Wo�odkiewicz Witold "Historia prawa rzymskiego" Wprowadzenie Rozdzia� I. Znaczenie nauki prawa rzymskiego � 1. Rola prawa rzymskiego w nauczaniu prawa Literatura: H. Kupiszewski, Znaczenie prawa rzymskiego dla wsp�czesno�ci, PiP 36/1981, z. 8 s. 69-80; B. �apicki, Aktualno�� prawa rzymskiego, PiP 1/1946, z. 2, s. 71-74; J. Sowlel, O wsp�czesnych warto�ciach prawa rzymskiego, Przegl�d Humanistyczny 20/1976, s. 85-93; ten�e, Rola prawa rzymskiego w kszta�towaniu polskiej kultury prawnej, [w:] Tradycja antyczna w kulturze europejskiej - perspektywa polska, Warszawa 1995, s. 47-69; W. Wolodkiewicz, Prawoznawstwo w pogl�dach i uj�ciu Encyklopedyst�w, Warszawa 1990; M Zolnierczuk, Rola prawa rzymskiego w kszta�towaniu polskiego prawnika. Rzeszow- skie Zeszyty Naukowe. Prawo-Ekonomia-Rolnictwo 1/1983, s. 7-20. Obecno�� prawa rzymskiego w uniwersyteckim nauczaniu prawa stanowi- l �a i stanowi przedmiot gor�cych dyskusji. Reformatorzy studi�w prawniczych podkre�lali i podkre�laj� potrzeb� takiego u�o�enia programu wyk�adanych materii, aby da� absolwentowi zas�b wiadomo�ci daj�cy najlepsze przygoto- ; wfflie do wykonywania zawodu prawnika, zawodu maj�cego wielkie znacze- nie dla w�a�ciwego funkcjonowania spo�ecze�stwa. Podkre�la� to wyra�nie Justynian - kodyfikator prawa i reformator studi�w prawniczych. W konstytu- cji Omem, kt�ra wprowadza�a now� ordynacj� studi�w prawniczych, poucza� on profesor�w, by wyk�adaj�c studentom poszczeg�lne kwestie, wed�ug okre�- lonej kolejno�ci, starali si� uczyni� ich "najlepszymi i najbardziej wykszta�- conymi" (Const. Omnem, pr.: ut ex hoc optimi atque erudissimi efficiantur). O�wiecony kanclerz kr�la francuskiego Ludwika XV, Henri-Francois d'Aguesseau, w instrukcji dotycz�cej studi�w prawniczych, pisa�: "m�ody cz�o- wiek, kt�ry pragnie po�wi�ci� si� wykonywaniu funkcji adwokata kr�lew- skiego i kt�ry pragnie osi�gn�� w tym zawodzie dobre rezultaty, powinien przygotowa� si� do tego dwoma sposobami: przez studia i przez rodzaj prak- tyki. Jedno bez drugiego mo�e go przygotowa� jedynie niedoskonale do wy- konywania zawodu prawnika". Nb. l 2 Rozdzia� I. Znaczenie nauki prawa rzymskiego Idea� o�wieconego prawnika zosta� przedstawiony w Encyklopedii Dide- rota. Prawnik, kt�ry zas�ugiwa�by na miano prawoznawcy (jurisconsulte), nie powinien ogranicza� si� jedynie do studiowania aktualnie obowi�zuj�cych ustaw swego kraju, lecz powinien pozna� r�wnie� ich szersze t�o. Powinien umie� "��czy� teori� prawa z praktyk�, mie� g��bok� znajomo�� nie tylko ustaw, lecz i ich pocz�tk�w i okoliczno�ci, w kt�rych one powstawa�y. Powinien zna� sens i ducha ustaw oraz post�py wiedzy prawniczej i przemiany, kt�re przechodzi�a". Reformatorzy studi�w prawniczych podkre�lali zazwyczaj niedostatki do- tychczasowego stanu nauczania prawa. Kwestionowali g��wnie niekt�re wy- k�adane przedmioty i postulowali wprowadzenie innych, bardziej ich zda- niem potrzebnych do kszta�cenia przysz�ego prawnika. W dyskusjach nad programami studi�w prawniczych wiele miejsca zaj- mowa�a i zajmuje kwestia wyk�adu prawa rzymskiego. Zwolennicy modelu studi�w prawniczych, traktowanych jako studia daj�ce og�ln� formacj� inte- lektualn�, podkre�lali zazwyczaj przydatno�� prawa rzymskiego jako dyscypli- ny daj�cej podstaw� historycz� i dogmatyczn� w kszta�ceniu prawnika. Ne- gowali rol� prawa rzymskiego ci, kt�rzy opowiadali si� za modelem studi�w prawniczych jako studi�w czysto praktycznych, maj�cych nauczy� absolwen- ta jedynie znajomo�ci przepis�w prawa obowi�zuj�cego. Przedmioty og�lne (w tym przede wszystkim prawo rzymskie) s� uwa�ane przez zwolennik�w takiego modelu studi�w za niepotrzebny balast. W programach studi�w prawniczych na uniwersytetach polskich nauka pra- wa rzymskiego odbywa si� na pierwszych latach studi�w. Nauczanie to do- tyczy g��wnie rzymskiego prawa prywatnego. Prawo rzymskie stanowi jeden z przedmiot�w historycznych. Jest to jednak szczeg�lny przedmiot historycz- ny, kt�ry mo�e by� r�wnie� traktowany jako wprowadzenie do podstawo- wych poj�� wsp�czesnego prawa prywatnego. � 2. Znaczenie terminu "prawo rzymskie" Literatura: M. Kuryfowicz, Historia, s. 7-12; W. Wolodkiewicz, Re�imy autorytarne a prawo rzymskie, CPH 45/1993, z. 1-2, s. 437-444; ten�e. Dialog Solona i Justyniana u Fenelona a dyskusja o prawie rzymskim w Polsce XVIII wieku, CPH 40/1988, z. 2, s. 249-260. 2 Termin "prawo rzymskie" u�ywany bywa w rozmaitych znaczeniach, bu- dzi te� cz�sto sprzeczne skojarzenia. W�oski uczony Riccardo Orestano po- daje a� sze�� znacze� tego terminu: � 2. Znaczenie terminu "prawo rzymskie" 3 1) prawo historyczne staro�ytnego Rzymu, kt�re rozwija�o si� i obowi�zywa�o od najdawniejszych znanych nam pomnik�w prawnych Rzymu (g��wnie wydanej w po�owie V wieku p.n.e. ustawy XII tablic), a� do kodyfikacji dokonanej w po�owie VI wieku n.e. przez Justyniana; 2) tradycja romanistyczna w historii formowania si� prawodawstw (g��wnie europejskich) opartych na prawie rzymskim skodyfikowanym przez Justyniana; 3) "prawo powszechne" (ius commune), to jest system prawny stworzony w �redniowiecznej Europie na gruncie m.in. prawa rzymskiego, kt�ry od- dzia�ywa� na praktyk� i doktryn� prawn� licznych pa�stw europejskich; 4) "pandektystyka" (usus modernus pandectarum), traktowana jako wsp�- czesne prawo rzymskie. Ten kierunek bada� nad prawem rzymskim osi�g- n�� swe apogeum w XIX-wiecznej niemieckiej szkole historycznej, kt�ra wypracowa�a, na jego podstawie i w oparciu o za�o�enia racjonalizmu, naturalizmu prawnego i liberalizmu, szereg konstrukcji teoretycznych i prak- tycznych wa�nych dla dzisiejszej nauki prawa cywilnego; 5) nauka prawa rzymskiego, rozwijana jako dyscyplina naukowa i przedmiot nauczania w uniwersytetach; 6) "romanizm" (w�oskie - romanesimo). Orestano rozumie tu prawo rzym- skie jako "ide� nie odpowiadaj�c� �adnemu konkretnemu porz�dkowi praw- nemu, kt�ra jest jedynie hipostaz� licznych i r�norodnych d��e�, kt�re pos�uguj� si� wprawdzie poj�ciem prawa rzymskiego, ale rozumiej� je na sw�j, na og� raczej dowolny spos�b. Tak rozumiane wprawo rzymskie� s�u�y� mo�e do r�nych cel�w: czasem jest czym�, dzi�ki czemu mo�na si� wzmocni� - wtedy te� chwali si� je g�o�no i wypisuje na sztandarach; czasem za� jest tylko synonimem z�ego prawa, kt�re trzeba stanowczo zwal- cza�" (Orestano, s. 457). To ostatnie znaczenie pojawia si� cz�sto we wsp�czesnych dyskusjach 3 nad prawem rzymskim i jego rol� w formowaniu si� prawa oraz w edukacji prawniczej. Ten rodzaj podej�cia do prawa rzymskiego mo�na by�o obserwo- wa� szczeg�lnie w okresie O�wiecenia. Prawo rzymskie by�o postrzegane przez jednych jako idealny wzorzec stanowi�cy wyraz prawa naturalnego i podsta- w� ca�ej wiedzy prawniczej; przez innych jako przyk�ad prawa niejasnego, zagmatwanego, nieetycznego, kt�re powinno by� zast�pione prawem nowym, s�usznym i racjonalnym (por. Nb. 433). Przyk�adem takiego, iracjonalnego podej�cia do prawa rzymskiego mo�e by� stosunek do niego w pa�stwach totalitarnych (por. Nb. 436-438). Stwarzanie mitycznych wrog�w lub przyja- ci� jest typow�, "orwellia�sk�" wr�cz cech�, re�ym�w totalitarnych. Przyk�ad�w rozumienia "prawa rzymskiego" jako pewnego abstrakcyjnego modelu mo�e dostarczy� te� literatura pi�kna. W opublikowanym w pocz�tkach Nb. 3 4 Rozdzia� I. Znaczenie nauki prawa rzymskiego XVIII wieku, przez Fenelona, dialogu Solona z Justynianem, autor ustami So- lona tak krytykuje zbi�r prawa rzymskiego stworzony przez pozbawionego zasad etycznych Justyniana: "Ty za� nikogo nie uczyni�e� dobrym, ani szcz�liwym, przez tw�j che�pliwy zbi�r prawa, st�d wnosz�, �e wart jest on tylko ognia". W literaturze XX wieku "prawo rzymskie" jest niejednokrotnie postrzega- ne jako symbol pa�stwa praworz�dnego, stanowi�cy przeciwie�stwo totalitar- nej przemocy: Louis Aragon nada� jednej ze swych nowel ze zbioru "Niewola i wielko�� Francji", nawi�zuj�cego do brutalnej przemocy hitlerowskiej oku- pacji, wymowny tytu� "Prawo rzymskie przesta�o istnie�", za� polski poeta Mieczys�aw Jastrun w wierszu pt. "Z pami�tnika by�ego wi�nia oboz�w kon- centracyjnych" pisa�: �y�em w latach, Gdy mord masowy mia� sankcj� najwy�sz� Pa�stwa, w kt�rym prawo rzymskie przesta�o istnie�. To okropne, �e ludzie zacz�li si� przyzwyczaja� Do faktu, �e prawo rzymskie przesta�o istnie�, �e �mier� z r�ki kata jest rzecz� pospolit�, A ludzka rzecz jest wymys�em i przes�dem Wolnomy�licieli... 4 Zale�nie od tego, kt�re spo�r�d podanych znacze� terminu "prawo rzym- skie" przyjmie si� za punkt wyj�cia, r�nie kszta�tuj� si� oceny tego prawa. Niekt�rzy uwa�aj�, �e by�o ono doskona�ym, wzajemnie niesprzecznym, spra- wiedliwym systemem prawa, w kt�rym przejawia�y si� tak uniwersalne war- to�ci etyczne, jak aequitas (s�uszno��), iustitia (sprawiedliwo��), humanitas (�yczliwo�� wobec cz�owieka), dignitas (uczciwo��); inni - �e stanowi�o prze- jaw niesprawiedliwo�ci, niewolnictwa, tyranii. Jeszcze inni traktuj� prawo rzym- sYt� \aVo TAe^TT.eW^ \)a\aA ,,magvc7.n^, vi\CTOzvffpL\a\^c\\ form\Ae^. ^- szcze inni akcentuj � historyczne znaczenie prawa rzymskiego jako tego.^tore odegra�o i wci�� odgrywa pierwszorz�dn� rol� w procesie rozwoju prawa, stanowi�c tak podstaw� wsp�czesnych system�w prawnych, jak i wsp�lny j�zyk daj�cy mo�no�� porozumiewania si� prawnik�w r�nych kraj�w i sy- stem�w prawnych. � 3. Znaczenie prawa rzymskiego w dziejach prawa w Europie Literatura: W. Bojarski, W. Dajczak, A. Sokola, Verba iuris. Regu�y i kazusy prawa rzymskiego, Toru� 1995, s. 11-51; T. Giaro, Prawda dogmatyczna i "ponadczasowo�c" Nb. 4 � 3. Znaczenie prawa rzymskiego w dziejach prawa w Europie 5 jurysprudencji rzymskiej, CPH 40/1988, z. l, s. 1-32; ten�e, Prawda i autorytet wjuryspru- dencji klasycznej, ZN UJ 876 Prace Prawn. 125/1989, s. 29-50; ten�e, Dogmatyka a hi- storia prawa w polskiej tradycji romanistycznej, PK 37/1994, Nr 3^1, s. 85-99; H. Kupi- szewski. Prawo rzymskie, s. l l^�O; ten�e, Maximae iuris. Przegl�d Human\sQc,-z.W( lSf\9%\, 'Nr 6, s. \-\1', ten�e. Regu�a iu...
ZULUS555