Fides et ratio.pdf

Jan Paweł II

ENCYKLIKA

FIDES ET RATIO

Spis rozdziałów

• Wprowadzenie

• Rozdział I

• Rozdział II

• Rozdział III

• Rozdział IV

• Rozdział V

• Rozdział VI

• Rozdział VII

• Zakończenie

Do Biskupów Kościoła katolickiego o relacjach między wiarą a rozumem

Czcigodni Bracia w biskupstwie,

pozdrowienie i Apostolskie Błogosławieństwo!

Wiara i rozum ( Fides et ratio ) są jak dwa skrzydła, na których duch ludzki unosi się ku kontemplacji prawdy.

Sam Bóg zaszczepił w ludzkim sercu pragnienie poznania prawdy, którego ostatecznym celem jest poznanie

Jego samego, aby człowiek — poznając Go i miłując — mógł dotrzeć także do pełnej prawdy o sobie (por.

Wj 33, 18; Ps 27 [26], 8-9; 63 [62], 2-3; J 14, 8; 1 J 3, 2).

WPROWADZENIE

«POZNAJ SAMEGO SIEBIE»

1. Zarówno w dziejach Wschodu, jak i Zachodu można dostrzec, że człowiek w ciągu stuleci przebył pewną

drogę, która prowadziła go stopniowo do spotkania z prawdą i do zmierzenia się z nią. Proces ten dokonał

się — nie mogło bowiem być inaczej — w sferze osobowego samopoznania: im bardziej człowiek poznaje

rzeczywistość i świat, tym lepiej zna siebie jako istotę jedyną w swoim rodzaju, a zarazem coraz bardziej

naglące staje się dla niego pytanie o sens rzeczy i jego własnego istnienia. Wszystko co jawi się jako

przedmiot naszego poznania, staje się tym samym częścią naszego życia. Wezwanie «poznaj samego siebie» ,

wyryte na architrawie świątyni w Delfach, stanowi świadectwo fundamentalnej prawdy, którą winien

uznawać za najwyższą zasadę każdy człowiek, określając się pośród całego stworzenia właśnie jako

«człowiek», czyli ten, kto «zna samego siebie».

Wystarczy zresztą przyjrzeć się choćby pobieżnie dziejom starożytnym, aby dostrzec wyraźnie, jak w

różnych częściach świata, gdzie rozwijały się różne kultury, ludzie równocześnie zaczynali stawiać sobie

podstawowe pytania towarzyszące całej ludzkiej egzystencji: Kim jestem? Skąd przychodzę i dokąd

zmierzam? Dlaczego istnieje zło ? Co czeka mnie po tym życiu? Pytania te są obecne w świętych pismach

Izraela, znajdujemy je w Wedach, jak również w Awestach; spotykamy je w pismach Konfucjusza czy Lao-

Tse, w przepowiadaniu Tirthankhary i Buddy; są obecne w poematach Homera czy w tragediach Eurypidesa

i Sofoklesa, podobnie jak w pismach filozoficznych Platona i Arystotelesa. Wspólnym źródłem tych pytań

jest potrzeba sensu, którą człowiek od początku bardzo mocno odczuwa w swoim sercu: od odpowiedzi na te

pytania zależy bowiem, jaki kierunek winien nadać własnemu życiu.

2. Ten proces poszukiwania nie jest — i nie może być — obcy Kościołowi. Od chwili, kiedy w Tajemnicy

Paschalnej otrzymał w darze ostateczną prawdę o życiu człowieka, Kościół pielgrzymuje drogami świata,

aby głosić, że Jezus Chrystus jest «drogą i prawdą, i życiem» (J 14, 6). Pośród różnych posług, jakie winien

pełnić dla dobra ludzkości, jedna nakłada nań odpowiedzialność całkiem szczególną: jest to diakonia

prawdy 1 . Misja ta z jednej strony włącza społeczność wierzących we wspólny wysiłek, jaki podejmuje

ludzkość, aby dotrzeć do prawd y 2 , z drugiej zaś zobowiązuje ją, by głosiła innym zdobytą wiedzę,

zachowując wszakże świadomość, że każda odkryta prawda jest zawsze tylko etapem drogi ku owej pełnej

prawdzie, która zostanie ukazana w ostatecznym objawieniu Bożym: «Teraz widzimy jakby w zwierciadle,

niejasno; wtedy zaś [zobaczymy] twarzą w twarz. Teraz poznaję po części, wtedy zaś poznam tak, jak i

zostałem poznany» (1 Kor 13, 12).

3. Wiele jest dróg, którymi człowiek może zmierzać do lepszego poznania prawdy, a przez to czynić swoje

życie coraz bardziej ludzkim. Wyróżnia się wśród nich filozofia , która ma bezpośredni udział w

formułowaniu pytania o sens życia i w poszukiwaniu odpowiedzi na nie: jawi się ona zatem jako jedno z

najwznioślejszych zadań ludzkości. Termin filozofia — wedle źródłosłowu greckiego — oznacza

«umiłowanie mądrości». Istotnie, filozofia narodziła się i rozwinęła w epoce, gdy człowiek zaczął sobie

stawiać pytania o przyczynę i cel rzeczy. Na różne sposoby i w wielu formach ukazuje ona, że pragnienie

prawdy stanowi nieodłączny element ludzkiej natury. Wrodzoną cechą umysłu ludzkiego jest skłonność do

zastanawiania się nad przyczyną zjawisk, chociaż odpowiedzi, jakich sobie stopniowo udzielał, są osadzone

w kontekście wskazującym wyraźnie na wzajemne oddziaływanie różnych kultur, w których człowiek żyje.

Filozofia wywarła silny wpływ na ukształtowanie i rozwój kultury na Zachodzie, nie powinniśmy jednak

zapominać również o jej oddziaływaniu na sposoby pojmowania egzystencji rozpowszechnione na

Wschodzie. Każdy naród posiada bowiem swoją pierwotną, oryginalną mądrość, stanowiącą prawdziwy

skarb kultury, która dąży do wyrażenia się w sposób dojrzały także w formach ściśle filozoficznych.

Prawdziwość tego stwierdzenia potwierdza fakt, że pewną podstawową formę wiedzy filozoficznej,

istniejącą także w naszej epoce, spotykamy nawet w postulatach, którymi inspiruje się prawodawstwo

różnych krajów oraz prawo międzynarodowe określające reguły życia społecznego.

4. Trzeba jednak zauważyć, że za jednym słowem kryją się tu różne znaczenia. Na wstępie należy zatem

ściślej określić jego sens. Przynaglany pragnieniem odkrycia ostatecznej prawdy swojego istnienia, człowiek

stara się zdobyć pewne elementy uniwersalnej wiedzy, które pozwalają mu lepiej rozumieć samego siebie i

coraz pełniej się realizować. Ta podstawowa wiedza bierze początek z zadziwienia , jakie budzi w nim

kontemplacja tego, co stworzone: człowiek odkrywa ze zdumieniem, że żyje w świecie i jest związany z

innymi istotami podobnymi do siebie, z którymi łączy go wspólne przeznaczenie. W tym właśnie momencie

wchodzi na drogę, którą będzie potem zmierzał do odkrycia coraz to nowych horyzontów wiedzy. Bez

zadziwienia człowiek popadłby w rutynę, przestałby się rozwijać i stopniowo stałby się niezdolny do życia

naprawdę osobowego.

Zdolność do abstrakcyjnej refleksji właściwa dla umysłu ludzkiego pozwala, aby nadał on — poprzez

aktywność filozoficzną — ścisłą formę swojemu myśleniu i w ten sposób wypracował wiedzę

systematyczną, odznaczającą się logiczną spójnością twierdzeń i harmonią treści. Dzięki temu procesowi w

środowisku różnych kultur i w różnych epokach osiągnięto rezultaty, które doprowadziły do zbudowania

prawdziwych systemów myślowych. W praktyce rodziło to często pokusę utożsamiania jednego tylko

wybranego nurtu z całą filozofią. Jest jednak oczywiste, że w takich przypadkach dochodzi do głosu swoista

«pycha filozoficzna», która chciałaby nadać własnej wizji, niedoskonałej i zawężonej przez wybór

określonej perspektywy, rangę interpretacji uniwersalnej. W rzeczywistości każdy system filozoficzny, choć

zasługuje na szacunek jako pewna spójna całość, nie dopuszczająca jakiejkolwiek instrumentalizacji, musi

uznawać pierwszeństwo myślenia filozoficznego, z którego bierze początek i któremu powinien

konsekwentnie służyć.

W tej perspektywie można wyodrębnić pewien zbiór prawd filozoficznych, który mimo upływu czasu i

postępów wiedzy jest trwale obecny. Wystarczy przytoczyć tu jako przykład zasady niesprzeczności,

celowości i przyczynowości lub koncepcję osoby jako wolnego i rozumnego podmiotu, zdolnego do

poznania Boga, prawdy i dobra; chodzi tu także o pewne podstawowe zasady moralne, które są powszechnie

uznawane. Te i inne elementy wskazują, że mimo różnorodności nurtów myślowych istnieje pewien zasób

wiedzy, który można uznać za swego rodzaju duchowe dziedzictwo ludzkości. Mamy tu do czynienia jak

gdyby z filozofią niesprecyzowaną , dzięki której każdy człowiek ma poczucie, że zna te zasady, choćby tylko

w formie ogólnej i nieuświadomionej. Zasady te, właśnie dlatego że w pewnej mierze uznają je wszyscy,

powinny stanowić jakby punkt odniesienia dla różnych szkół filozoficznych. Jeżeli rozum potrafi intuicyjnie

uchwycić i sformułować pierwsze i uniwersalne zasady istnienia oraz wyprowadzić z nich poprawne wnioski

natury logicznej i deontologicznej, zasługuje na miano prawego rozumu, czyli — jak mawiali starożytni —

orthos lógos, recta ratio .

5. Kościół ze swej strony wysoko ceni to dążenie rozumu do osiągnięcia celów, które czynią osobowe

istnienie coraz bardziej godnym tego miana. Widzi bowiem w filozofii drogę wiodącą do poznania

podstawowych prawd o życiu człowieka. Zarazem uznaje filozofię za nieodzowne narzędzie, pomagające

głębiej rozumieć wiarę i przekazywać prawdę Ewangelii tym, którzy jeszcze jej nie znają.

Nawiązując zatem do podobnych przedsięwzięć moich Poprzedników, ja również pragnę przyjrzeć się tej

szczególnej formie aktywności rozumu. Skłania mnie do tego przeświadczenie, że zwłaszcza w naszych

czasach poszukiwanie prawdy ostatecznej często nie ma wyraźnie określonego kierunku. Niewątpliwie

wielką zasługą współczesnej filozofii jest skupienie uwagi na człowieku. Wychodząc od tego i stając w

obliczu wielu pytań, rozum jeszcze mocniej odczuł pragnienie coraz szerszej i coraz głębszej wiedzy. W

rezultacie zbudowano złożone systemy myślowe, które zaowocowały rozwojem różnych dziedzin wiedzy,

sprzyjając postępowi w kulturze i w dziejach. Antropologia, logika, nauki przyrodnicze, historia, język — w

pewien sposób cały obszar wiedzy został objęty tym procesem. Pozytywne osiągnięcia nie powinny jednak

przesłaniać faktu, że tenże rozum, skupiony jednostronnie na poszukiwaniu wiedzy o człowieku jako

podmiocie, wydaje się zapominać, iż powołaniem człowieka jest dążenie do prawdy, która przekracza jego

samego. Bez odniesienia do niej każdy zdany jest na samowolę ludzkiego osądu, a jego istnienie jako osoby

oceniane jest wyłącznie według kryteriów pragmatycznych, opartych zasadniczo na wiedzy doświadczalnej,

pod wpływem błędnego przeświadczenia, że wszystko powinno być podporządkowane technice. Rezultat

jest taki, że — zamiast wyrażać jak najlepiej dążenie do prawdy — rozum chyli się ku samemu sobie pod

brzemieniem tak rozległej wiedzy, przez co z dnia na dzień staje się coraz bardziej niezdolny do skierowania

uwagi ku wyższej rzeczywistości i nie śmie sięgnąć po prawdę bytu. Nowoczesna filozofia zapomniała, że to

byt winien stanowić przedmiot jej badań, i skupiła się na poznaniu ludzkim. Zamiast wykorzystywać

zdolność człowieka do poznania prawdy, woli podkreślać jego ograniczenia oraz uwarunkowania, jakim

podlega.

Doprowadziło to do powstania różnych form agnostycyzmu i relatywizmu, które sprawiły, że poszukiwania

filozoficzne ugrzęzły na ruchomych piaskach powszechnego sceptycyzmu. W ostatnich czasach doszły też

do głosu różne doktryny próbujące podważyć wartość nawet tych prawd, o których pewności człowiek był

przekonany. Uprawniona wielość stanowisk ustąpiła miejsca bezkrytycznemu pluralizmowi, opartemu na

założeniu, że wszystkie opinie mają równą wartość: jest to jeden z najbardziej rozpowszechnionych

przejawów braku wiary w istnienie prawdy, obserwowanego we współczesnym świecie. Od takiej postawy

nie są wolne także pewne koncepcje życia pochodzące ze Wschodu: odbierają one bowiem prawdzie

charakter absolutny, wychodząc z założenia, że objawia się ona w równej mierze w różnych doktrynach,

nawet wzajemnie sprzecznych. W takiej perspektywie wszystko zostaje sprowadzone do rangi opinii. Mamy

tu do czynienia jakby z ruchem pozbawionym stałego kierunku: z jednej strony refleksja filozoficzna zdołała

wejść na drogę zbliżającą ją coraz bardziej do ludzkiej egzystencji i do form, w których się ona wyraża, z

drugiej zaś woli zajmować się raczej zagadnieniami egzystencjalnymi, hermeneutycznymi lub językowymi,

które omijają zasadniczą kwestię prawdy o życiu osobowym, o bycie i o Bogu. W wyniku tego ukształtowała

się w ludziach współczesnych, a nie tylko u nielicznych filozofów, postawa ogólnego braku zaufania do

wielkich zdolności poznawczych człowieka. Pod wpływem fałszywej skromności człowiek zadowala się

prawdami cząstkowymi i tymczasowymi i nie próbuje już stawiać zasadniczych pytań o sens i najgłębszy

fundament ludzkiego życia osobowego i społecznego. Można powiedzieć, że stracił nadzieję na uzyskanie od

filozofii ostatecznych odpowiedzi na te pytania.

6. Kościół, mocą autorytetu, który posiada jako depozytariusz Objawienia Jezusa Chrystusa, pragnie

potwierdzić konieczność refleksji na temat prawdy. Dlatego postanowiłem zwrócić się do Was, Czcigodni

Współbracia w biskupstwie, z którymi łączy mnie misja otwartego «okazywania prawdy» (por. 2 Kor 4, 2),

jak również do teologów i filozofów, na których spoczywa obowiązek badania różnych aspektów prawdy, a

także do ludzi poszukujących, i podzielić się pewnymi refleksjami na temat dążenia do prawdziwej

mądrości, aby każdy kto żywi w sercu miłość do niej, mógł wejść na właściwą drogę, która pozwoli mu ją

osiągnąć, znaleźć w niej ukojenie dla swych trosk i duchową radość.

Skłania mnie do tego przede wszystkim świadomość, którą wyrażają słowa Soboru Watykańskiego II,

stwierdzające, że biskupi są «świadkami Boskiej i katolickiej prawdy » 3 . Świadectwo o prawdzie jest zatem

zadaniem powierzonym nam, biskupom; nie możemy się od niego uchylać, gdyż byłoby to niewiernością

wobec posługi, jaką podjęliśmy. Potwierdzając prawdę wiary, możemy przywrócić człowiekowi naszych

czasów szczerą ufność we własne zdolności poznawcze, a zarazem rzucić wyzwanie filozofii, aby mogła

odzyskać i umocnić swą pełną godność.

Jeszcze jeden szczególny motyw skłania mnie do przedstawienia tych refleksji. W Encyklice Veritatis

splendor zwróciłem uwagę na «niektóre fundamentalne prawdy doktryny katolickiej w kontekście

współczesnych prób ich podważenia lub zniekształcenia » 4 . W niniejszej Encyklice pragnę kontynuować tę

myśl, skupiając się na zagadnieniu samej prawdy oraz na jej fundamencie w relacji do wiary. Nie sposób

bowiem zaprzeczyć, że przede wszystkim młode pokolenia, do których należy i od których zależy

przyszłość, w obecnym okresie szybkich i złożonych przemian mogą czuć się pozbawione autentycznych

punktów odniesienia. Potrzeba znalezienia fundamentu, na którym można zbudować życie osobiste i

społeczne, daje się szczególnie mocno odczuć zwłaszcza wówczas, gdy człowiek przekonuje się, jak

niepełne są propozycje, które rzeczywistość doraźną i przemijającą wynoszą do rangi wartości, budząc

fałszywe nadzieje na odkrycie prawdziwego sensu istnienia. Pod ich wpływem wielu ludzi doprowadza

swoje życie na krawędź przepaści, nie zdając sobie sprawy, co ich czeka. Przyczyną tego jest także fakt, że

niejednokrotnie ci, którzy zostali powołani, aby w różnych formach kultury ukazywać owoce swoich

przemyśleń, odwrócili spojrzenie od prawdy, przedkładając doraźny sukces nad trud cierpliwego

poszukiwania tego, co naprawdę warto uczynić treścią życia. Filozofia, która ze względu na swą wielką

odpowiedzialność za kształtowanie myśli i kultury winna nieustannie wzywać do szukania prawdy, musi

stanowczo powrócić do swego pierwotnego powołania. Właśnie dlatego odczuwam nie tylko potrzebę, ale

także obowiązek wypowiedzenia się na ten temat, aby u progu trzeciego tysiąclecia ery chrześcijańskiej

ludzkość wyraźniej uświadomiła sobie, jak wielkimi zdolnościami została obdarzona, i odważnie podjęła na

nowo realizację planu zbawienia, w który są wpisane jej dzieje.

ROZDZIAŁ I

OBJAWIENIE MĄDROŚCI BOŻEJ

Jezus objawia Ojca

7. U podstaw wszelkiej refleksji, jaką podejmuje Kościół, leży jego przeświadczenie, że zostało mu

powierzone orędzie, które bierze początek z samego Boga (por. 2 Kor 4, 1-2). Wiedzy, którą pragnie

przekazać człowiekowi, Kościół nie uzyskał w drodze samodzielnych przemyśleń, choćby

najwznioślejszych, ale dzięki przyjęciu z wiarą słowa Bożego (por. 1 Tes 2, 13). U początków naszej wiary

znajduje się spotkanie, jedyne w swoim rodzaju, które oznaczało odsłonięcie tajemnicy przez wieki ukrytej

(por. 1 Kor 2, 7; Rz 16, 25-26), teraz jednak objawionej: «Spodobało się Bogu w swej dobroci i mądrości

objawić siebie samego i ujawnić nam tajemnicę woli swojej (por. Ef 1, 9), dzięki której przez Chrystusa,

Słowo Wcielone, ludzie mają dostęp do Ojca w Duchu Świętym i stają się uczestnikami Boskiej natury » 5 .

Bóg wystąpił z tą całkowicie bezinteresowną inicjatywą, aby dotrzeć do ludzkości i zbawić ją. Bóg jest

źródłem miłości i dlatego pragnie być poznany, zaś poznanie Boga przez człowieka nadaje pełny kształt

wszelkiemu innemu prawdziwemu poznaniu sensu własnego istnienia, które ludzki umysł jest w stanie

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: