Religie i cywilizacje ZACHODNIE SPOJRZENIE NA ISLAM. Orientalizm.pdf

R ELIGIE I CYWILIZACJE

W SPÓŁCZESNE STOSUNKI MIĘDZYCYWILIZACYJNE

O LGA K OEHLER

Zachodnie spojrzenie na islam.

Orientalizm i okcydentalizm

Wstęp

Tytułem wstępu chciałabym powiedzieć, skąd się wzięło u mnie zainteresowanie

powyŜszym zagadnieniem. OtóŜ jakiś czas temu przeczytałam trylogię Oriany Fallaci

( Wściekłość i duma , Siła rozumu , Wywiad z samą z sobą i Apokalipsa ). Poziom agresji, wręcz

dzika nienawiść do islamu zawarta w jej pismach wydała mi się zaskakująca i zaczęłam

wdrąŜać się w problematykę. Początkowo wydawało mi się, Ŝe jestem w stanie zrozumieć jej

gniew i motywację, która pchnęła ją do napisania czegoś takiego – zwłaszcza, Ŝe w

niektórych miejscach trudno nie przyznać jej racji. Potem jednak pojawiły się wątpliwości.

Ponadto, ostatnio zaskoczył mnie pewien incydent, który usłyszałam w radiu – pod

koniec grudnia 2008 – wracając z nart. OtóŜ, na pewnym amerykańskim lotnisku została

zatrzymana grupka arabskich pasaŜerów. Okazało się bowiem, Ŝe ich współpasaŜerowie

zaalarmowali ochronę lotniska, twierdząc, iŜ wyglądają oni podejrzanie. Zostali gruntownie

przeszukani, stracili swój lot – a zarząd lotniska odmówił im rekompensaty finansowej i, by

wrócić do domu, musieli wykupić bilety na następny lot.

Muszę przyznać, Ŝe ów incydent wzbudził mój niesmak – a potem wywołał lawinę

pytań. Skąd się biorą podobne sytuacje? Skąd tyle lęku i agresji? Odpowiedź moŜe wydawać

się prosta: po jedenastym września 2001 nic juŜ nie jest takie samo w postrzeganiu cywilizacji

islamskiej. Ale czy jest tak na pewno? Patrząc z perspektywy historycznej moŜna uzyskać

zdecydowanie szerszy obraz tych relacji.

W poniŜszym eseju chciałabym się skoncentrować właśnie na zagadnieniu

postrzegania Wschodu poprzez Zachód. Będę próbować przeanalizować niektóre postawy

Zachodu wobec Orientu oraz niektóre pojęcia z nimi związane. PowaŜę się równieŜ na próbę

– chociaŜby i skrótowego – przedstawienia spojrzenia „drugiej strony” i racji za nim

stojących. Postaram się rozpatrzyć do zagadnienie w kontekście historycznym i społecznym.

Mam jednak wraŜenie, Ŝe próba opisania relacji między kręgami kulturowymi jest z góry

skazana na poraŜkę. W gruncie rzeczy, nic tu nie jest pewne. I nawet wszyscy wielcy

badacze 1 oscylują gdzieś na granicy błędu: gdzieś po drodze bowiem zapominają o ludziach,

którzy tworzą owe kultury.

śadna z teorii nie wyjaśnia w pełni, o co chodzi w relacjach Wschodu z Zachodem.

Postaram się to podkreślić. Nie odwaŜę się bowiem na jedną spójną myśl, na koherentny

wywód wykazujący wyŜszość jednej z idei nad drugą– nie mam do tego odpowiedniej

wiedzy. Zaznaczę, co mnie osobiście ubodło w rozmaitych ideach, co moŜe z nich wyniknąć i

co moŜe – ale tylko i wyłącznie m o Ŝ e – stanowić jakąś próbę dialogu. Mówię tak, bo sama

zaledwie p r ó b u j ę zrozumieć, co się dzieje z Zachodem i Wschodem. Mówię tak, bo

ogrom tych wydarzeń jest niepojętny. Malutki kamyczek wywołuje lawinę. Wszystkie

ziarenka piasku tworzą mozaikę. Powtarzam, nic tu nie jest pewne.

Pozostaje więc tylko pokora. Zatem, z pokorą przyznaję się do niewiedzy.

Analiza pojęć

Przede wszystkim jednak pozwolę sobie wyjaśnić, w miarę zwięźle, dwa zawarte w

tytule eseju terminy oraz inne, które łączą się bezpośrednio z nimi.

Orientalizm – oprę się tu na pracy Edwarda W. Saida 2 – jest to sposób postrzegania

Wschodu przez Zachód. Po części ma to wymiar akademicki – akademickie badania nad

kulturą, tradycją, etc, Orientu – po części jest zaś próbą opisywania go, rozumienia i,

poniekąd, „oswajania”. Orientalizm moŜna rozumieć jako swoistą mitologizacją danej kultury

– w oczach Zachodu „niŜszej” i „uboŜszej”. Jest to zachodni sposób dominowania,

restrukturyzowania i posiadania władzy nad Orientem. 3 Said stawia tezę, jakoby podział na

Wschód i Zachód (w ujęciu orientalistycznym) był próbą wprowadzenia dychotomii

kulturowej, z której korzysta Europa, poniekąd przeglądając się w Oriencie i porównując się

z nim (naturalnie, nie dla dialogu, lecz by ujrzeć siebie samą „lepszą” i „silniejszą”).

Jak Huntington, Said, Halliday, i inni.

2 Edward W. Said, Orientalizm , Wydawnictwo Zysk i SKA, Poznań 2005

Ibidem, s. 31

Istnieje pewien termin, który łączy się w pewnym stopniu z orientalizmem. Mam na

myśli nazwę „Eurabia”, którą wprowadziła Oriana Fallaci. 4 „Eurabia” oznacza Europę

zdominowaną przez islam, zagroŜoną przezeń – przez Odwrotną Krucjatę. Innymi słowy, w

oczach Fallaci Wschód jest zagroŜeniem dla Zachodu, zagroŜeniem, jako Ŝe próbuje dokonać

jego podboju – tak kulturowego, jak i militarnego. MoŜna tu zauwaŜyć, Ŝe owa koncepcja

stanowi swoistą mutację orientalizmu, dowód na postępujący nowotwór złośliwy w łonie

samej ideologii, skoro moŜna i w tę stronę wypaczyć, i tak zdezinterepretować jego

rozumienie.

Wytłumaczę jeszcze jedno pojęcie, które bardzo często stanowi mocny argument w

dyskursie o relacjach WschódZachód i którego nie sposób w podobnej rozprawie pominąć.

Mam tu na myśli pojęcie „zderzenia cywilizacji”. Zdaniem jego twórcy, Samuela Huntingtona

politykę światową wyznaczają zderzenia pomiędzy cywilizacjami. Polegają one na róŜnicach

kulturowych, wywodzących się z podziałów religijnych i przesądzają o toŜsamości narodów.

Huntington twierdzi, jakoby współczesny świat zamienił się w arenę walki i rywalizacji

między cywilizacjami. ZauwaŜa, Ŝe po zakończeniu Zimnej Wojny tak Zachodowi, jak i

„Islamowi” 5 , zabrakło wspólnego wroga, w wyniku czego obie cywilizacje zaczęły

rywalizować ze sobą. Obie te kultury są z gruntu sobie obce, co z kolei utrudnia – a moŜe

nawet i uniemoŜliwia – dialog. 6

Na sam koniec tego rozdziału objaśnię drugi termin, który uŜyłam w tytule eseju.

Mam na myśli hasło „okcydentalizm”. MoŜna powiedzieć, iŜ jest to wschodni orientalizm:

sposób postrzegania i kultury, i człowieka Zachodu. W oczach przeciętnego „Araba”,

Europejczyk jest odczłowieczonym, zblazowanym dekadentem (niewiernym), a cała kultura

Zachodu pochodzi wprost od Szatana i stanowi Ŝywe, odwieczne zagroŜenie dla Wschodu.

Taki Zachód, jest Zachodem pustych wartości, jest Zachodem, który prowadzi agresywną

ekspansję w kierunku wschodnim, który zalewa rynki własnymi towarami, który „porywa”

młodzieŜ – uwodząc ich swą kulturą – który, wreszcie, skory jest do uŜywania agresji w celu

forsowania własnych poglądów politycznych na arenie azjatyckiej. Amerykanin był tym,

który atakował Koreę i Wietnam, który – jako wysłannik zła – zjawił się w Afganistanie i

Warto tu dodać, Ŝe prace Fallaci nie mają charakteru – jak w przypadku Saida – naukowego, lecz jest to

felietonistyka. MoŜna by się więc narazić na zarzut, Ŝe prezentacja czyichś publicystycznych, mocno

nacechowanych agresją poglądów w zestawieniu a badaniami naukowymi pozbawiona jest sensu. Ośmielę się

jednak zauwaŜyć, Ŝe, jakkolwiek by się oceniało pisarstwo Fallaci, to nie sposób nie zauwaŜyć silnej reakcji

społecznej, jaką kaŜde z jej „islamskich” dzieł wywoływało. śywotność owych reakcji dowodzi, Ŝe pisarce

udało się dotknąć „bolesnych” miejsc i wywarła ona spory wpływ na dyskurs o Wschodzie (zwłaszcza o

islamie). Dlatego teŜ warto poddać je analizie.

5 Mam tu na myśli świat islamski

Por. Rzeczpospolita – 15. 09. 2001

Iraku, ze sloganami 7 na ustach i Ŝądzą zysku w sercu. Ameryka jest tym krajem, którego

kultura, niczym ośmiornica mackami ofiarę, oplata niepostrzeŜenie i dławi kulturę innego

kraju, topi go w CocaColi i przysypuje popcornem, jest tym krajem, który – aby powstać –

zmasakrował autochtoniczną ludność, po czym powypisywał szumne hasła o wolności i

równości w swej konstytucji a na końcu przyjął Manifest Destiny i uznał się za nowego

mesjasza. Naturalnie, celowo stosuję tu amplifikację – chcę bowiem uwypuklić złoŜoność

problemu.

Islam w oczach Zachodu

Płaszczyzny nieporozumień

Stereotypy

Uwaga wstępna

Zjawisko nieporozumień między Wschodem a Zachodem będę rozpatrywać z

perspektywy „człowieka Zachodu”. Nie jest moŜliwe, abym mówiła o „Zachodzie” w taki

sam sposób, w jaki mówiłby o nim „człowiek Wschodu”. Wynika to z tego, Ŝe nie jestem w

stanie „wczuć się” w „Araba”, zrozumieć to, co on rozumie i z jego perspektywy oglądać

świat. 8 . Dlatego teŜ będę mówić na temat okcydentalizmu mniej (a opierać głównie na

pracy Okcydentalizm. Zachód w oczach wrogów ). 9

I. „Religia przemocy”

Naczelnym stereotypem w dyskursie o islamie jest załoŜenie, jakoby był on toŜsamy z

fundamentalizmem. Mówiąc innymi słowy: tym, co konstytuuje islam jest jego

fundamentalistyczny charakter. Oznacza to, Ŝe aby być dobrym muzułmaninem, najlepiej być

Pokój, wolność, demokracja, etc

8 Byłoby to nieautentyczne. Jakkolwiek moŜna dąŜyć do rozwoju interpersonalnej hermeneutyki porozumienia,

to i tak pewne przekłamanie zawsze następuje a na mówienie w cudzym imieniu i przypisywanie mu poglądów,

które być moŜe nie są za bardzo związane z jego własnymi jest nie tylko zbyteczne, ale równieŜ wpisane w ciąg

nieporozumień i konfliktów. JeŜeli chce się nawiązać dialog – przynajmniej w moim odczuciu – to naleŜy się

otworzyć na Drugiego, ale nie przemawiać w Jego imieniu. Tak juŜ postępowano i wyniki tego typu zabiegów

moŜna dziś podziwiać.

9 Na marginesie: warto się zastanowić, co było pierwsze: czy najpierw człowiek Zachodu obserwując orient,

stworzył swoją ideę – orientalizm – na który odpowiedzią był okcydentalizm, czy moŜe było odwrotnie – czy

moŜe mamy tu do czynienia z pewnym dualizmem sądów.

terrorystądŜihadzistą. I skoro w islam „wpisana” jest przemoc (agresywne nawracanie

innych) oznacza to, iŜ stanowi zagroŜenie dla reszty świata.

Po drugie, warto zauwaŜyć, iŜ wiele osób, które posiłkują się argumentem: „cały

Koran jest o tym, Ŝe niewiernych naleŜy karać”, nigdy nie przeczytało K o r a n u, lecz

zadowoliło się jedynie t ł u m a c z e n i e m, bądź tzw. „powszechną opinią” na jego temat.

Złośliwie moŜna tu dodać, Ŝe wcale niemały procent uczestników debaty na temat islamu

świetnie przyswoiło sobie „umiejętność mówienia o ksiąŜkach, których się nie przeczytało”.

Jako przykład „łowcy fundamentalizmu” w islamie posłuŜy mi Oriana Fallaci.

Zestawia ona ze sobą fundamentalizm i religię. Mówi, jakoby „pokojowy”, „umiarkowany”

islam nie istniał, poniewaŜ konstytuowany jest przez fundamentalizm. Mówiąc

„muzułmanin”, mówi się „fundamentalista” – nie ma „dobrych Arabów”, są tylko potencjalni

terroryścisamobójcy. Obowiązkiem dobrego muzułmanina jest nawracanie innych. Dobry

muzułmanin to taki, który walczy z niewiernymi. Muezzini nawołują do nienawiści i dŜihadu.

Większość przywódców religijnych jest jednocześnie terrorystami, bądź ich agentami. Tezy te

Fallaci stawia bez wahania i operuje argumentami, które są wiarygodne w duŜej mierze dzięki

temu, Ŝe pochodzą „z jej Ŝycia” – a jak wiadomo tego typu przykłady bardzo dobrze się

„sprzedają” (zasada: „I’ve been there, I’ve seen it – that’s how it is”).

Nie jest to pogląd osamotniony, niestety. Warto tu zwrócić uwagę na wydarzenia z

tzw. „Ŝycia codziennego”. Mam tu na myśli przytoczony przeze mnie we wstępie incydent na

jednym z lotnisk amerykańskich. Nie jest to odosobniony przypadek – aczkolwiek pierwszy

aŜ tak drastyczny. Po zamachach z jedenastego września 2001 obecności „Araba” na

pokładzie samolotu towarzyszy spore zaniepokojenie i wzmoŜona jest czujność ochrony. 10

Trudno mówić o moŜliwości dialogu, skoro aŜ tak silne stereotypy zakorzeniły się w

świadomości i Amerykanów, i Europejczyków 11 .

Tak widziany islam stanowi niebezpieczeństwo dla kultury i tradycji Zachodu.

Zwłaszcza, Ŝe widziany oczyma konserwatystów, Zachód przejawia iście samobójcze

tendencje, odcinając się od swoich korzeni. Mam tu na myśli spór o konstytucję europejską,

która zanegowała korzenie Zachodu wyrastają z religii i kultury judeochrześcijańskiej. W

10 Podczas mojego ostatniego lotu do ParyŜa (grudzień 2007), dwójka muzułmanów wywołała lawinę

komentarzy współpasaŜerów typu: „terroryści w samolocie!”. Ponadto zostali oni, co odnotowałam ze

zdumieniem, gruntownie i wielokrotnie przeszukani.

Nie zmienia to jednak faktu, Ŝe to faktycznie A r a b o w i e porwali samoloty w 2001 roku i to faktycznie o n i

wbili je w wieŜe WTC. Będę powtarzać w nieskończoność: ten problem jest tak złoŜony, Ŝe kaŜda próba

opisania go, z góry skazana jest na klęskę.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: