Twórcze operacje umysłowe

     Do zdolności twórczych (zdolność - aktualnie przejawiany przez jednostkę poziom sprawności w zakresie wykonywania operacji umysłowych[1]) E.Nęcka zalicza: abstrahowanie, dokonywanie skojarzeń, rozumowanie dedukcyjne, rozumowanie indukcyjne, metaforyzo-wanie, transformowanie. Operacje te występują zarówno w procesach twórczych, jak i w innych formach aktywności poznawczej. Jednak w twórczości można zaobserwować specjalny sposób ich działania, dzięki któremu wynik (dzieło) wykazuje właściwości nietypowe, a nawet niespotykane. Na przykład operacje związane z użyciem analogii działają w rozmaitych zadaniach poza twórczością. Jeśli jednak polegają na wykorzystaniu analogii trafnej i odległej zarazem – stają się operacjami twórczymi. Podobnie skojarzenia – mogą być standardowe albo twórcze, a twórcze są wtedy, gdy są odległe. Twórczy charakter operacji nie wynika z ich swoistości rodzajowej, ale ze sposobu ich wykonywania.

Abstrahowanie

Grupa operacji abstrahowania obejmuje wyróżnianie w wybranych obiektach tylko pewnych ich aspektów czy cech, a pomijanie innych. Dzięki takim operacjom możliwe jest definiowanie i redefiniowanie obiektów, klasyfikowanie ich według mniej lub bardziej typowych kryteriów, wreszcie dostrzeganie podobieństw między obiektami, w których wyabstrahowano podobne cechy.

Redefinicja sprowadza się do ustalenia nowych kryteriów definicyjnych obiektu, aby w ten sposób spojrzeć na niego z zupełnie innej perspektywy, np. widelec to część zastawy stołowej, ale też rzecz z metalu, coś, co ma więcej zakończeń z jednej strony niż z drugiej. Za każdym razem koncentrujemy się na innej cesze (albo swoistym podzbiorze cech) obiektu, a pomijamy resztę. Tworzymy w ten sposób coraz to nowe klasy, do których nasz obiekt można zaliczyć. Tym samym zakres informacji o obiekcie, które bierzemy pod uwagę, jest za każdym razem nowy i różny od poprzedniego. Dlatego właśnie redefinicja obiektu ułatwia przełamywanie bloków myślowych związanych z traktowaniem rozwiązywanego problemu ciągle w ten sam sposób. Tak zwane „widzenie inaczej” jest w istocie operacją redefiniowania, u której podstaw leżą procesy związane z abstrahowaniem tylko pewnych, za każdym razem innych, cech obiektu. Powszechnie znanym przykładem redefinicyjnego przełamywania bloków myślowych są eksperymenty nad fiksacją funkcjonalną.

Dokonywanie skojarzeń

Nie ma nic twórczego w skojarzeniu typu „matka – dziecko”(skojarzenie to jest bliskie – typowe, narzucające się), a właśnie takie skojarzenia stanowią większość naszych operacji asocjacyjnych. Tymczasem w rozwijaniu twórczego myślenia ważne kojarzenie odległe, tzn. zaskakujące i nieprzewidywalne (np. „stół – rycerze”, bo Rycerze Okrągłego Stołu).

Rozumowanie dedukcyjne

-  wymaga wyciągania wniosków na podstawie wystarczającego zestawu przesłanek. Dlatego wniosek dedukcyjny jest w zasadzie pewny, a odstępstwo od tej reguły wynika wyłącznie z tego, że czasami same przesłanki mogą nie być stuprocentowo pewne albo jest ich po prostu za mało.

Z faktu, że wiele przypadków myślenia twórczego przeczy logice (nawet przynosi oryginalny efekt właśnie dzięki odejściu od logiki) nie wynika, że myślenie twórcze jest z zasady alogiczne. O twórczym bądź nietwórczym charakterze jakiejś grupy operacji intelektualnych decyduje sposób ich wykonania, a nie swoistość rodzajowa.

Rozumowanie indukcyjne

-  polega na wyciąganiu wniosków z niepełnego zbioru przesłanek;

- zawiera (w znacznie większym stopniu aniżeli rozumowanie dedukcyjne) element zgadywania, domyślania się i wykorzystywania informacji niepełnych;

-          jest bliskie intuicji;

Odmiana rozumowania indukcyjnego to analogia.

Analogia ułatwia transfer wiedzy i szczegółowych rozwiązań z jednego problemu na drugi, a nawet z jednej dziedziny na zupełnie inną.

Konstytuuje ją wspólnota relacji między kilkoma elementami każdego członu analogii, a nie wspólnota pojedynczej cechy. Jest to związek między dwoma obiektami, oparty na podobieństwie ich wewnętrznej struktury. Tworząc analogie pamiętajmy, że nie każde podobieństwo jest podobieństwem struktur czyli dwa obiekty podobne pod jakimś względem nie muszą być wobec siebie analogiczne.

Jako narzędzie twórczości analogia

1) ułatwia zrozumienie trudnych treści (przy czym upraszcza je i pozbawia elementów niejasnych); „uczynienie dziwnego znanym” – chodzi o wykorzystanie analogii do opisu trudnego problemu, który dzięki porównaniu go do czegoś znanego staje się zrozumiały i „swojski”;

2) zapewnia procesowi twórczemu szeroki zakres informacji do przetwarzania (tym samym ułatwia przejście od jednego obiektu lub dziedziny wiedzy do zupełnie innych obszarów wiedzy); „uczynienie znanego dziwnym” – chodzi o to, aby dzięki analogii oddalić się od problemu w jego pierwotnym sformułowaniu, przejść do zupełnie nieoczekiwanych porównań (czyli udziwnić problem) i w ten sposób poszerzyć zakres informacji przetwarzanych w procesie twórczym;

Metaforyzowanie

Metafora jest bliska analogii (niektóre analogie są de facto metaforami). Wiele funkcji heurystycznych metafory pokrywa się z tymi, które dotyczą analogii. Chodzi więc o trafny opis ułatwiający zrozumienie trudnych kwestii lub o poszerzenie zakresu informacji w procesie twórczym. O twórczej roli metafor świadczy to, że dzięki metaforom możliwe jest mówienie o jednej rzeczy w terminach typowych dla zupełnie innej rzeczy. Dlatego też metaforyczne przeformułowanie problemu jest cenionym zabiegiem heurystycznym, podobnie jak używanie metaforycznych określeń w celu przekazania trudnych, zwłaszcza specjalistycznych treści. Sam akt tworzenia metafory może być uznany za prototyp aktu twórczego w ogóle, ze względu na to, że myślenie metaforyczne wymaga tworzenia nowego znaczenia, a zatem polega na wytwarzaniu czegoś, co jest nowe i cenne.

Metafory nie muszą przybierać formy słownej (gest, rzeźba, np. abstrakcyjny rysunek można traktować jako oddający określone emocje albo stany psychiczne).

Transformowanie

Polega na zmienianiu wybranych parametrów jakiegoś przedmiotu, procesu lub stanu rzeczy (chodzi o zmianę symboliczną, dokonywaną na poznawczych reprezentacjach przedmiotu, a nie na nim samym).

Umysłowe przekształcanie jednego stanu rzeczy w drugi jest (w szerokim znaczeniu) istotą wszelkich procesów myślenia. W węższym znaczeniu odnosi się do zmieniania jednego obiektu lub jego parametru w obiekt o nieco innych cechach lub parametrach i wówczas operacja transformowania to np. zmienienie w myślach maszyny do pisania, tak aby stała się łodzią podwodną, nie zaś kojarzenie typu: maszyna do pisania – książka, które jest operacją asocjacyjną.

2