Ubezwłasnowolnienie - wyjątek przeradzający sie w regułe.pdf - Ubezwłasnowolnienie - barbarad

Michał Kubalski

Zespół Prawa Rodzinnego i Ochrony Praw Osób Niepełnosprawnych w Biurze Rzecznika Praw Obywatelskich

Ubezwłasnowolnienie - wyjątek przeradzający się w regułę?

Rzecznik Praw Obywatelskich od dłuższego czasu otrzymuje niepokojące sygnały o niewłaściwym i

nadużywanym stosowaniu instytucji ubezwłasnowolnienia. Zanim przedstawię działania Rzecznika w tej kwestii oraz

obecną sytuację w Polsce i Europie, pokrótce zdefiniuję samo ubezwłasnowolnienie. Instytucja ubezwłasnowolnienia i

opieki uregulowana została w polskim systemie prawnym w Kodeksie cywilnym (Dz.U. z 1964 r., Nr 16, poz. 93 ze

zm.), w Kodeksie postępowania cywilnego (Dz.U. z 1964 r., Nr 43, poz. 296 ze zm.) oraz w Kodeksie rodzinnym i

opiekuńczym (Dz.U. z 1964 r., Nr 9, poz. 59 ze zm.). Polski system przewiduje dwie postacie ubezwłasnowolnienia:

całkowite i częściowe. Ubezwłasnowolnione całkowicie mogą być osoby powyżej 13. roku życia, osoby powyżej 18.

roku życia mogą być ubezwłasnowolnione całkowicie lub częściowo.

Powodem ubezwłasnowolnienia może być: choroba psychiczna, niedorozwój umysłowy lub inny rodzaj

zaburzeń psychicznych, w szczególności pijaństwo lub narkomania (Sąd Najwyższy stwierdził, że narkomania i

pijaństwo mogą być przyczyną ubezwłasnowolnienia jedynie, jeżeli w ten sposób przejawiają się zaburzenia psychiczne

danej osoby).

O ubezwłasnowolnieniu orzeka sąd okręgowy miejsca zamieszkania osoby mającej być ubezwłasnowolnioną. W

składzie orzekającym zasiada trzech sędziów zawodowych, zaś postępowanie toczy się z udziałem Prokuratora. Ma to

zapobiegać nadużyciom oraz powodować sprawne i bezstronne (wnioski dowodowe mogą zgłaszać nie tylko

zainteresowane strony, ale także stojący na straży praworządności Prokurator).

Osoby ubezwłasnowolnione całkowicie są pozbawione zdolności do czynności prawnych – oznacza to, że nie

mogą zawrzeć wiążącej prawnie umowy. Jedynym wyjątkiem są „umowy powszechnie zawierane w drobnych

bieżących sprawach życia codziennego”, zawarte przez osobę ubezwłasnowolnioną całkowicie, które stają się ważne z

chwilą jej wykonania, chyba że są rażąco krzywdzące dla osoby ubezwłasnowolnionej. Oznacza to, że osoby

ubezwłasnowolnione całkowicie nie mogą wybierać swoich przedstawicieli w Parlamencie polskim czy europejskim,

Prezydenta, nie mogą spisać testamentu, nie mogą dokonać zakupu, automatycznie przestaje im przysługiwać władza

rodzicielska wobec ich dzieci.

Osoby ubezwłasnowolnione częściowo mogą dokonywać czynności prawnych (w tym zawierać umowy) za

zgodą swojego kuratora. Podobnie tutaj wyjątkiem są umowy zawierane w drobnych bieżących sprawach życia

codziennego – osoba ubezwłasnowolniona częściowo może jej zawierać bez niczyjej zgody. Osoba taka może

rozporządzać swoim zarobkiem, o ile sąd opiekuńczy nie postanowi inaczej, a także rzeczami oddanymi jej przez

kuratora do swobodnego użytku, o ile do danej czynności prawnej – z racji jej powagi czy skali – nie jest konieczna

zgoda sądu opiekuńczego na dokonanie jej przez kuratora.

Ubezwłasnowolnienie jest ciągłe (trwa do czasu zmiany orzeczenia sądu lub śmierci ubezwłasnowolnionego).

Należy zauważyć, że w sprawie III CZP 37/04 uchwałą z dnia 14 października 2004 r. pełnego składu Izby Cywilnej

Sądu Najwyższego zdecydowano nie odstępować od zasady prawnej zawartej w punkcie I uchwały składu siedmiu

sędziów Sądu Najwyższego z dnia 10 listopada 1969 r., sygn. akt III CZP 56/69 o treści: «I. Ubezwłasnowolnionemu

nie przysługuje uprawnienie do zgłoszenia wniosku o wszczęcie postępowania o uchylenie lub zmianę

ubezwłasnowolnienia. W wypadku gdy skierowane przez ubezwłasnowolnionego do sądu pismo w tym przedmiocie nie

daje podstawy do wszczęcia postępowania z urzędu, przewodniczący zawiadamia o tym przedstawiciela ustawowego

osoby ubezwłasnowolnionej.». Oznacza to, że „wniosek” złożony samodzielnie przez osobę ubezwłasnowolnioną nie

powoduje wszczęcia postępowania o uchylenie ubezwłasnowolnienia – pozostaje jedynie „pismem do sądu”. Do

uznania sądu pozostaje, czy informacje w tym piśmie zawarte dają podstawy do wszczęcia przez sąd postępowania

o uchylenie z urzędu. Osobie ubezwłasnowolnionej pozostaje możliwość złożenie takiego wniosku przez opiekuna lub

kuratora (co czasami jest utrudnione, gdy interesy przedstawiciela i podopiecznego są sprzeczne) lub ewentualnie przez

Prokuratora i Rzecznika Praw Obywatelskich. Wedle powszechnej interpretacji przepisu art. 559 § 1 KPC sąd może

zdecydować z urzędu o uchyleniu ubezwłasnowolnienia (np. na podstawie wniosku nieuprawnionego formalnie

ubezwłasnowolnionego), jednak nie może z urzędu zmienić formy ubezwłasnowolnienia (art. 559 § 2 KPC). Dla osoby

ubezwłasnowolnionej całkowicie sąd rejonowy właściwy dla miejsca zamieszkania osoby ustanawia opiekuna, którego

sferę uprawnień i obowiązków określa Kodeks rodzinny i opiekuńczy, zaś dla osoby ubezwłasnowolnionej częściowo –

kuratora, którego sferę uprawnień w każdym przypadku określa sąd. Typowa sytuacja to taka, że kurator, tzw. kurator

doradca, sprawuje pieczę nad osobą częściowo ubezwłasnowolnioną (może ograniczyć się wyłącznie do dbałości o

podjęcie stosownego leczenia wówczas, gdy np. osoba pracuje, ma własne mieszkanie, sama organizuje sobie życie;

sam też dokonuje czynności faktycznych dotyczących jego majątku i tych czynności prawnych, których może

dokonywać osoba posiadająca częściową zdolność do czynności prawnych). Jeżeli kurator ubezwłasnowolnionego

częściowo jest powołany do reprezentowania go i zarządu jego majątkiem, sfera jego działań jest zbliżona do opiekuna.

Podstawową rzeczą, jaką należy podkreślić, jest fakt, iż ubezwłasnowolnienie orzekane ma być wyłącznie w interesie

osoby ubezwłasnowolnianej. Zgodnie z orzeczeniami Sądu Najwyższego, Sąd może oddalić żądanie

ubezwłasnowolnienia, jeżeli sytuacja życiowa osoby jest ustabilizowana, ma ona zapewnioną dostateczną opiekę

faktyczną i nie zachodzi potrzeba podjęcia żadnych działań wymagających ustanowienia opieki prawnej, a orzeczenie

ubezwłasnowolnienia mogłoby prowadzić do zakłócenia wbrew interesom osoby korzystnie dla niej uregulowanej

sytuacji faktycznej. Interesy osób wnoszących o ubezwłasnowolnienie, krewnych czy opiekunów/kuratorów nie

powinny mieć żadnego wpływu na decyzję sądu o ubezwłasnowolnieniu danej osoby.

Do Rzecznika Praw Obywatelskich wpływają liczne skargi osób ubezwłasnowolnionych bądź ich bliskich oraz

opiekunów i kuratorów. Skargi dotyczą wielu problemów, jakie napotykają te osoby w życiu codziennym, ale także

problemów związanych z samym wszczęciem postępowania o ubezwłasnowolnienie, które – jak się okazuje –

wielokrotnie jest wszczynane bez istotnej potrzeby oraz prowadzone bez uwzględnienia praw i interesów osoby

poddanych procedurze ubezwłasnowolnienia. Najbardziej kontrowersyjnymi sprawami było uzależnianie przez

jednostki Zakładu Ubezpieczeń Społecznych wypłaty rent socjalnych dla niepełnosprawnych intelektualnie dorosłych

od ubezwłasnowolnienia ich. Pisma o takiej treści były przez jednostki ZUS kierowane do rodziców zajmujących się

pełnoletnimi niepełnosprawnymi dziećmi. Zdaniem Rzecznika praktyka taka nie ma podstaw w obowiązujących

przepisach, także w przepisach, na które powołuje się ZUS (§ 43 pkt 1-4 rozporządzenia Rady Ministrów z 7 lutego

1983 r. w sprawie postępowania o świadczenia emerytalno-rentowe i zasad wypłaty tych świadczeń, Dz.U. z 1983 r., Nr

10, poz. 49 ze zm.). Rzecznik wystąpił do Ministra Polityki Społecznej z wnioskiem o zastąpienie anachronicznych i

niejasnych przepisów tegoż rozporządzenia. Niestety, pismem z 20 lipca 2004 r. Minister Polityki Społecznej

powiadomił Rzecznika, że nie planuje wydania rozporządzenia, które zastąpiłoby wspomniane rozporządzenie. Tym

samym pismem Minister poinformował, że ZUS udzielił pracownikom swoich jednostek organizacyjnych wyjaśnienia

w sprawie realizacji przepisów ustawy o rencie socjalnej i rozporządzenia wykonawczego oraz zobowiązał ich do

przestrzegania wymienionych przepisów. Podobne stanowisko zaprezentowała Pani Prezes Zakładu Ubezpieczeń

Społecznych w pismach z 27 listopada 2003 r. oraz 1 marca 2004 r.

Jak wynika m.in. z opracowania Polskiego Stowarzyszenia na Rzecz Osób z Upośledzeniem Umysłowym

„Praktyka ubezwłasnowolniania osób z niepełnosprawnością intelektualną w polskich sądach – raport z badań”,

instytucja ubezwłasnowolnienia jest nadużywana w Polsce na szereg sposobów: postępowania o ubezwłasnowolnienie

są wszczynane na wnioski osób nieuprawnionych (spoza kręgu najbliższej rodziny, Prokuratora oraz przedstawicieli

ustawowych), badań osób dokonują lekarze nieposiadający uprawnień psychiatry czy psychologa (np. laryngolog,

anestezjolog), bardzo często badanie ogranicza się do jednorazowego kontaktu z badaną osobą, zazwyczaj poza jej

miejscem zamieszkania – w sytuacji stresowej i w obcym środowisku, o wiele rzadziej korzysta się z mniej dotkliwej

formy ubezwłasnowolnienia – czyli ubezwłasnowolnienia częściowego (w 91% przypadków badanych w raporcie

orzeczono ubezwłasnowolnienie całkowite).

Przeprowadzone w Biurze Rzecznika badania aktowe w sprawach indywidualnych wykazały, że przepis art. 547

§ 1 KPC, stanowiący, iż „Ilekroć według przepisów niniejszego rozdziału należy wezwać lub wysłuchać osobę, która

ma być ubezwłasnowolniona, albo doręczyć jej pismo sądowe, sąd może czynności tych zaniechać, jeżeli ze względu na

stan zdrowia tej osoby, stwierdzony orzeczeniem biegłego, uzna je za niecelowe” jest stosowany rozszerzająco, co

sprawia, że wręcz regułą staje się fakt niepowiadamiania osoby mającej być ubezwłasnowolnioną o kolejnych (poza

wszczęciem) etapach postępowania, a także – co za tym idzie – do braku kontaktu składu orzekającego z osobą, o której

losach decydują. Czasem ubezwłasnowolniani nie są nawet powiadamiani o wszczęciu postępowania, zaś o swoim

ubezwłasnowolnieniu dowiadywali się po dłuższym czasie od osób postronnych i przypadkowo. Biegli często bez

pytania ze strony sądu wskazują w swoich opiniach, czy ich zdaniem należy osobę powiadamiać o terminach rozpraw,

czy należy ubezwłasnowolnić oraz w jakim zakresie, co powinno być wyłączną prerogatywą niezawisłego składu

sędziowskiego. Godzi to w podstawowe konstytucyjne prawa obywateli poddanych procedurze ubezwłasnowolnienia

do sądu, a także w zasadę bezpośredniej oceny dowodów przez sąd.

Na podstawie tychże badań Rzecznik podjął korespondencję z Ministrem Sprawiedliwości, w wyniku której

Minister Sprawiedliwości pismem z 4 października 2002 r. podzielił zapatrywanie o konieczności wyeliminowania

stwierdzonych uchybień, m.in. poprzez zmiany legislacyjne oraz szkolenia sędziów w poszczególnych sądach.

Opracowanie zostało przesłane Prezesom Sądów Apelacyjnych, zaś oni sami zostali zobowiązani do przeprowadzenia

lustracji w podległych im okręgach sądowych. O wynikach tejże lustracji Rzecznik został poinformowany pismem

Ministra Sprawiedliwości z 4 listopada 2003 r. Minister z niepokojem stwierdził, że większość protokołów z lustracji

potwierdza występowanie uchybień, o których informował Rzecznik. Minister polecił wyeliminowanie stwierdzonych

uchybień, zarządził przeprowadzenie we wszystkich sądach lustracji dotyczących wykonania zaleceń polustracyjnych, a

także zobowiązał się do przekazania Rzecznikowi informacji o pracach legislacyjnych w tej sferze.

28 września 2004 roku Rzecznik skierował do Prezesa Rady Ministrów wystąpienie kontynuujące sprawę rent

socjalnych i praktyki wymuszania na rodzicach poddawania procedurze ubezwłasnowolnienia ich dorosłych

niepełnosprawnych dzieci. W wystąpieniu tym (dostępnym – jak wszystkie wspomniane powyżej wystąpienia – na

oficjalnej stronie internetowej Rzecznika: www.brpo.gov.pl ) Rzecznik wskazuje na utrzymującą się pozaprawną

praktykę organów rentowych oraz błędną interpretację przepisów wspomnianego wyżej rozporządzenia, prowadzącą do

sprzeczności z przepisami aktów wyższego rzędu, w tym z chroniącymi niepełnosprawnego przed bezzasadnym

uruchomieniem procedury ubezwłasnowolnienia przepisami Kodeksu postępowania cywilnego (art. 544-560) oraz

przepisami Konstytucji RP. Rzecznik zaapelował do Premiera o pilne podjęcie właściwych działań i stanowisko w

sprawie. Do Biura Rzecznika nie wpłynęła jeszcze odpowiedź na powyższe pismo.

Wyniki badań aktowych i wnioski z nich wypływające zostały również przesłane do Przewodniczącego Komisji

Kodyfikacyjnej Prawa Cywilnego, który pismem z 22 grudnia 2003 r. zakomunikował zamiar podjęcia prac

legislacyjnych w sferze ubezwłasnowolnienia. Komisja Kodyfikacyjna będzie brała w tym procesie pod uwagę kontekst

prawa międzynarodowego, w tym zaleceń i rekomendacji Rady Europy.

Sytuacja w krajach europejskich była przedmiotem badania międzynarodowej organizacji Inclusion Europe, w

ramach projektu „Sprawiedliwość, Prawa i Integracja Osób Niepełnosprawnych Intelektualnie”. Polskie Stowarzyszenie

na Rzecz Osób z Upośledzeniem Umysłowym oraz Rzecznik Praw Obywatelskich są polskimi partnerami Inclusion

Europe w ramach tego projektu. W wyniku I fazy projektu opracowano broszurę zbierającą informacje z 9 państw

europejskich – obecnych członków UE. Badania przeprowadzone dla celów tego projektu wskazują, że w Polsce

zachował się model ubezwłasnowolnienia oparty wyłącznie na diagnozie medycznej, nieuwzględniający praktycznie

wcale indywidualnych zdolności i możliwości każdej osoby niepełnosprawnej intelektualnie, dodatkowo nawet

uprawnienia zapewnione w kodeksach nie są w praktyce właściwie stosowane. W wielu krajach Europy następuje lub

już nastąpiło odejście od tego modelu i zastępowanie go opartym na prawach człowieka modelem „integracji w

społeczeństwie” na bazie indywidualnego podejścia. Jednym z wniosków zawartych w opracowaniu jest stwierdzenie,

iż „Pomimo wzrastającej świadomości społecznej doniosłości tego tematu, który może dotknąć praktycznie każdą

rodzinę, w dalszym ciągu nie przywiązuje się odpowiedniego znaczenia do edukacji prawnej oraz podnoszenia

kwalifikacji personelu sądowego, opiekunów wolontariuszy, członków rodziny i pracowników pomocy społecznej.

Ważne jest, aby zarówno profesjonaliści, jak i inne osoby zdawały sobie sprawę z faktu, iż decydują o życiu innej

jednostki – kogoś, kto dokonuje własnych osobistych wyborów, ma swoje upodobania i prawa. Ustawodawstwo musi

odpowiadać tym potrzebom, aby zagwarantować dorosłym niepełnosprawnym intelektualnie jak największą kontrolę

nad podejmowaniem decyzji wpływających na ich życie.”

Wydaje mi się, że ostatnie zacytowane zdanie jest bardzo dobrym podsumowaniem tego wywodu. Rzecznik

Praw Obywatelskich dokłada wszelkich starań, aby polski system prawny w większym stopniu zapewniał osobom

niepełnosprawnym intelektualnie przestrzeganie ich praw, uwzględniając przy tym ich potrzeby oraz zdolności.

Ubezwłasnowolnienie - wyjątek przeradzający sie w regułe.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: