J. Andrzejewski: Trzy opowieści. Oprac. W. Maciąg. Wrocław – Warszawa – Kraków, Ossolineum I, 288. 1998.

-          opowieści były publikowane w latach 1957, 1960, 1963. Razem zostały wydane w 1973 za zgodą autora, choć nie są w żaden sposób ze sobą połączone,

-          powstały po zerwaniu pisarza z komunizmem, jest w nich obecność okresu stalinowskiego,

Andrzejewski:

-          ur. 19.08.1909, w Warszawie, mieszczanin,

-          pisał w „Prosto z Mostu” – prawicowonacjonalistycznym, antysemickim, profaszystowskim piśmie, zerwał z nim po proteście przeciwko antysemityzmowi

-          w czasie wojny – konspirator,

-          1950 – członek partii komunistycznej,

-          10.11.1957 – rezygnuje z PZPR (jak władze stłumiły bunt studentów warszawskich),

-          2 powieści publikuje poza cenzurą w Warszawie (Miazga) i w Paryżu (Apelacja),

-          zmarł 19.04.1983

-          jako pisarz – dojrzewa w klimacie zwątpienia – odrębność pokoleniowa, zagrożenie, niepewność co do przyszłości,

Poglądy:

-          człowiek jest zbyt słaby, by był zdolny do samotności,

-          desakralizacja świata, nie ma bazy moralnej,

-          historia rozstrzyga o losach świata i ludzi (Popiół i diament),

-          po wstąpieniu do partii – deklaracje oddania i wierności (Partia i twórczość pisarza),

-          komunizm – wybór egzystencjalny,

-          krytyka duchowych następstw sowietyzmu ( Wielki lament papierowej głowy),

-          zasłabł, jak czytał referat o Marii Dąbrowskiej i myślał, że urzędnicy partyjni go źle oceniają. Po tym zdarzeniu rezygnuje z partii,

Ciemności kryją ziemię:

-          stan uśpienia, oddzielenia od jasności i prawdy – wstęp,

-          przeszłość ukazuje, bo inaczej by cenzura nie puściła,

-          rzeczywistość XIII i XIV wieku – Izabela Kastylijska i Ferdynand Aragoński – starania o jedność duchową i religijną, antysemityzm,

-          1478 – papież Sykstus IV pozwala na inkwizytorów,

-          1483 - Urząd Wielkiego Inkwizytora powstaje, ma go Tomasz de Torquemada, dominikanin. Diego – postać również wzięta z historii,

-          zniewolona Hiszpania – jak zniewolenie stalinowskie,

-          podkreślony egzystencjalny niepokój człowieka,

-          jak Dostojewski – niepewność rodzi potrzebę wiary,

-          doświadczenie stalinizmu – wymiana osobowości – oddanie się aż do wyrzeczenia się siebie. S. XL Im bardziej człowiek chciał się zabezpieczyć przed podejrzeniami o nieprawomyślność, tym usilniej starał się usunąć ze świadomości niepożądane „resztki,

-          jak odda partii życie wewnętrzne, nie ma już niepokoju,

-          postać Diega – „gorącego” człowieka, takich łatwiej zwieść,

-          rzecz z intencji naprawy świata tworzy czynienie zła,

-          „jak człowiek może pełnić zło, oszukując się, że pełni dobro”,

-          pytanie o naturę człowieka,

-          wzmaganie poczucia zagrożenia pomoże Inkwizycji,

-          najgroźniejszy jest wróg w najbliższym otoczeniu,

-          przyjaźń męska – obdarzona sentymentem, ważna. Gdy Diego zdradza przyjaciela, pozbywa się resztek siebie. Mateo ostrzegał przed utratą podmiotowości- ten głos Diego usuwa przez zdradę,

-          kreacja Torquemady - nie ma potocznych słabości, odruchów, rozterek, spontaniczności. Zostawił głody cielesne. TO OSKARŻENIE SYSTEMU – nie ma w nim tolerancji, prywatności, nieobliczalności emocji. Eliminuje empatię, miłość,

-          miłość to zagrożenie, bo wyznacza człowiekowi własną hierarchię znaczeń; zamiast miłości ma być nienawiść do zła,

-          oskarżenie: niszczy godność – podejrzliwość, donosicielstwo, nieufność, kłamstwo, pogarda,

-          strach jest narzędziem porządku zbiorowego,

-          nie ma wyobrażenia o dobrej naturze człowieka,

-          ład zbiorowy może powstać na ruinach człowieczeństwa jednostkowego,

-          stosowanie prowokacji, by ukazać zło, herezję, spisek,

-          w kreacji Torquemady Andrzejewski waha się między demonicznością (wolność od niepokoju sumienia) a  ideologiem tracącym poczucie miary, ale z emocjami (sympatia do ucznia),

-          wstrząs sumienia, brak możliwości udźwignięcia odpowiedzialności za zło, ale nie ma zewnętrznych przesłanek przemiany Torquemady,

-          szatan ma cechy diabła oświeconego, kuszącego władzą rozumu. Nie udaje mu się przekonać Torquemady, bo ten odwołuje Inkwizycję,

Bramy raju

-          1960

-          święty cel jest osłoną dla miłości ziemskiej,

-          idea jest ułudą zbiorową, fikcją,

-          tęsknota człowieka za ideą,

-          w Bramach raju idea nie rodzi zła, a utwierdza wiarę w wartości,

-          wędrówka – wyzwanie rzucone podstawom trwania na ziemi,

-          idea dziecięcej wyprawy krzyżowej – powstaje z poczucia winy + namiętności homoerotycznej,

-          migotliwość podmiotu (raz spowiednik, raz dzieci),

-          brak kropek, 1 zdanie:

o       obcowanie z wieloma ludźmi,

o       skraca czas czytania, zamienia je w akt uczestnictwa w spowiedzi,

o       uwalnia się od pierwiastka opisowości, jest obcowaniem z gromadą,

-          miłość niezaspokojona (Jakub z hrabią Ludwikiem) wyzwala siły psychiczne,

-          hrabia Ludwik, morderca rodziców Aleksego – powtórzenie wyprawy oczyści rycerstwo chrześcijańskie,

-          gdyby pokuta wysunięta była na plan I, to nie byłoby analogii z komunizmem, wyprawa jest naznaczona iluzyjnością,

-          kontrastowanie rzeczywistości i iluzji powoduje gwałtowne obrazy erotyzmu cielesnego,

-          w miłości ukrywa się kłamstwo,

-          nie można widzieć świata dychotomicznie,

-          potrzeba iluzji nie jest oskarżona i wyśmiana,

-          spowiednik rozgrzesza wszystkich poza niewinnym Jakubem,

-          Jakub – uwodziciel, powtarza grzech XX-wiecznych ideologii utopijnych

3 opowieści:

-          próbował Andrzejewski przedstawić mechanizmy totalitaryzmu jako modelowane przez naturę umysłu,

-          świadomość narratora = świadomość postaci,

-          potem nie ma polemik z konstrukcją ustrojową, krytyki doktryny ideologicznej