POLSCY PISARZE POLITYCZnI XVIII WIEKU.pdf

WŁADYSŁAW KONOPCZYŃSki

POLSCY PISARZE POLITYCZnI XVIII WIEKU

(do Sejmu Czteroletniego)

VPARSZAWA 1966

PAl ST PO 'PE WYDA PNICT PO NAUKO PE

, O

Vydał

EMANUEL ROST POROWSgl

VSTĘP

Oklndhę i obwolutę prorektownł

HENRYK BIAŁOSKbRSKI

, r 1

, lf

't t

by Państwowe Wydawnictwo Naukowe

Warszawa 1868

Printed in Poland

PANSTWOWE WYDAWNICTWO NAUgOWE

Nnkłnd 2250+250 e z. Ark. wyd. 20. Arh. druk. 28,25.

Pnpies druh. sat. kl. III, 80 g. 8 x t04. Oddnno d,i shłn-

dnnin 27. VII1. t%5 r. Podpisnoo do drukn t2. I. t466 r.

Druh uhończono w styezuia t966 r. Znm. 742/63 - O-7.

Cenn zl 42;

WROCŁAWSKA DftUKARNIA NAUKOWA

Przedsięwzięciu naszemu przyświecają trzy znako-

mite wzory: Roman Pilat pisał w r. 1872 O lite aturze

politycznej Sej ,u Czterolet iego, Stanisław Tarnow-

ski opracował przed pół wiekiem polskich pisarzy po-

litycznych XVI w., Wilhelm Feldman dał przed laty 30

Dzżeje polskiej I.yślż politycz ej.

Nie są to, jak wiadomo, tematy ani opracowania

skoordynowane. Na kartach Tarnowskiego jaśnieją

gwiazdy pierwszo- i drugorzędne, zaćmiewając rozwi-

jający się u ich podstaw ruch polityezny. Dla Feldma-

na wszelki wyraz idei politycznej: gazeta, mowa, me-

moriał, pamflet, ma wartość nie mniejszą niż traktat

polityczny cięższego kalibru, jakieh w XIX w. stosun=

kowo jest mniej niż w Wieku Złotym. Mniej go obcho-

dzą talenty pisarskie niż prądy społeczno-ideowe, nie

mówiąc już o tym, że ci dwaj badacze patrzą na spra-

wę narodową z dwóch skrajnie przeciwnych stanowisk

- jeden z prawicy, drugi z lewicy:

Łatwiej nam naśladować wzór Tarnowskiego niż

Feldmana. O prądach. ideowych w Rzplitej w pier-

wszej połowie XVIII w. nie może być mowy. To, co

pisali budziciele ducha publicznego, nie pokrywało się

bynajmniej z tokiem masowej polskiej myśli politycz-

ńej. Czym innym żywiła się opinia, a co innego kiełko-

wało w mózgach samotnych myślicieli. Kto by chciał

Polsc pżsarze polżt czni

zilustrować tamtą, musiałby czerpać ze szlacheckich

miscellaneów najprymitywniejszego gatunku. Dopiero

po pijarskiej reformie szkół wytwarza się warstwa in-

telektualna, zdolna do pielęgnowania pewnego zasobu

przemyślanych prawd polityczny h; odtąd książki ura-

biają coraz skuteczniej opinię publiczną, opinia żywi

i ośmiela literaturę. Z powyżs ych względów zdecydo-

waliśmy się dać tej pracy skromny tytuł: Polscy pisa-

ze polżtycznż *,

Pobieżne przeglądy literatury politycznej XVIII w. po-

dejmowano u nas dotąd w związku z badaniem genezy reform,

przy czym uwaga koncentrowała się na epoee saskiej i na

5ejmie Czteroletnim; lukę w opracowaniach stanowi:a epoka

między Konarskim i Staszicem. Mamy więc próbne oświetlenia

większych całości u Szujskiego, Dzieje Polskż, t. IV, Lwów

1866; u Roepella, Polen um dże Mżtte des XV111 Jahrhunderts,

Gotha 1876; W. T. Kisielewskiego, Książęta Ćzartorysc ż żeh

reforma na sejmże kon2vokacyjnym li64 r., Sambor 1880

A. Rembowskiego, StanżslazU Leszez ńskż jako statysta, Niwa

1878 i wstęp do wyd. Głosu u;olnego w Bibl, flrd. Krasińskich

(w r. 1903); St. Tarnowskiego, Histo wia literatury polskiej

t. III, Krakówů 1900; S. Grabskiego, Zarys rozzeoju żdei

spolecżno=gos odarezych w Folsce, Przegląd Polski 1902 i odb.

1903; w monografiach instytucji: u W Konopezyńskiego, Li=

berum veto, Kraków 1918; Geneza ż ustano2vżeńże F.ady Nie-

u.stającej, Kraków 1917; J. Lewickiego, Geneza Komżsjż Edu-

kacjż Narodouej, Biblioteka Filomacka, nr 7, Warszawa 19?3

S. Sosina, Rejorma sejnzikó2u na Sejmże Czteroletnżm, (w:)

Korp us Kadetózv dziesż tq rocznicę żstnienia, Chełmno 193Q

w dziele A?. Świętochowskiego, Historża chłopó polskich

t. 2, Lwów-Poznań 1928, Materiał źródłowy zestawili: L. Fin-

kel, Bżbliograjża hżstorżż Xolskżej, Kraków 1906-1914; K. i S.

Estreicherowie, Bibliografia polska, tomy 12-33 oraz G. Kor-

but, l,iteratu a Xolska, t. II, Warszawa IQ23, którego be-

nedyktyński trud, nie pozbawiony zresztą usterek i braków

odsądzony od war ości przez S. Lama, śłusznie wzięty w ob-

ronę przez I. Chrzanowskiego w Myśli Narodowej, na równi

G Vstęp

Jest to jeszeze mniej, niżby obiecywał tytuł: "Li=

teratura polityczna". Przez literaturę rozumie się pe

wną całość, odzwierciedlającą wymianę myśli i sło-

wva. Takiej wymiany i w w. XVI było niewiele.

Wprawdzie nam dzisiaj trudno odtwarzać związki po-

szezególnych zjawisk literaekich z potrzebami chwili,

również wpływ jednego pisarza na drugiego nie od ra-

zu daje się uchwycić, nie wiemy, jak dalece ich myśli

spotykały się zc sobą choćby w głowach przypadko-

wych czytelników; ale sądząc ze sposobu ujmowania

kwestii i z ogólnego przebiegu spraw publicznych, tych

zwiążków, wpływów, spotkań było niewiele. Z pe-

wniejszym, więc skutkiem możemy wezytywać się

w pisarzy niż konstruować literaturę. Kompetentny

znawca dziejów prasy i opinii publicznej, wiedeński

profesor Wilhelm Bauer nawet w obrębie XiX stuleeia

radzi odróżniać wypowiedzi publicystyki od ech prze-

eiętnego obywatelskiego myślenia i przestrzega; że nie

należy mierzyć wpływu gazet ich poczytnością. Już

raczej u nas w dobie, kiedy nie było sztucznej, for-

sownie finansowanej propagandy, a każdy kupował lub

przepisywał dosłownie to, co mu się podobało, można

by snuć takie wnioski o przewadze tyeh lub owych

poglądów; w tym celu należałoby nie tylko rejestrować

publikacje, ale obliczać ich nakłady tudżież badać sto-

pień rozpowszechnienia nie drukowanych pisemek

z Bibliografią Estreieherów oddał największe usługi autorowi

tego dzieła. Ważne przyczynki ze rał po Pilacie W. Smoleński,

Publicyśeż anoni no2 . ż końca XVIl1 Z.vieku, Przegl. Hist. 1912.

Tymezasowe zestawienie najpilniejszych poprawek w za-

kresie samej tylko sehyłkowej epoki zro::iliśmy dla Przeglądu

Powszechnego 19:0, nr 7-8 [artykuł pt. Wśród blędóu); szeze-

gółowe sprostowania i uzupełnienia znajdzie czytelnik w ni-

niejszej pracy i w przypisach do niej.

Polsc pisarze polityczni

Wstęp

ulotnych. O takim ilościowym ujęciu przedmiotu nikt

dotychczas nie pomyślał, więc i z tego względu nie

chcemy czytelnikowi obiecywać zbyt wiele. Po prostu

podobnie jak świeżo Wacław Borowy z literatury

pięknej XVIII w. wydobył to, co w niej było poezją l,

tak książka o "Pisarzach" z literatury prozaicznej po-

stara się wydobyć trzon myśli, rozwijającej się obok

akcji czynnych polityków.

Byłoby zapewne wdzięcznym zadaniem zestawić

przejawy naszej myśli politycznej czasów saskich i sta-

nisławowskich z literaturą odpowiednią Zachodu; na

ogół takie zestawienie byłoby dla czytelnika jedną

więcej lekcją skromności, jakiej bardzo potrzebowali

nasi statyści, drukujący nieraz swe pomysły bez żad-

nej przyczyny po łacinie (prawda, że łatwiej im było

wówczas o tacytowską łacinę niż o rejowską polszczy-

2nę). Wiek XVIII uczył się i u nas, i w całej Europie

od Grotiusa, Locke a, Pufendorfa, Leibnitza, Hume a,

Śaint-Pierre'a, Woltera, Monteskiusza; encyklopedys-

tów, fizjokratów, pod koniec od Mably'ego, Burke'a,

Priestleya. Mało kto z cudzoziemców zadał sobie trud,

by poszukać promyków obywatelskiej rady choćby

u Leszczyńskiego czy tłumaczonego na parę języków

Konarskiego. Jednak i my mamy w publicystyce za-

chodniej pewne skromne aktywa; mielibyśmy niewąt-

pliwie więcej do powiedzenia Wschodowi, ale ów na-

wet francuską oświatę przyswajał sobie w nieszkodli-

wych, starannie cedzonych dozach; polskiej wolności

nie potrzebował ani w karykaturalnej postaci sarmac-

kiej, ani w ulepszonej - stanisławowskiej.

' V. Borowy, O poezjż polskiej w wżeku XVIII, Kraków

1948.

Zamiast tedy rozwodzić się o skarbach ówczesnej

literatury politycznej Francuzów, Anglików, Włochów;

Niemców, odsyłamy czytelnika do opracowań tejże,

i mianowicie przede wszystkim do większych cało-

kształtów.

Sir Frederick Pollock, An Irztroduction to the Hżs-

to y of the Scże ce of Polżtżcs (Londyn 1890), istotnie

dał raczej zachęcający wstęp niż opraeowanie całości.

Polski przekład wyszedł w r. 1903. Francuz Paul Ja=

net parokrotnie przedrukowywał dzieło, którego tytuł

mówi za siebie: Hżstożre de la scże'nce polżtżque dans

ses rapportś avec la tnorale (I wyd. 1859, III, 1887 -

według niego przekształcony przekład polski pod red.

A. Peretiatkowicza, Hżsto ża doktryn polżtycz ych, Po-

znań 1923), przeważa tu oświetlenie filozoficzne w du-

chu pozytywizmu i liberalizniu.

Z niemieckiej literatury (którą w granicach XIX w.

podał Georg Jellinek, Allgemeż'ne Staatslehre, Hei-

delberg, t. III, 1900) zasługują na polecenie: Robert

von Mohl, Geschżchte u d Lżteratur de Staatst,vżsse -

schafte , t, I, Erlangen 1855 oraz Hermann Rehm, Ge-

schżchte der Staatsrecht żsse schaft (Handbuch des

Offentlichen Rechts, Einleitungs Band, Freiburg und

Leipzig 1896).

Włoch Gaetano Mosca, b. profesor uniwersytetu

w Rzymie, Lezżo i di storża delle żstżtuzżoni e delle dot-

trż e polżtżche (1932), powiązał pouczająco rozwój teo-

rii ze wzrostem urządzeń; przekład polski Stanisława

Kozickiego, uzupełniony rozdziałem o Polsce, pt. "His-

toria doktryn politycznych od starożytności do naszych

czasów", ukazał się bez daty, nakładem firmy Trzas-

ki, około r. 1936.

0 Polscy pżsarże polżtyczni

Wyżej od tych wszystkich wykładów należy posta-

wić dwa dzieła rosyjskie prof. Borysa Cziczerina: Isto-

rża polżtżezeskżeh ucze żj; 5 t., Moskwa 1896-1902

oraz tegoż Polżtżezeskżje 7n,yslżtżelż dre nżago ż no a-

go mżra, 2 t.

Żadne z zacytowanych dzieł nie wyczerpuje, rzecz

prosta, przedmiotu; usiłuje go stopniowo wyczerpać

literatura monograficzna, co do niektórych pozycji im-

ponująca.

Związki nasze z Zachodem postaramy się przy każ-

dej przebijającej w literaturze sposobności odsłaniać.

Ale nierównie więcej będzie do powiedzenia o w s p ó ł-

zależności między publicystyką a rze-

ć z y w i s t ą p o 1 i t y k ą danego momentu. Jeżeli

dawniej pisano z myślą wychowawezą na przyszłość,

niekiedy "na wiatr", to w krytycznych "klimakterach"

XVIII w., w obliczu nadciągającej katastrofy, wśród

walki stronnictw, pod dozorem cudzoziemców każdy

isarz polityczny dobrze rozważał chwile, kiedy należy

puś ić w obieg swe rady. Literatura grupowała się oko-

ło wojen, sejmów, konfederacji, elekeji. Każdy jej

pomnik należy czytać sub specie dopiero co przeży-

tych lub zapowiadających się wypadków politycznych

i trzeba znać ludzi - zarówno piszących, jak i tych,

dla których pisano.

Na wstępie narzuca się tu jedno ogólne spostrzeże-

nie: podezas gdy literatura polityczna XVI w. rozpły-

nęła się w piasku sejmikowego prymitywizmu, aby

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: