Maria Rodziewiczówna
Kądziel
Tom
Całość w tomach
Almae Matris (z łac.) - dopełniacz
od Alma Mater, uroczystej nazwy
nadawanej od średniowiecza szkołom
wyższym, zwłaszcza uniwersytetom,
dosłownie znaczącej Matka Żywicielka
(tak starożytni Rzymianie nazywali
wiele bogiń, szczególnie Ceres i
Kybele). Tutaj znaczenie dosłowne jest
też brane pod uwagę w następnych
zdaniach, w których przy pomocy tzw.
mowy ezopowej bohaterowie mówią o
matce_ojczyźnie w niewoli.
alterować (z łac.) - przejmować
się, niepokoić, trapić
anachronizm (z gr.) - tu:
przestarzałe poglądy lub zwyczaje,
przeżytek nie wiążący się ze
współczesnymi warunkami życia
anewryzm (z gr.) - miejscowe
rozszerzenie tętnicy wywołane zmianami
lub uszkodzeniem jej ścianki; tętniak
antrakt (z gr.) - tu: przerwa w
podróży
Augustyn Aureli, św. (354-430) -
Ojciec Kościoła, filozof;
najważniejsze dzieła to: "Wyznania",
"O Trójcy Świętej", "O państwie
Bożym", listy oraz kazania
auskultacja (z łac.) - metoda
badania lekarskiego polegająca na
słuchowej ocenie szmerów oddechowych
płuc, tonów i szmerów serca itp.
Bank Wzajemnego Kredytu -
Towarzystwo Kredytowe ziemskie,
stowarzyszenie właścicieli ziemskich
Królestwa Polskiego z siedzibą w
Warszawie, założone w 1825 r. z
inicjatywy F. Lubeckiego_Druckiego w
celu udzielania kredytu
długoterminowego posiadaczom dużej
własności rolnej, a od końca XIX w.
także drobnym gospodarstwom
benedyktynka, benedyktyn -
najstarszy likier, wyrabiany
pierwotnie, od XVI w., przez
benedyktynów w F~ecamp (Francja), na
nalewkach i destylatach z około
czterdziestu ziół i korzeni.
bezik (z fr.) - gra w karty z
początku XIX w. na dwie, trzy lub
cztery osoby dwiema, trzema albo
czterema taliami kart
biuro - tu: biurko, stół, stolik do
pisania
bróg - pomieszczenie na siano lub
zboże, składające się z czterech
słupków i ruchomego dachu; stóg siana
lub zboża przykryty daszkiem
cenzura - tu: świadectwo
sprawowania się i postępów ucznia
wydawane przez szkołę periodycznie
Chełmoński Józef (1849-1914) -
polski malarz krajobrazów i scen
rodzajowych, uczeń W. Gersona
chruściel - crex pratensis,
derkacz, kiecak, kaspar, mały ptak
zamieszkujący trawy i zboża
ciąg - tu: lot, przelot dzikich
kaczek
cum laude (łac.) - z pochwałą;
dawna forma oceny wyróżniającej na
dyplomach
czworaki - budynek o czterech
mieszkaniach przeznaczony dla służby
folwarcznej
Darwin Charles Robert (1809-1882) -
przyrodnik angielski, twórca teorii
ewolucyjnego powstawania gatunków
zwierzęcych i roślinnych w drodze
doboru naturalnego; główne prace to "O
powstawaniu gatunków drogą doboru
naturalnego", "O zmienności roślin i
zwierząt w stanie udomowienia", "O
pochodzeniu człowieka", "O doborze
płciowym". Dzieła Darwina uchodziły za
niemoralne, pannom w XIX w. "nie
wypadało" ich czytać.
Das ewig weibliche (niem.) -
pogardliwie: wiecznie kobiece
de iure (łac.) - według prawa;
prawnie; formalnie; zgodnie z prawem
dezenwoltura, dezynwoltura (z fr.)
- zbyt swobodne zachowanie się
"Die Braut von Messina" (niem.) -
"Oblubienica z Messyny" (1803, wyd. pol.
1843), tytuł dramatu fatalistycznego
F. Schillera (1759-1805)
drapacz - narzędzie do kruszenia
brył i spulchniania ziemi
ekspens (z łac.) - wydatek, koszt
ekstyrpator (z łac.) - gracownik,
narzędzie rolnicze służące do
wyrywania chwastów z korzeniami
ekwipować (z fr.) - wyposażać,
zaopatrywać
elegia (z łac.) - tu: żale, smutne
wyznania
elegijna (z łac.) - tu: smutna
eskulap (łac. Aesculapius, gr.
Askl~epi~os) - lekarz; w mitologii
greckiej Eskulap był bogiem sztuki
lekarskiej; tu: żartobliwie.
Eupatoria - miasto na zachodnim
wybrzeżu Półwyspu Krymskiego założone
przez Mitrydatesa IV, było siedzibą
chanów tatarskich, od 1783 r. należy
do Rosji
faryzeusz - przenośnie: człowiek
fałszywy, obłudny; udający pobożność,
świętoszek, hipokryta (w starożytnej
Judei członek sekty
religijno_politycznej
odznaczającej się ścisłym
przestrzeganiem zewnętrznych
przepisów religijnych)
faska - miara zboża odpowiadająca
pojemności fasy, czyli stągwi, kadzi -
dużego naczynia z klepek służącego do
przechowywania produktów
fąfel (z fr.) - smarkacz, dzieciuch
fiksatka - przenośnie: dziwaczka,
maniaczka
flinta (z niem.) - fuzja myśliwska,
strzelba
fornalka - tu: typ gospodarstwa
rolno-hodowlanego
funt - jednostka miary, od około
400 do 560 g
garniec - dawna polska miara
pojemności cieczy i ciał sypkich
dzieląca się na cztery kwarty i
szesnaście kwaterek, licząca od 3,5 do
4 l
Gaudeamus igitur, iuvenes dum
sumus! (łac.) - weselmy się więc,
pókiśmy młodzi; międzynarodowa pieśń
studencka; tekst wędrownego poety
niemieckiego C. W. Kinderlebena (1781)
oparty jest na hymnie pokutnym z XIII
w., melodia J. G. G~unthera.
"Gazeta Warszawska" - najstarszy
dziennik warszawski, założony w 1774
r. przez księdza S. Łuskinę jako pismo
informacyjne zamieszczające przekłady
artykułów zagranicznych. W 1794 r.
"Gazeta Warszawska" przeszła na
własność Lesznowskich, zmieniając
okresowo nazwę na "Gazetę Krajową",
następnie na "Gazetę Wolną
Warszawską", w tym samym roku wróciła
do starej nazwy; w latach 1841-1859
pod redakcją A. Lesznowskiego syna
"Gazeta" podniosła swój poziom
drukując w odcinkach m.in. powieści J.
Korzeniowskiego, J. I. Kraszewskiego,
T. T. Jeża i in., korespondencyjne J. I.
Kraszewskiego, felietony A.
Niewiarowskiego. W latach 1859-1889
redaktorem był J. Kenig, potem S.
Lesznowski, który w 1906 r. przekazał
prawa wydawnicze M. Zamoyskiemu,
program "Gazety" poszedł w kierunku
Narodowej Demokracji; po 1910 r.
redagował ją nowy zespół z R.
Dmowskim. Zlikwidowano ją w
1935 r.
gratis (łac.) - darmo, bezpłatnie
gumno - 1. stodoła; 2. plac w
stodole z twardo ubitej ziemi, na
którym młóci się zboże cepami;
klepisko, boisko, tok; 3. podwórze
gospodarskie wraz z budynkami
gospodarskimi
homo sum (łac.) - człowiekiem
jestem; właśc. homo sum, humani nihil
a me alienum puto - człowiekiem
jestem; nic, co ludzkie, nie jest mi
obce; z Terencjusza
(Heautontimorumenos, 1, 1, 25).
Jeśli pierś z lodu, namiętność ją
spali,@ A jeśli z głazu - roztrzaska!@
- właśc. Jeśli pierś z drewna..., z
W. Gomulickiego (Musisz kochać,
w. 25-28).
jurysta (łac.) - znawca prawa;
prawnik
kaleta (z tur.) - woreczek skórzany
na pieniądze i drobiazgi, noszony przy
pasie
kałamaszka (z białorus.) - wózek
jednokonny, wybity łubem, bez budki i
resorów, używany w XVII-XIX w. głównie
na Litwie, Białorusi i Ukrainie
kaput (z niem.) - żartobliwie:
koniec, po wszystkim, wszystko
przepadło
karbol (z łac.) - roztwór fenolu
używany do dezynfekcji
karbowy - nadzorca chłopów
prowadzący rejestr ich pracy
kop., kopiejka (z ros.) - setna
część rubla
korzec - słowiańska miara ciał
sypkich; używano różnych korcy
lokalnych, wg konstytucji z 1764 r.
warszawski korzec skarbowy zawierał
około 120 litrów, a korzec nowopolski
około 128 litrów; korzec dzielono na
32 garnce.
Kosiński Julian (1833-1914) -
profesor chirurgii w warszawskiej
Szkole Głównej, potem na uniwersytecie
"Kraj" - tygodnik
polityczno_społeczny ukazujący się w
Petersburgu w latach 1882-1909,
współzałożycielem (razem z
W. Spasowiczem) i redaktorem był
E. Piltz, od roku 1906 B. Kutyłowski.
"Kraj" reprezentował ugodowe tendencje
polityczne, głosił konieczność
zbliżenia się do liberałów rosyjskich,
popierał ruch panslawistyczny; w
dziedzinie gospodarki opowiadał się za
programem pozytywistycznym. Głównymi
publicystami byli m.in. E. Piltz,
W. Spasowicz, J. Tokarzewicz,
współpracownikami E. Orzeszkowa i
B. Prus.
krup (z ang.) - dławiec, błonica
krtani
Księstwo - Księstwo Warszawskie
utworzone przez Napoleona I w 1807 r.
jako państwo niepodległe, w sojuszu z
Francją, utworzone z ziem II i III
zaboru pruskiego (bez Gdańska), po
wojnie 1809 r. poszerzone o odebrany
Austrii Kraków, Kieleckie i Lubelskie;
w 1813 r. zajęte przez wojska
rosyjskie, w 1815 r. zlikwidował je
kongres wiedeński.
kuplet (z fr.) - zwrotka dowcipnej
piosenki na tematy aktualne, zazwyczaj
z refrenem
kursy - tu: wykłady, studia
lafirynda - tu: lekceważąco o
przesadnej elegantce, strojnisi,
kokietce, kobiecie modnej,
niepraktycznej
legat (z łac.) - przeznaczenie
przez spadkodawcę w testamencie
określonego świadczenia majątkowego
dla osoby nie będącej spadkobiercą;
zapis
lejcowa kasztanka - chodząca w
lejcach, przed dyszlowym albo obok
dyszlowego konia
lik; nie w liku - nie liczy się
luminarz (łac. luminar -
pochodnnia) - człowiek wybitny,
przodujący w jakiejś dziedzinie,
znakomitość
marka (z niem.) - tu: znaczek
pocztowy
marszałkowskie zjazdy - zjazdy
samorządu szlacheckiego pod
przewodnictwem marszałka, od 1772 r. w
zaborze rosyjskim marszałek obierany
był na sejmikach powiatowych, od 1863
r. z nominacji
mentor (z gr.) - tu: nauczyciel,
wychowawca; w mitologii greckiej imię
wychowawcy Telemacha, syna Odyseusza
merynosy (z hiszp.) - owca
pochodzenia hiszpańskiego o cienkiej
wełnie, najbardziej przydatnej do
przerobu przemysłowego
mir - tu: uznanie, poważanie,
szacunek ogółu
mitygować (z łac.) - łagodzić,
uspokajać, powstrzymywać
oficyna - skrzydło pałacowe lub
budynek wolno stojący w pobliżu pałacu
lub domu, zawierający kuchnię,
piekarnię, mieszkania służby, czasem
pokoje gościnne
ospa - tu: otręby ze zbóż, owies
bardzo grubo mielony
ostracyzm (z gr.) - tu: bojkot
towarzyski; w starożytnych Atenach sąd
skorupkowy, czyli głosowanie
zgromadzenia ludowego za pomocą
skorupek. Każdy z członków
zgromadzenia wypisywał na skorupce
imię obywatela, którego działalność
uważał za szkodliwą dla równości
demokratycznej, ten, na którego padło
co najmniej sześć tysięcy głosów,
zostawał wygnany z kraju na lat
dziesięć, nie tracąc majątku ani praw
obywatelskich
...
mobek.65