Konstrukcji „aci” używamy do tworzenia zdań typu: ........., że (jak) .............
„Aci” składa się z tzw. słówka rządzącego, w postaci osobowej formy czasownika, podmiotu zdania podrzędnego, który występuje w akusatiwie oraz bezokolicznika czasu teraźniejszego, wskazującego na czynność wykonywaną przez podmiot zdania podrzędnego, np.:
Discipuli magistrum gaudere vident.
Bezokolicznik czasu teraźniejszego (Inf. praesentis) w kontrukcji „aci” wyraża czynność jednoczesną z czynnością słowa rządzącego, tj. jeżeli np. słowo rządzące odnosi się do przeszłości, to bezokolicznik także.
Jeżeli w konstrukcji aci występuje bezokolicznik czasu przeszłego dokonanego to eyraża on czynność on czynność uprzednią w stosunku do czasu czynności wyrażonej przez słowo rządzące tej konstrukcji:
Puerum scripsisse video – Widzę, że chłpiec napisał
Puerum scripsisse vidi – Zobaczyłem, że chłopiec napisał
Konstrukcja ACI - Accusativus cum infinitivo
Konstrukcja ACI (accusativus cum infinitivo, biernik z bezokolicznikiem) to konstrukcja zdania pojedynczego, której odpowiadają w języku polskim dwa zdania: nadrzędne i podrzędne dopełnieniowe. Nazwa pochodzi od połączenia w łacińskim zdaniu dopełnienia w bierniku (accusativus) z bezokolicznikiem (infinitivus).
Konstrukcja ACI występuje po czasownikach deklaratywnych (wyrażających słowa, odczuwanie, wolę, itp.): mówię (że), słyszę (że), czuję (że), myślę (że), boję się (że), cieszę się (że), (nie) chcę (aby). Orzeczenie zdania (w polskim zdaniu - orzeczenie zdania głównego) nazywa się słowem rządzącym (verbum regens).
W klasycznej łacinie użycie konstrukcji ACI jest podstawowym sposobem wyrażania mowy zależnej. Mowa zależna to nie tylko sposób przytaczania czyjejś wypowiedzi, ale każda wypowiedź przyporządkowana pewnej osobie jako zdanie podrzędne:
Julia libenter legit. - Julia chętnie czyta. (mowa niezależna)Scio Juliam libenter legere. - Wiem, że Julia chętnie czyta. (mowa zależna - ACI)
Przekształcenie zdania do konstrukcji ACI polega na:
· zmianie przypadku pierwotnego podmiotu z mianownika na biernikJulia (Nom.) → Juliam (Acc.)
· zmianie formy czasownika z osobowej na bezokoliczniklegit → legere
· wstawieniu słowa rządzącego (verbum regens)Julia libenter legit → Scio Juliam libenter legere.
Jeśli w zdaniu nie ma jawnego podmiotu, wstawiamy zaimek w Acc. wynikający z końcówki osobowej czasownika. Weźmy zdanie Libros lego. (Czytam książki). Na podstawie czasownika lego (czytam) odtwarzamy zaimek ego (ja) i zmieniamy jego przypadek na biernik - me, a czasownik lego na bezokolicznik legere. W ten sposób otrzymujemy: Putas me libros legere. (Myślisz, że czytam książki).
W miejsce słowa "myślisz" można oczywiście wstawić inne słowo lub wyrażenie z czasownikiem deklaratywnym: nauczycielka myśli, mój brat powiedział, mamy nadzieję, np. Magistra me libros legere sperat. (Nauczycielka na nadzieję, że czytam książki). W konstrukcji ACI można zastosować także stronę bierną: Puella libri a te legi putat. (Dziewczyna myśli, że książki są przez ciebie czytane).
Ponieważ w łacinie szyk wyrazów jest swobodny, w konstrukcji ACI występuje dwuznaczność, kiedy dopełnienie innego czasownika także znajduje się w bierniku. Mimo że typowy szyk wypowiedzi zależnej to podmiot-dopełnienie-bezokolicznik, istnieje dowolność interpretacji:
Dico me amicos meos laudare.Mówię, że chwalę moich przyjaciół. ALBOMówię, że moi przyjaciele mnie chwalą.
Dwuznaczność była ulubionym wybiegiem wykorzystywanym przez wyrocznie. Oto co przepowiedziała Pytia Pyrrusowi tuż przed wojną z Rzymianami:
Aio te Aeacida Romanos vincere posse.Mówię ci, synu Ajasa, że możesz zwyciężyć Rzymian. ALBOMówię ci, synu Ajasa, że Rzymianie mogą cię zwyciężyć.
W zależności od tego, co uznamy za dopełnienie vincere posse, sens jest wprost przeciwny. W języku polskim podobną dwuznaczność oddaje zdanie "Możliwe jest zwyciężenie Rzymian". Aby rozwiać wątpliwości można zastosować stronę bierną:
Dico a me amicos meos laudari.Mówię, że moi przyjaciele są chwaleni przeze mnie.Aio te Aecida a Romanis vinci posse.Mówię ci, synu Ajasa, że możesz zostać zwyciężony przez Rzymian.
Kiedy podmiot słowa rządzącego występuje w trzeciej osobie i mówi o sobie, w łacinie stosuje się zaimek zwrotny se, który tłumaczy się jako zaimek osobowy:
Puella se bene legere putat. - Dziewczyna myśli, że ona dobrze czyta.Pueri se bene legere putant. - Chłopcy myślą, że oni dobrze czytają.
Należy zwrócić uwagę, że w polskim zdaniu nie można rozróżnić, czy ona bądź oni odnosi się do tej samej osoby co podmiot, czy też nie. Inaczej mówiąc, w języku polskim zaimek w trzeciej osobie nie może być tylko zwrotny lub tylko nie-zwrotny. W łacinie natomiast zaimek is, ea, id jest zawsze nie-zwrotny, natomiast zaimek sui, sibi, se, se jest zawsze zwrotny. Dzięki temu jasne jest, że:
Dixit eum ducem bonum esse. - Powiedział, że on (ktoś inny) jest dobrym wodzem.Dixit se ducem bonum esse. - Powiedział, że on (sam) jest dobrym wodzem.
Aby w konstrukcji ACI wyrazić porządek chronologiczny, używa się odpowiedniego bezokolicznika, który zawsze posiada czas względny w stosunku do verbum regens:
· infinitivus futuri (bezokolicznik czasu przyszłego) wyraża czynność, która nastąpi po czynności opisywanej przez verbum regens
· infinitivus praesentis (bezokolicznik czasu teraźniejszego) wyraża czynność współczesną z czynnością opisywaną przez verbum regens
· infinitivus perfecti (bezokolicznik czasu przeszłego dokonanego) wyraża czynność poprzedzającą czynność opisywaną przez verbum regens
Przykłady:
Scio (Praes.) eum venire (Inf. Praes. Act.). - Wiem, że on przychodzi.Scio (Praes.) eum venturum esse (Inf. Fut. Act.). - Wiem, że on przyjdzie.Scio (Praes.) eum venisse (Inf. Perf. Act). - Wiem, że on przyszedł.Sciri (Perf.) eum venire (Inf. Praes. Act.). - Wiedziałem, że on przychodzi.Sciri (Perf.) eum venturum esse (Inf. Fut. Act.). - Wiedziałem, że on przyjdzie.Sciri (Perf.) eum venisse (Inf. Perf. Act). - Wiedziałem, że on przyszedł.Sciam (Fut.I) eum venire (Inf. Praes. Act.). - Będę wiedział, że on przychodzi.Sciam (Fut.I) eum venturum esse (Inf. Fut. Act.). - Będę wiedział, że on przyjdzie.Sciam (Fut.I) eum venisse (Inf. Perf. Act). - Będę wiedział, że on przyszedł.
Na koniec o innym sposobie wyrażania mowy zależnej. W łacinie późnej często można znaleźć wprowadzenie mowy zależnej nie przez konstrukcję ACI, ale przez quod (podobnie do polskiego że): Scio quod puella bona est. (Wiem, że dziewczyna jest dobra). To nie-klasyczne zastosowanie quod jest łatwiejsze do zrozumienia i często spotykane w łacinie późnej. Czasem zamiast quod w tej konstrukcji występuje słowo quoniam lub quia.
chomikmaxio