisanego w kwadrat, występujący samodzielnie na bocznych blachach szyszaków,

używany był na Zachodzie przez całe niemal średniowiecze. O ile więc przynależność poszczególnych motywów

dekoracyjnych naszych zabytków do zasobu form sztuki wschodniej, względnie zachodniej, mogłaby jeszcze być

wzięta pod dyskusję, o tyle całość tej dekoracji, jej kompozycja i sposób rozmieszczenia nie znajduje na Zachodzie

żadnych analogij. Używane tam szyszaki, współczesne z naszemi i zbliżone do nich kształtem, są — przy pewnych

minimalnych wyjątkach — pozbawione ogóle dekoracji. Do takich wyjątków np. należy znany szyszak św.

Wacława z IX–X w., posiadający ozdobę czołową, różniącą się jednak w wysokim stopniu od ozdób u naszych

zabytków 12-2 ) .

Dalszym argumentem, dowodzącym wschodniego pochodzenia typu naszych szyszaków, niedość wyzyskanym

przez Gaertego, jest zakończenie szczytowe w kształcie tulei, przeznaczonej na zatknięcie pióropusza, czy też innej

podobnej ozdoby. — W okresie od XI względnie nawet od X do XIII stulecia były na Zachodzie w powszechnem

12-1

) . Szyszaki określano też niekiedy nazwa »piastowski«

11-2

) . Najstarszym przykładem tego typu ma być właśnie wyżej wspomniany szyszak św. Wacława 13-2 ) . Również na

przytoczonej już tapisserie de Bayeux wyobrażeni są Sasi i Normanowie w szyszakach tego typu 13-3 ) . Z typem tym

wiąże naszą grupę ogólnie tylko sam stożkowaty kształt 13-4 ) . Już jednak w sylwecie zachodzi do pewnego stopnia

różnica, polegająca na tem, że okazy zachodnie są bardziej proste albo kopulaste, podczas gdy u naszych (jako

przykład posłużyć może szyszak królewiecki jako najlepiej zachowany) lin ja konturu wygina się trochę esowato 13-

5 ) . Powodem tej różnicy może być poniekąd okoliczność, że szyszaki zachodnie wspomnianego typu nie posiadają

żadnej szczytowej ozdoby względnie tulei na zatkniecie pióropusza 13-6 ) . Analogij w tej mierze dostarcza natomiast

szereg zabytków, znalezionych w kurhanach na terytorjum Rosji.

Najbliższy naszej grupie jest szyszak, pochodzący ze Starokonstantynowa (gub. woronezka) o wydętym, nieco

stożkowatym kształcie, wykonany z czterech blach żelaznych, znitowanych, opatrzonych zprzodu przynitowanym

nanośnikiem, a u góry posiadający również przynitowane zakończenie w kształcie tulei (b. uszkodzone)

) .

Szyszak ten znaleziony został w towarzystwie dwóch monet z VIII stulecia. Drugi podobny zabytek, niewiadomo

gdzie wykopany, znajduje się w Eremitażu; kształt i sylweta analogiczna do naszych; wykonany jest z dwóch części,

zprzodu opatrzony nanośnikiem, u szczytu przynitowaną tuleją 14-2 ) . Następny, to szyszak z wykopaliska w

Korolewinie pod Tagańczą (pow. kaniowski) o analogicznym kształcie, również z nanośnikiem; wybiega on u góry

w wysoką szpilę, której osada ma kształt odwróconego kielicha kwiatu o czterech liściach, przytwierdzonych nitami

14-3

14-1

) . Wykopalisko

datował Choynowski na w. VII wzgl. VIII 15-1 ) . Niederle odnosi je do początku w. XI 15-2 ) , Gembarzewski określa na

czas od r. 866 do 988 15-3 ) . W dalszym ciągu zwrócę jeszcze uwagę na szyszak, związany z osobą księcia Jarosława

Fiedora Wsiewołodowicza, który go miał porzucić w bitwie lipeckiej 1216 r.; wykonany z żelaza i kształtem

odpowiadający ogólnie naszym zabytkom, posiada nanośnik i zakończony jest u szczytu srebrną osadą czworolistną,

wybiegającą w tępy szpic 15-4 ) . — Poprzestając na wyliczeniu tych analogij zaznaczę jeszcze, że szyszaki

stożkowate trzymają się w Rosji bardzo długo, bo aż po wiek XVII, a szczyty ich zakończone są prawie zawsze

jakąś ozdobą metalową, względnie posiadają tuleję, służącą do zatknięcia pióropusza 15-5 ) .

Oprócz powyższego nie od rzeczy będzie wskazać na zabytki innego rodzaju, a mianowicie na kamienne figury t.

zw. bab, stojące na kurhanach w południowej Rosji. Te, które publikował Wiesiołowskij, przedstawiają

wojowników w szyszakach, przypominających bardzo nasze tak pod względem kształtu, podziału na cztery pola, jak

i zakończenia w formie tulei 15-6 ) . — Południowo-rosyjska grupa kamiennych »bab« tworzy część ogółu tego

rodzaju zabytków, występujących na obszarze, sięgającym w głąb Azji, a przechodzącym do Europy przez Kaukaz i

ciągnącym się dalej ku zachodowi przez Wołyń, Podole do dzisiejszej wschodniej Małopolski. Odpowiedniki tych

zabytków znajdują się w zachodniej części Polski, na Śląsku, w Czechach, Bawarii i Wirtembergji a także w

okolicach Gdańska i Królewca

14-4

) . Południowo-rosyjskie »baby« kamienne związane są z koczowniczemi ludami

turkskiemi i sięgają najdalej wstecz IX wieku

) . Odpowiedniki ich, wysunięte dalej ku zachodowi, dowodzą

bezpośrednich lub pośrednich wpływów, na które wystawieni byli oczywiście przedewszystkiem Słowianie 16-1 ) .

Prof. St. Zakrzewski opierając się na tem, co napisał Gaerte o grupie naszych zabytków, wysunął hipotezę, że mogły

być one przeniesione do Polski Chrobrego z nad brzegów morza Czarnego, może od Pieczyngów. »Może to jednak

być tylko wpływ Pieczyngów, którzy przez Ruś i przez ziemię Czerwieńską a także przez Węgry przenikał do

Polski. Posiadanie Łużyc, a zwłaszcza Moraw, pozwala przypuścić, że ten typ hełmu mógł być fabrykowany w

samej Polsce« 16-2 ) .

W przeciwieństwie do powyższego przypuszcza prof. W. Antoniewicz, że forma naszych szyszaków zapożyczona

została do Polski ze Szwecji od Waregów, dla których prawdopodobnie posłużyły w tym względzie jako

pierwowzór kaski sarmackie 16-3 ) . Przeszczepienie szyszaków tego kształtu ze Szwecji byłoby możliwe, zważywszy

zwłaszcza wpływy normandzkie na Polskę w pierwszych wiekach jej państwowości, widoczne szczególnie w

uzbrojeniu, w formie mieczów i grotów, jak to wskazują znaleziska, odnoszące się do tych czasów

15-8

) .

Sprawdzeniu jednakże przypuszczenia prof. Antoniewicza stoi na przeszkodzie zupełny brak analogicznych

zabytków oryginalnych w samej Szwecji. O. Montelius pisze, że w grobach z okresu Wikingów nie znaleziono

hełmów, jakkolwiek wiele o nich mówią skandynawskie sagi

16-4

) . Również zapytany w tej kwestji R. Cederström,

dyrektor działu broni w Nordiska Museet w Sztokholmie, oświadczył, że takie szyszaki nic są znane na północy 17-1 ) .

Reasumując obecnie wszystkie dane, uzyskane na podstawie przytoczonego powyżej materjału porównawczego,

przychodzimy — odnośnie do grupy naszych szyszaków — do stwierdzenia, że:

a) pod względem typu wykazuje ona wprawdzie ogólne podobieństwo do zabytków tego rodzaju, używanych na

Zachodzie, że jednak ze względów technicznych, odmiennej nieco sylwety oraz ze względu na zakończenie

szczytowe w formie tulei wiąże się najściślej z kulturą wschodnią

b) pod względem dekoracji motywy poszczególne znajdują analogje w zasobach form, używanych w sztuce

średniowiecznej tak na Zachodzie jak i na Wschodzie, jednakowoż ze względu na wyszczególnione powyżej

analogie z kulturą wschodnią bliższy związek ze sztuką wschodnia staje się oczywisty;

c) pomimo wymienionych w ciągu pracy analogij, istnieją jednak różnice, które nadają grupie naszych zabytków

pewną cechę oryginalności, dzięki czemu zrobiła ona na uczonym niemieckim wyrażenie specyficznie polskiej.

Oryginalność ta polega, jak sądzę, na ustosunkowaniu elementów zdobniczych i wogóle na całości kompozycji

16-5

użyciu szyszaki kształtu stożkowatego, t. zw. normandzkie, wykonane z żelaza lub miedzi: znitowywano je z kilku,

czy też większej ilości kawałków blachy, lub wykuwano z jednego; opatrzone były zazwyczaj z przodu nanośnikiem

13-1

) . Zabytek ten wykonany został z blachy żelaznej, na której widoczne są ślady złocenia

15-7

Z.Bocheński - Polskie szyszaki wczesnośredniowieczne.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: