Rywalizacja między cesarstwem a papiestwem
Pozycja papiestwa w I połowie XI wieku
Cezaropapizm
W latach 1039-1056 cesarzem rzymskim był Henryk III, władca o silnej osobowości i zdecydowany w działaniu, który doprowadził najpierw do złamania opozycji książąt na obszarze Niemiec, a następnie umocnił swoją pozycję w Italii. Tron papieski obsadzał prałatami niemieckimi, zachowującymi wobec niego całkowitą lojalność. Najdłużej w okresie jego panowania na Stolicy Piotrowej zasiadał papież Leon IX (1049-1054), będący kuzynem cesarza.
Model stosunków między władzą cesarską a papieską, ugruntowany w okresie rządów Henryka III, nosi nazwę cezaropapizmu. Sprowadzał się on do absolutnej dominacji władzy cesarskiej. Cesarz uważany był za patrona Kościoła, papież obejmował tron z jego woli.
Dążenie do emancypacji papiestwa
Sytuacja zmieniła się, gdy tron w Niemczech objął sześcioletni Henryk IV (1056-1105). W okresie regencji, trwającej do r. 1065, znacznie osłabła pozycja władcy niemieckiego, co wykorzystali kolejni papieże, dążąc do emancypacji papiestwa spod wpływów świeckich. Papież Mikołaj II wydał w r. 1058 dekret ustanawiający nowe zasady wyboru głowy Kościoła katolickiego – od tej pory nie cesarz, lecz kolegium kardynalskie miało decydować o obsadzie tronu św. Piotra. W r. 1073 papieżem został Grzegorz VII, stawiając sobie dwa zasadnicze cele: reformę wewnętrzną Kościoła i umocnienie jego pozycji wobec władzy świeckiej.
Reforma Grzegorza VII
Nowy papież Hildebrand, który przybrał imię Grzegorza VII (1073-1085), pochodził z Toskanii. Od siódmego roku życia prowadził życie klasztorne, w tym przez kilka lat przebywał w klasztorze w Cluny, przewodzącym w ówczesnej walce o czystość moralną duchowieństwa.
Celibat i zakaz symonii
Grzegorz VII wymagał od kleru absolutnego posłuszeństwa i czystości, czego wyrazem było wprowadzenie bezwzględnego celibatu oraz przepisów zakazujących symonii (handlu urzędami kościelnymi). Zadaniem duchownych było – według niego – tworzenie właściwego porządku świata, polegającego na przewadze wartości moralnych, wynikających z prawa boskiego, nad wartościami życia doczesnego. Z tego poglądu Grzegorz VII wywodził tezę o przewadze władzy duchownej nad świecką – władza duchowna reprezentuje bowiem wyższy, boski porządek.
Papalizm
Doktryna Grzegorza VII, zwana papalizmem, zawierała następujące elementy: Kościół powinien być całkowicie niezależny od władzy świeckiej, papież wybierany przez kardynałów, biskupi mianowani przez papieża, Stolica Apostolska ma być centrum zarządzania sprawami Kościoła, papieżowi przysługuje prawo do ostatecznej kontroli nad władzą cesarską, papież może zwalniać poddanych od obowiązku posłuszeństwa wobec władcy świeckiego.
W dokumencie Dictatus papae (r. 1075) Grzegorz VII wymienił następujące kompetencje papieża wobec władzy świeckiej: tylko papież dysponuje insygniami cesarskimi, wszyscy władcy świeccy powinni całować jego stopy, papież może detronizować cesarzy.
Konflikt między Grzegorzem VII a Henrykiem IV
Spór o inwestyturę
Głównym przejawem konfliktu był spór o inwestyturę, czyli o prawo nadawania urzędów kościelnych. Spór ten był wyrazem szerszej kontrowersji, dotyczącej charakteru relacji między władzą duchowną a świecką.
W r. 1075 synod w Rzymie uchwalił zakaz przyjmowania przez duchownych inwestytury z rąk władców świeckich. Rządzącym, którzy nadal nadawaliby godności kościelne, groziła klątwa. Synod potępił nikolaizm, czyli nieprzestrzeganie celibatu przez przedstawicieli duchowieństwa.
Grzegorz VII rzuca klątwę na Henryka IV
W styczniu 1076 r. król Henryk IV (koronował się na cesarza dopiero w r. 1084) zwołał do Wormacji synod 26 biskupów niemieckich, którzy ogłosili złożenie Grzegorza VII z urzędu papieskiego. W odwecie Grzegorz VII rzucił na Henryka IV klątwę i ogłosił jego detronizację za niepodporządkowanie się uchwałom synodu rzymskiego z r. 1075.
Po tej decyzji Grzegorza VII zaktywizowała się opozycja antykrólewska w Niemczech, żądając od Henryka IV stawienia się przed sejmem Rzeszy w celu oczyszczenia się z zarzutów.
Canossa
Król niemiecki obawiając się utraty tronu udał się w styczniu 1077 r. do Italii, by zabiegać u papieża o zdjęcie ekskomuniki. Papież Grzegorz VII wyruszył właśnie wtedy z Rzymu na sejm Rzeszy, jednak na wieść o podróży Henryka IV, nie znając jego intencji, schronił się do zamku toskańskiej hrabiny Matyldy w Canossie. Tam przybył Henryk IV i pod murami Canossy odbył pokutę. Skłoniło to papieża do zdjęcia klątwy.
Rozprawa Henryka IV z opozycję
Po otrzymaniu rozgrzeszenia Henryk IV przystąpił do rozprawy z opozycją w Niemczech, którą pokonał w trakcie wojny domowej w latach 1077-1080. Następnie powrócił do Włoch, by wyrównać swoje rachunki z Grzegorzem VII. W czerwcu 1080 r. zwołał do Brixen w Tyrolu synod biskupów, który pozbawił Grzegorza VII tiary i wybrał na papieża arcybiskupa Rawenny, Wiberta, jako Klemensa III. Cztery lata później wojska niemieckie weszły do Rzymu – odbyła się wtedy intronizacja nowego papieża oraz koronacja cesarska Henryka IV. Grzegorz VII zmarł na wygnaniu w Salerno na południu Włoch w 1085 r.
Za pontyfikatu Urbana II (1088-1099) szala zwycięstwa znów przechyliła się na stronę zwolenników reformy gregoriańskiej. Jednak następca Urbana II, papież Paschalis II (1099-1118) uległ cesarzowi Henrykowi V i zaakceptował w roku 1111 legalność świeckiej inwestytury.
Konkordat w Wormacji
Kompromis między papieżem a cesarzem stał się możliwy dopiero gdy papieżem został Kalikst II (1119-1124). Zmęczone sporem strony osiągnęły porozumienie podczas spotkania w Wormacji w 1122 r. Ugoda (nieprecyzyjnie nazywana konkordatem) przewidywała następujące rozstrzygnięcia w kwestii mianowania na najwyższe stanowiska kościelne:
cesarz zrzekł się inwestytury przez pierścień, czyli prawa mianowania biskupów i opatów, i zgodził się na ich wybór przez duchowieństwo; zachował natomiast prawo nadawania wybranym przez duchowieństwo biskupom i opatom dóbr lennych.
Od tej pory wybór biskupa dokonywany był przez kolegium składające się z członków kapituły katedralnej, czyli kanoników.
Prawo kanoniczne
Następcy Grzegorza VII stworzyli – jako mechanizm oddziaływania Kościoła na życie społeczne – prawo kanoniczne, które określało przepisy dotyczące jurysdykcji nad duchowieństwem, ale także regulowało takie kwestie, jak małżeństwo, zasady dziedziczenia oraz uprawnienia wdów i sierot. Większość z tych spraw miało być rozstrzyganych przez sądy biskupie, od których można się było odwołać do konstystorza – organu składającego się z papieża i kardynałów. Dla papieża zarezerwowane było prawo dyspensy, czyli zwolnienia od obowiązujących przepisów prawa kanonicznego w przypadkach szczególnych.
Od II połowy XII wieku znaczenie sądownictwa kościelnego tak wzrosło, że na urząd papieski wybierano z reguły doświadczonych specjalistów w dziedzinie prawa, podczas gdy wcześniej papieżami zostawali z reguły mnisi. Papiestwo rozwinęło aparat administracyjny przewyższający swoją sprawnością i kompetencją administrację ówczesnych państw europejskich.
Innocenty III (1198-1216)
Idea zjednoczenia chrześcijaństwa
Papież ten zyskał sobie opinię najwybitniejszego papieża średniowiecza. Wybrany został na Stolicę Piotrową, gdy miał 37 lat. Posiadał wykształcenie w dziedzinie teologii i prawa kanonicznego. Za cel swojego pontyfikatu uznał ponowne zjednoczenie chrześcijaństwa pod hegemonią papieską. Twierdził, że ma prawo przywoływać do porządku władców świeckich, którzy „zgrzeszyli” – co było określeniem pozwalającym na bardzo szeroką interpretację.
Papież jako polityk
Dążąc do zapewnienia papiestwu solidnej bazy terytorialnej, Innocenty III scentralizował Państwo Kościelne, likwidując w nim wpływy świeckich feudałów – z tego powodu często był uważany za właściwego założyciela Państwa Kościelnego. Ingerował w politykę wewnętrzną Niemiec, doprowadzając do wyboru na cesarza swojego kandydata – Fryderyka II z dynastii Hohenstaufów. Zmusił króla Anglii Jana bez Ziemi – nakładając na Anglię interdykt, a następnie pozbawiając monarchę angielskiego korony – do zaakceptowania papieskiego kandydata na arcybiskupa Canterbury Stefana Langtona. Zapewnił papiestwu nowe wysokie dochody, skłaniając Anglię, Aragonię, Portugalię, Węgry i Sycylię do przyjęcia statusu lenna Stolicy Apostolskiej, z czym wiązało się płacenie corocznego trybutu.
IV sobór laterański
Ukoronowaniem jego pontyfikatu był IV sobór laterański, obradujący w Rzymie w r. 1215. Zdefiniowano wówczas główne dogmaty wiary (między innymi teorię transsubstancjacji, która głosi, że Chrystus jest realnie obecny w eucharystii pod postacią chleba i wina, a także zasadę prymatu papieża), określono obowiązki biskupów (między innymi wizytowanie diecezji, kształcenie księży, zwoływanie synodów) oraz zobowiązano wyznawców judaizmu i islamu mieszkających wśród chrześcijan do noszenia specjalnych żółtych oznak naszywanych na ubranie i żółtych czapek.
Schizma wschodnia
Chrześcijaństwo obrządku bizantyjskiego (wschodniego) obejmowało swym zasięgiem w XI wieku oprócz Bizancjum także Ruś Kijowską i Bałkany. W Kościele wschodnim najwyższą prestiżowo pozycję zajmował patriarcha Konstantynopola. W połowie XI wieku urząd ten sprawował Michał Cerulariusz. Patriarcha ten oskarżył w r. 1054 Rzym o odejście od czystości kultu religijnego – pretekstem stała się sprawa używania przez wyznawców Kościoła rzymskiego opłatka zamiast kwaśnego chleba podczas udzielania sakramentu eucharystii. Konflikt doprowadził do wzajemnego obłożenia ekskomuniką papieża i patriarchy Konstantynopola. W ten sposób zerwana została jedność Kościoła chrześcijańskiego.
Wyprawy krzyżowe
Narodziny idei krucjat
Rekonkwista
Idea wypraw krzyżowych, czyli krucjat, narodziła się w związku z sytuacją na Półwyspie Iberyjskim, gdzie w XI wieku istniały chrześcijańskie królestwa Kastylii i Leonu, prowadzące walkę z coraz słabszym arabskim kalifatem Kordoby. Hiszpanie walkę tę nazwali rekonkwistą, czyli zbrojnym odzyskiwaniem ziem niegdyś chrześcijańskich, podbitych we wczesnym średniowieczu przez wyznawców islamu. W r. 1085 rycerze chrześcijańscy odbili z rąk Arabów Toledo – miasto słynące z produkcji doskonałej jakości wyrobów ze stali.
Papież Aleksander II zaapelował w r. 1063 do rycerstwa europejskiego o wsparcie chrześcijan w Hiszpanii, powołując się na rycerski obowiązek stawania w obronie wiary. Apel ten uznano później za moment inicjujący ideę krucjat.
Ekspansja Turków seldżuckich
Jednak właściwy ruch krucjatowy wiązał się z ekspansją Turków seldżuckich. Lud ten przybył z Azji Środkowej i podbił kalifat Abbasydów, w tym w r. 1070 Syrię i Ziemię Świętą. Bagdad, będący stolicą kalifatu, został zdobyty już w r. 1055. Seldżucy stali się poważnym zagrożeniem dla cesarstwa bizantyjskiego – o pomoc do państw europejskich zwrócił się w r. 1091 cesarz Aleksy Komnen. Miał on nadzieję, że dzięki tej pomocy Bizancjum zdoła odzyskać utracone terytoria w Azji Mniejszej. Odpowiedział mu papież Urban II na synodzie w Clermont w r. 1095, apelując do rycerstwa o udział w wyprawie przeciwko Turkom.
Przyczyny wypraw krzyżowych
Przeszkody w pielgrzymowaniu
Turcy seldżuccy po opanowaniu Ziemi Świętej doprowadzili do zahamowania ruchu pielgrzymkowego do grobu Chrystusa oraz uciskali chrześcijan żyjących na Bliskim Wschodzie, co wywołało powszechne oburzenie w świecie chrześcijańskim. W tej atmosferze szczególnie mocno zaczął przemawiać do wyobraźni europejskiego rycerstwa oraz szerokich rzesz ludności postulat wyzwolenia Ziemi Świętej i nawracania żyjących tam pogan.
Głód ziemi
Oprócz motywacji religijnej istotna była także motywacja społeczna: feudalny podział majątków doprowadził do tego, że w rodzinach szlacheckich brakowało ziemi, szczególnie dla zapewnienia bytu materialnego młodszym synom – tym bardziej, że przy dziedziczeniu coraz powszechniej była stosowana zasada primogenitury, oznaczająca, iż majątek w całości przechodzi na najstarszego syna. Wyprawy na Bliski Wschód dawały szansę na poprawę tej sytuacji, na zdobycie majątków i bogactw. Przeludnienie wsi w Europie zachodniej powodowało, że ludność chłopska także była zainteresowana poszukiwaniem nowych ziem pod osadnictwo.
Nie bez znaczenia był również czynnik polityczny: ponawiane prośby cesarstwa bizantyjskiego o pomoc nie mogły być pozostawione bez odpowiedzi, ponadto monarchowie europejscy liczyli na wzmocnienie swego prestiżu i autorytetu dzięki udziałowi w krucjatach.
Krucjata ludowa (1096)
Wezwanie papieża Urbana II do krucjaty przeciwko Turkom trafiło na podatny grunt wśród rzesz ludowych żyjących na pograniczu Francji i Niemiec. Obszar ten nawiedzony został przez nieurodzaj, którego konsekwencją był głód. Zdesperowana ludność uległa agitacji pustelnika Piotra z Amiens i zaczęła masowo zgłaszać się do udziału w krucjacie. Uczestników tej wyprawy, zwanej ludową, szacuje się na około 100 tys.
Ochotnicy wyruszyli na wschód wiosną 1096 r. w pięciu oddziałach, przez Bawarię, Czechy, Węgry i Bałkany. Żaden z oddziałów nie dotarł jednak do Ziemi Świętej. Już nad Renem wielu uczestników stało się ofiarami grabieży, do walk z miejscowym rycerstwem doszło na Węgrzech i na Bałkanach. Tylko dwa oddziały dotarły w sierpniu 1096 r. do Konstantynopola, jednak po przeprawieniu się przez cieśninę Bosfor na brzeg azjatycki zostały wybite przez Turków.
Krucjaty rycerskie
I krucjata
Odbyła się ona w latach 1096-1099, wzięło w niej udział 4,5 tys. rycerzy głównie francuskich i flandryjskich, ale także włoskich, niemieckich i normandzkich, oraz około 30 tys. piechoty. Jej uczestnicy przez Anatolię dotarli na Bliski Wschód i w lipcu 1099 r. zdobyli Jerozolimę. Krzyżowcy założyli Królestwo Jerozolimy, którego pierwszym władcą został Godfryd z Bouillon, z tytułem obrońcy Grobu Świętego (tytuł królewski przyjął następca Gotfryda, jego brat Baldwin w r. 1110). Utworzono także na ziemiach zabranych Seldżukom państewka feudalne: księstwo Antiochii (miasto to zostało zdobyte w czerwcu 1098 r.), hrabstwo Trypolisu oraz hrabstwo Edessy. Były to pierwsze w historii przykłady europejskiej kolonizacji.
II krucjata
W r. 1144 muzułmanom udało się odbić hrabstwo Edessy, państewko leżące po obu brzegach Eufratu. Stało się to bezpośrednim powodem zorganizowania drugiej krucjaty.
II krucjatę przeprowadzono w latach 1147-1149. Jej inicjatorem był król Francji Ludwik VII, który wygłosił apel do rycerstwa na zjeździe w kościele cystersów w Vezelay (Burgundia) w marcu 1146 r. Wyprawą dowodzili Ludwik VII oraz cesarz Konrad III. Krzyżowcy ponieśli serię klęsk w starciach z oddziałami sułtana Saladyna, który zdobył większość terytorium Królestwa Jerozolimy – w październiku 1187 r. w jego ręce przeszła Jerozolima.
III krucjata
Miała miejsce w latach 1189-1192 pod dowództwem cesarza Fryderyka I Barbarossy, króla Anglii Ryszarda Lwie Serce i króla Francji Filipa Augusta. Krzyżowcy odbili z rąk tureckich pas nadmorski Ziemi Świętej od Jaffy po Bejrut, opanowali także należący do Bizancjum Cypr. W wyprawie śmierć poniósł cesarz Fryderyk I – podczas kąpieli utonął w rzece Selef w Azji Mniejszej.
IV krucjata
Rozegrała się w latach 1202-1204. Była ona inspirowana przez Republikę Wenecką, której zależało na złamaniu znaczenia handlowego Bizancjum. Uczestnicy zdobyli Konstantynopol i utworzyli Cesarstwo Łacińskie w miejsce Cesarstwa Bizantyjskiego. Przetrwało ono do roku 1261, kiedy władzę odzyskał cesarz bizantyjski.
V krucjata
Odbyła się w latach 1217-1221. Jej głównym organizatorem był król Węgier Andrzej II, a uczestnikami rycerze węgierscy i północnoniemieccy. Po kilku klęskach krzyżowcy wycofali się do Europy.
VI krucjata
Podjęta w latach 1228-1229 była w gruncie rzeczy akcją dyplomatyczną podjętą przez cesarza Fryderyka II (pomogła mu w tym jego znajomość języka arabskiego). Na mocy układu zawartego w Jaffie w lutym 1229 r. sułtan Egiptu al-Kamil odstąpił Królestwu Jerozolimskiemu utraconą przez krzyżowców w r. 1187 Jerozolimę oraz Betlejem. W marcu 1229 r. Fryderyk II uroczyście wjechał do Jerozolimy.
W r. 1244 krzyżowcy ponownie utracili Jerozolimę, w ich rękach pozostała jedynie niewielka enklawa wokół twierdzy Akka.
VII krucjata
Rozegrała się w latach 1248-1254. Jej organizatorem był król Francji Ludwik IX, a jej celem było opanowanie Egiptu. Rycerze francuscy zdobyli twierdzę Damietta i ruszyli na Kair, lecz o ich klęsce przesądziła epidemia malarii, która nawiedziła wojsko w delcie Nilu. Ludwik IX wraz z armią dostał się do niewoli, z której został uwolniony za wysokim okupem.
VIII krucjata
Miała miejsce w r. 1270, dowodził nią również Ludwik IX. Tym razem wylądował on w Tunisie, licząc na poparcie miejscowego sułtana w działaniach zbrojnych przeciwko Egiptowi. Pomocy nie uzyskał, zmarł w Tunisie w wyniku szerzącej się tam epidemii.
W r. 1291 upadła Akka – ostatnia twierdza krzyżowców w Królestwie Jerozolimskim.
Zakony rycerskie
Geneza zakonów rycerskich sięga bractw, których zadaniem było opiekowanie się pielgrzymami przybywającymi do Ziemi Świętej. Początkowo ta opieka polegała na prowadzeniu szpitali i hospicjów, jednak wobec zagrożenia ze strony muzułmanów trzeba było także zadbać o bezpieczeństwo pielgrzymów, dlatego też niektóre bractwa szpitalników przekształciły się w zakony rycerskie, specjalizujące się w walce zbrojnej z poganami.
Templariusze
Ich nazwa pochodzi od łacińskiego templum, czyli świątynia, gdyż mieli siedzibę w pobliżu świątyni Salomona w Jerozolimie. Nosili białe płaszcze z czerwonymi krzyżami. Założycielem tego zakonu był Hugon z Payens, rycerz przybyły do Ziemi Świętej z Szampanii w r. 1118. Templariuszy obowiązywała opracowana przez Bernarda z Clairvaux reguła zakonna wzorowana na regule cystersów. Jej cechą charakterystyczną było wysunięcie na plan pierwszy braci świeckich, którzy oprócz składania ślubów czystości, posłuszeństwa i ubóstwa zobowiązywali się do obrony pielgrzymów i prowadzenia walki zbrojnej z poganami. W zakonie templariuszy przeważali Francuzi.
Joannici
Istnieli jako zakon rycerski od r. 1083, wcześniej – jako bractwo św. Jana – prowadzili od r. 1070 szpital dla pielgrzymów w Jerozolimie. Rozpoznać ich można było po czarnych płaszczach z białymi krzyżami. W zakonie tym przeważali Włosi.
Krzyżacy
Powstali jako zakon w r. 1190 ze zreorganizowanego niemieckiego bractwa szpitalnego, które istniało w Jerozolimie od r. 1128. Za twórcę tego zakonu uważany jest książę Fryderyk Szwabski. Oficjalna nazwa brzmiała: Zakon Szpitala Najświętszej Marii Panny Domu Niemieckiego w Jerozolimie. Rycerze tego zakonu nosili białe płaszcze z czarnymi krzyżami.
Skutki wypraw krzyżowych
Polityczne straty papiestwa
Skutki krucjat miały zarówno polityczny, jak i społeczno-ekonomiczny charakter. Z tych pierwszych należy przede wszystkim wymienić spadek prestiżu papiestwa po niepowodzeniach kolejnych wypraw. Gdy papież Bonifacy VIII obchodził jubileusz r. 1300, zapowiedział całkowite odpuszczenie grzechów tym wszystkim, którzy udadzą się z pielgrzymką do Rzymu. Oznaczało to, iż od tej pory nie Ziemia Święta, ale Rzym będzie najważniejszym celem pielgrzymowania.
Kontakt z dorobkiem cywilizacji Wschodu
Spośród skutków społeczno-ekonomicznych najważniejszy był ten, że wyprawy krzyżowe poszerzyły horyzonty ludzi Zachodu, pozwoliły im zetknąć się ze światem arabskim i czerpać z jego dorobku cywilizacyjnego. Krucjaty przyczyniły się do umocnienia pozycji miast włoskich – Wenecji i Genui – w handlu lewantyńskim. Na potrzeby tego handlu rozwinęły się w XIII wieku wielkie ośrodki produkcji sukienniczej we Flandrii i Florencji. Konieczność przesyłania pieniędzy na duże odległości uruchomiła z kolei rozwój technik bankowych. W sumie nastąpiło przyspieszenie rozwoju gospodarki towarowo-pieniężnej w Europie.
Kryzys cesarstwa bizantyjskiego
Jednocześnie pogłębił się upadek cesarstwa bizantyjskiego, złupionego przez krzyżowców – co w konsekwencji ułatwiło ekspansję turecką na Europę. Krucjaty zapoczątkowały także dzieje europejskiego kolonializmu.
Przezwyciężanie rozdrobnienia politycznego Europy
W wyprawach krzyżowych wzięły udział tysiące rycerzy, wśród których było wielu synów szlacheckich niemających szans na odziedziczenie bądź zdobycie majątku w swych europejskich ojczyznach. Pozbycie się z Europy tego niepewnego, sfrustrowanego elementu ludzkiego oznaczało, iż monarchowie europejscy mogli szybciej i skuteczniej centralizować swe państwa, unikając niebezpieczeństwa wojen domowych i buntów.
6
HISTORYCZNY