STUDIA Z DZIEJ�W �YD�W W POLSCE TOM l Zesp�l Wydawniczy w sk�adzie: Zofia Borzymi�ska, Andrzej �bikowski Koordynator zespo�u autorskiego: Rafa� �ebrowski Redakcja: Zofia Borzymi�ska Korekta: Ewa Dmowska Ksi��ka ukaza�a si� dzi�ki subwencji MINISTERSTWA KULTURY I SZTUKI Warszawa 1995 ISBN: 83-85888-79-9 Wydawca: �ydowski Instytut Historyczny Instytut Naukowo-Badawczy ul. T�omackie 3/5, 00-090 Warszawa o�B.:.yaoraH STUDIA Z DZIEJ�W �YD�W W POLSCE TOM l MATERIA�Y EDUKACYJNE DLA SZKӣ �REDNICH l WY�SZYCH Biblioteka IHUW 1076001230 Projekt ok�adki i strony tytu�owej: Dorota W�jcicka-�urko .�.- � Copyright by �ydowst�*laljytut Historyczny Instytut NaiHtowo-Badawczy DiItlJKNr., Sk�ad: �MARCO" Druk: Wydawnictwo DiG., al. Jerozolimskie 202, 02-486 Warszawa _ SPIS TRE�CI Rafa� �ebrowski, Wprowadzenie ............................. 7 Pawe� Fija�kowski, Pocz�tki obecno�ci �yd�w w Polsce (X-XIII wiek) ....................................... 13 Maurycy Horn, Rola gospodarcza �yd�w w Polsce do ko�ca XVIII wieku ..................................... 27 Anatol Leszczy�ski, Terytorialna organizacja kahalna �yd�w Korony 1623-1764 ................................. 45 Zofia Borzymi�ska, Spo�ecze�stwo �ydowskie w Polsce w XIX wieku ..................................... 61 Rafa� �ebrowski, Spo�ecze�stwo �ydowskie w II Rzeczypospolitej ...................................... 81 Jerzy Tomaszewski, Prawa obywatelskie �yd�w w Polsce (1918-1939) ....................................... 101 Stanis�aw Krajewski, Judaizm � kilka g��wnych poj�� ..... 121 Daniel Grinberg, Warianty i ewolucja to�samo�ci narodowej �yd�w na ziemiach polskich ............................... 139 Bo�ena Umi�ska, Pozycja kobiety w tradycyjnym prawie �ydowskim ......................................... 149 Jan Jagie� s ki, Cmentarze �ydowskie w Polsce ............... 169 Eleonora Bergman, Architektura synagog ................... 187 Ilustracje ..................................................... 211 Rafa� �ebrowski '�3% -fl Wprowadzenie �ydowski Instytut Historyczny w Polsce (dalej �IH), przekszta�cony w 1994 r. w �ydowski Instytut Historyczny Instytut Naukowo-Ba-dawczy, dzia�aj�cy pod egid� Ministerstwa Kultury i Sztuki, istnieje ju� od lat bez ma�a czterdziestu. Jednak mimo du�ego dorobku naukowego, bogatych zbior�w archiwalnych, muzealnych i bibliotecznych, a przede wszystkim - zatrudniania kadry specjalist�w wysokiej klasy, nie m�g� rozwin�� dzia�alno�ci na szersz� skal�. Przez ca�y bowiem okres Polski Ludowej w�adze komunistyczne lansowa�y obraz naszego kraju jako pa�stwa jednolitego pod wzgl�dem narodowo�ciowym, akcentuj�c tym samym jego odmienno�� od Rzeczypospolitej Obojga - a w�a�ciwie - Wielu Narod�w. W tym uk�adzie podtrzymywanie istnienia Instytutu subwencjami z kasy pa�stwowej mia�o przede wszystkim s�u�y� jako �ywa egzemplifikacja tezy o braku antysemityzmu przedstawicieli obozu rz�dz�cego, zw�aszcza po tragicznych wydarzeniach Marca 68, gdy na skutek nagonki antysyjonistycznej (w istocie antysemickiej) nast�pi�a ostatnia fala eksodusu �yd�w polskich. Nawet w�wczas, gdy �yd�w prawie ju� w naszym kraju nie by�o (przynajmniej - znacz�cej ich liczby), wiedza o wielkim i przez kilka stuleci przoduj�cym w �wiecie skupisku �ydowskim w Polsce nie tylko nie by�a przekazywana i umacniana w�r�d szerokich kr�g�w spo�ecze�stwa polskiego, ale tak�e nigdzie w naszym kraju - poza �IH - jej systematycznie nie badano. Polska literatura historyczna w okresie po II wojnie �wiatowej jest niezmiernie uboga w dzie�a po�wi�cone �ydom lub w dostateczny spos�b uwzgl�dniaj�ce ich rol� w przesz�o�ci Rzeczypospolitej. Z �atwo�ci� mo�na wskaza� dziesi�tki syntez omawiaj�cych dzieje o�rodk�w miejskich, w kt�rych 8 R. �ebrowski r w ci�gu kilkuset lat istnia�y wielkie gminy �ydowskie, a w pewnych okresach �ydzi stanowili w nich po�ow� lub jeszcze wi�ksz� cz�� mieszka�c�w, nie wspominaj�ce o tych faktach. Niestety tak�e podr�czniki szkolne - r�wnie� te, dodajmy, kt�re obowi�zuj� obecnie - nie m�wi�y zgo�a nic o mniejszo�ciach narodowych, ich kulturze oraz wk�adzie w przesz�o�� naszego kraju. Tote� przyczyniaj� si� one po�rednio do kszta�towania okaleczonej �wiadomo�ci historycznej pokole� Polak�w ucz�szczaj�cych do szk� w okresie ostatniego czterdziestolecia. W ten spos�b powstawa� coraz wi�kszy dystans pomi�dzy �dawnymi i nowymi laty". Zapomnieniu ulega�o to, co by�o bodaj najcenniejsze w przesz�o�ci naszego kraju, a wi�c fakt, �e by� on niegdy� pomostem mi�dzy Wschodem a Zachodem; �e wsp�y�y tu, tworz�c barwn� mozaik� spo�eczno-kulturow�, r�ne nacje. Powoli ulega�o tak�e zapomnieniu tysi�cletnie bez ma�a trwanie na ziemiach polskich skupiska �ydowskiego, kt�re w ko�cu XVIII w. stanowi�o oko�o 80 proc. �ydostwa �wiatowego. W latach osiemdziesi�tych nast�pi� w tej dziedzinie pewien prze�om. Jego przyczyny s� zbyt z�o�one, by podj�� tutaj pr�b� ich analizy. Poprzesta�my wi�c na stwierdzeniu, �e od tamtego czasu wyra�nie ro�nie w Polsce zainteresowanie przesz�o�ci� �yd�w, ich kultur� i religi�. Ro�nie te� liczba publikacji po�wi�conych tym zagadnieniom, cho� nie zawsze ich poziom jest zadowalaj�cy. R�wnocze�nie jednak, aczkolwiek nie jest to tendencja dominuj�ca, pojawiaj� si� has�a o charakterze antysemickim, podnoszone przede wszystkim przez grupy z marginesu naszego �ycia polityczno-spo�ecznego. Mimo to nie nale�y tych zjawisk lekcewa�y�, zw�aszcza je�li u�wiadomimy sobie, jak w�t�e s� podstawy budowanej obecnie w Polsce demokracji. Tak wi�c �IH, wychodz�c naprzeciw wyra�nie skrystalizowanemu zapotrzebowaniu spo�ecznemu, na prze�omie czerwca i lipca 1992 r. uruchomi� w ramach swej dzia�alno�ci programy edukacyjne, dzi�ki funduszom uzyskanym z Ministerstwa Edukacji Narodowej, przy wsp�pracy Centralnego O�rodka Doskonalenia Nauczycieli oraz Fundacji Stefana Batorego, �DO RO�" Foundation for Education and Welfare z Izraela oraz Sabre Foundation in memory of dr Gerald E. Dayidson. Ich realizacj� rozpocz�li�my od organizowania kurs�w dla nauczycieli historii w szko�ach �rednich, metodyk�w nauczania historii oraz nauczycieli akademickich w wy�szych szko�ach pedagogicznych, po�wi�conych prezentacji dziej�w i kultury �yd�w po- Wprowadzenie 9 Iskich. Ponadto brali w nich udzia� nauczyciele innych humanistycznych przedmiot�w oraz wychowawcy zar�wno lice�w og�lnokszta�c�cych, jak i rozmaitych technik�w, a tak�e szk� zawodowych. Spotka�y si� one z bardzo du�ym zainteresowaniem. Do chwili obecnej przeprowadzono dziesi�� tygodniowych kurs�w. Wzi�o w nich udzia� og�em oko�o 500 os�b. Wyk�adowcami byli nie tylko pracownicy �IH, ale tak�e wiele os�b z innych �rodowisk naukowych z kraju i zagranicy (w tym przede wszystkim z Izraela). Prawie na wszystkich kursach prowadzili wyk�ady ambasadorzy Izraela w Polsce oraz ks. Micha� Czajkowski - cz�onek Polskiej Rady Chrze�cijan i �yd�w. Zapraszani te� byli pisarze i arty�ci. Nauczyciele uczestniczyli nie tylko w wyk�adach i dyskusjach, ale tak�e w wycieczkach na cmentarz �ydowski, do synagogi, zwiedzaniu wystaw, w koncertach, projekcjach film�w, spektaklach teatralnych. Z wype�nianych anonimowo przez uczestnik�w kurs�w ankiet wynika�o, �e bardzo wysoko oceniaj� prowadzon� przez �IH dzia�alno��, uwa�aj� j� za niezwykle po�yteczn� i inspiruj�c� do podejmowania rozmaitych dzia�a� lokalnych. Po�rednio efektem naszych prac edukacyjnych by�o uczestnictwo ponad 4 ty�. uczni�w szk� �rednich w ubieg�orocznym konkursie na temat historii i kultury �yd�w polskich, zorganizowanym przez Amery-ka�sko-Polsko-Izraelsk� Fundacj� �Shalom" ds. Promocji Kultury Polsko-�ydowskiej we wsp�pracy z Ministerstwem Edukacji Narodowej, warszawskim Kuratorium O�wiaty, �IH i wieloma innymi instytucjami. W og�lnopolskich eliminacjach bra�o udzia� ponad 100 laureat�w powiatowych i wojew�dzkich olimpiad. Przygotowane przez nich pod kierunkiem pedagog�w prace mia�y bardzo wysoki poziom. Ze wzgl�du na tak ogromne zainteresowanie t� tematyk� Ministerstwo Edukacji Narodowej podj�o decyzj�, �e konkurs taki b�dzie organizowany systematycznie co dwa lata. W ramach dzia�alno�ci edukacyjnej �IH prowadzi� ponadto wyk�ady dla m�odzie�y szk� �rednich, zapewniaj�c jej tak�e przewodnik�w po cmentarzu i synagodze.. Pracownicy Instytutu zapraszani te� byli z wyk�adami do szk� na terenie ca�ej Polski. Nawi�zane podczas kurs�w dla nauczycieli kontakty owocowa�y p�niej ich bli�sz� wsp�prac� z �IH. Kolejnym krokiem w realizacji program�w edukacyjnych by�o podj�cie wydawania Serii Edukacyjnej �IH. Sta�o si� to mo�liwe dzi�ki 10 R. �ebrowski szczodrej subwencji Fundacji Stefana Batorego. W po�owie listopada 1992 r. w �IH zosta� powo�any Zesp� Wydawniczy (pocz�tkowo trzy-, a nast�pnie dwuosobowy), kt�ry przede^ wszystkim zaczai przygotowywa� edycj� materia��w �r�d�owych przeznaczonych dla uczni�w i nauczycieli szk� �rednich, przygotowanych do druku przez pracownik�w naukowych Instytutu. Publikacje te s� redagowane tak, by mogli z nich korzysta� odbiorcy zupe�nie nie wprowadzeni w problematyk� dziej�w spo�eczno�ci �ydowskiej w Polsce, czemu maj� s�u�y� rozbudowane komentarze i aparat w postaci przypis�w. W kr�tkim czasie dzia�ania te przynios�y spory dorobek wydawniczy �IH w tej dziedzinie. Dotychczas w ujednoliconej szacie graficznej i obj�to�ci (ok. 7 ark. wyd. plus wk�adka zdj�ciowa) ukaza�y si� nast�puj�ce ksi��ki: 1. Pawe� Fija�kowski, Dzieje �yd�w w Polsce. Wyb�r tekst�w �r�d�owych. XI-XVIII wiek, Warszawa 1993; 2. Rafa� �ebrowski, Dzieje �yd�w w Polsce. Wyb�r tekst�w �r�d�owych. 1918-1939, Warszawa 1993; 3. Rafa� �ebrowski, Dzieje �yd�w w Polsce. Kalendarium, Warszawa 1993; 4. Zofia Borzymi�ska, Dzieje �yd�w w Polsce. Wyb�r tekst�w �r�d�owych. XIX wiek, Warszawa 1994; 5. Andrzej �bikowski, Dzieje �yd�w w Polsce. Ideologia antysemicka. Wyb�r tekst�w �r�d�owych. 1848 � 1914, Warszawa 1994. Wszystkie wy�ej wymienione ksi��ki spotka�y si� z du�ym zainteresowaniem odbiorc�w oraz uz...
bogg