Powiat TARNOPOL.doc

Powiat TARNOPOL

Powierzchnia 1.163 km- Ludność 129.721.

Tarnopol miasto Wojewódzkie, mieszkańców 35.000, Dworzec kolejowy w samem mieście, odnowiony powojnie posiada obszerne poczekalnie i restaurację. Stacja węzłowa, pociągi w stronę Lwowa, Podwołoczysk, Zba­raża, Skałatu i Grzymałowa, Kopyczyniec, Chodorowa. Na dworcu przechowalnia bagaży. Dorożki jednokonne i dwukonne/ stały postój przy ul. A. Mickiewicza/ taryfa umieszczona na dworcu i w każdej dorożce. Kurs jednorazowy w obrębie rogatek m, Tarnopola od 1 osoby bez pakunków wynosi 1 zł., z pakunkami 2 zł. / poza rogatkami miasta zapłata wedle umowy. Dorożki-samochody (taksówki) / stanowisko i stacja benzynowa przy u!. Mickiewicza <naprzeciw poczty). Opłaty: za przewóz i osoby w mieście w obrębie rogatek 1.50 zł., zaś poza Tarnopol za każdy kilometr od 50 gr. do 2 zł., zależnie od jakości drogi. Autobusy: postój ul. Mickie­wicza, obok kościoła parafjainego. Na linji: Tarnopol-Mikulińce kursują dwa autobusy, cena za przejazd 2 zł./ z) Tarnopo-Zbaraż kursuje autobus, cena 2.50 zł./ ) Tarnopol-Skałat kursuje autobus, cena 3 zł./ ) Tarnopol-Łwów i z powrotem kursuje 1 autobus, opłata równa cenie biletu kolejowego III, klasy pociągu posp. Hotele pierwszorzędne: »PodoIski«, ul, Mickiewicza 27, *Puntscherta, plac Dominikański i, »Adlera«, ul. 3-go Maja 5/ pokoje od 4 do 8 zł, drugorzędne: »Grana«, u!, rarna 3, »Landaua«, Rynek 33, pokoje od 1.50 do 4 z!, Restauracje w hotelach »Podolskim« i »Puntscherta« w obydwóch koncerty), dalej Abramczuka ul. Mickie­wicza" 17 / Kawiarnie: Boulevard, ul. Mickiewicza 27/ Restauracje i mleczarnie: ul. Mickiewicza 10/ Cukiernie; Adamowskiego, Niemca i Chylińskiego, przy ul Mic-kiewicza/ Pokoje do śniadań Tenenbauma, ul. Mickie­wicza. Biuro podróży i sprzedaż biletów kolejowych »Orbis«, ul. 3-go Maja. Wojewódzkie Towarzystwo Turystyczno - Krajoznawcze, gmach Urzędu wojewódzkiego, udziela informacji w sprawach turystyczno-krajoznawczych na terenie Województwa. Stacja mete­orologiczna przy Komendzie placu. Urzędy państwowe i samorządowe: Urząd Wojewódzki przy ul. 29 Listopada, Dowództwo 12 Dyw, piech. naprzeciw gmachu Urzędu Wojewódzkiego, Sąd Okręgowy, Okręgowy Urząd Ziemski, Wojewódzka Komenda Policji Państwo­wej, Starostwo, Sąd powiatowy, Urzędy skarbowe, Inspektorat szkolny, Urząd pocztowy i telegraficzny przy ul. Mickiewicza, Pow, Komenda P. P. i Komisarjat P. P Pow, Urząd Ziemski, Wydział Powiatowy. Zakłady naukowe: 4 państw. Gimnazja, pryw. Gimnazjum żeńskie, państw. Seminarjum nauczycielskie męskie i z pryw, żeńskie, szkoła przemysłowa i szkoła handlowa. Insty­tucje ekonomiczne i finansowe: Oddział Banku Polskiego przy ul. Konarskiego, Oddział Banku Ziemian przy u!, Mickiewicza, Filja Banku hipotecznego, przy ulicy 29 Listopada, Współdzielczy Bank włościański, uf. Pil-sudskiego 9, Podolski Bank współdziclczy, ui. Kościuszki j, ruskie Pow. Tow. Kredytowe, Mickiewicza 4, Współ-dzielnia Kredytowa, plac Sobieskiego, Miejska Rasa Oszczędności tamże, Oddział Polskiej Dyr, UbeZpie-czeń, Redakcja tygodnika »G!os Polski', ul. Kościuszki, Organizacje sportowe i społeczne: T. S. L Związek oficerów rezerwy, Związek strzelecki, »Gwiazda«, Izba rękodzielnicza, Sokół«, P. K. S. »Kresy«, Policyjny Klub sportowy, Z. K. S. »Jehuda«, Bursa rzemieślnicza, Ochronka św, Józefa, Wojewódzki Komitet L. O. P. P., Wojewódzki Komitet opieki nad dzieckiem 'i młodzieżą i Komitet Wychowania Fizycznego, Kinoteatry: »Palace«, »Podole«, przy ul. Mickiewicza, »Mars« <w koszarach 54 p, p,>, »Uranja«, ul, Konarskiego 2. Łazienki, uL Konarskiego 3,

\ Miasto zawdzięcza swe powstanie hetmanów Janowi Tarnowskiemu, który w roku 1540 uzyskuje od króla Zygmunta Starego przywilej lokacyjny na założenie m- *Tharnopolje«. Wśród pustkowia nad wielkim stawem, utworzonym z rzeki Seretu wznosi ten -wielki hetman zamek, otacza miasto murem obronnym i tworzy w ten sposób nową warownię, mającą bronić granic Rzeczy­pospolitej przed napadami hord wschodnich.

Doznając szczególne opieki ze strony królów pol­skich, miasto obdarzone (1550) prawem magdeburskiem, rozwija się ogromnie, a mieszkańcy jego dochodzą do wielkiego dobrobytu, w czasie jednak wojen kozackich oraz najazdów Turków, zostaje miasto kilkakrotnie złupionc i spalone, Z rodziny Tarnowskich przechodni w ręce hr. Ostrogskich, następnie staje się kolejno własnością Zamovskich, Sobieskieh, aż do Marjj Kazimiery, małżonki króla Jana III, a po jej śmierci królewiczów Konstantego i Jakóba, jakiś czas należy do Potockich, po rozbiorach do Korytowskich. Ostatnim jago właści­cielem był Jerzy Michał Turkuł, który zwalnia mieszkańców miasta od poddaństwa S sprzedaje gminie zamek. W roku 1566 miasto otrzymało od króla Zygmunta Augusta prawo składu. Położone na szlaku handlowym stało się z czasem ważnem miejscem wymiany towarów między wschodem a zachodem. Rok rocznie w dniu św. Anny t, j. 26 lipca rozpoczyna się tu słynny jarmark na zboże i bydło trwający 14 dni/ w okresie tym miasto,jest niezmiernie ożywione. Przed wojną zjeżdzali się, tu kupcy niemal z całej Europy i dokonywał! wiel­kich transakcyj.

W latach 18091815 Tarnopol wraz z obwodem należał do Rosji, Po kongresie wiedeńskim »Kraj Tarnopolski* przyłączono znowu do zaboru auslrjackkgo. Tarnopol rozwija się szybko, ciągnąc korzyści z handlu z pobliską Rosją, W czasie wojny światowej znajdując się dłuższy czas na linji bojowej ucierpiał ogromnie. Ustępujący w roku 1917 Rosjanie spali!! zamek i wiele gmachów w śródmieściu.

Od września 1921 r. jest Tarnopol stolicą Województwa Tamopolskiego i siedzibą Wojewody.

Stara część miasta rozciąga się między cerkwią przy ul, Lwowskiej), zamkiem, synagogą, cerkwią parafjalną i kościołem OO, Dominikanów. Zabytkl te wchodziły w system fortyfikacyjny miasta.

Zamek położony jest od strony zachodniej na wznie­sieniu opadajacem stromo ku stawisku, w dolnej jego części, zapewne najstarszej, mieściły się dwie kondygnacje kazamat, od podwórza jest wysoki na dwa piętra. Od miasta oddzielony był głębokim, suchym rowem i podmurowanym wałem. Na narożnikach wznosiły się murowane baszty, zaopatrzone w strzelnice. Do zamku można było dostać się przez zwodzony most i muro­waną piętrową bramę, Zamek kilkakrotnie był pustoszony/ w r, 1675 wojska Ibrahima paszy, mszcząc swe niepowodzenią pod Trembowlą, obróciły go w gruzy, Zamek do pier­wotnego wyglądu doprowadzili Sobiescy, Z początkiem XIX w. Franciszek Korytowski przekształcił go na pałac i obok niego od strony południowej wybudował ogromny gmach, zwany » nowym zamkiem* / również zniósł obwaro­wania, otaczając zamek zwykłym murem, W miejsce dawnej bramy wzniósł dwa, do dzisiejszego dnia zachowane

Tarnopol. Brama zamkowa.

-,1 Tarnopol Koścół OO Dominikański

pylony, zbudowane na sposób egipski. Słupy te zbudo­wane z ciosowego' kamienia, zaopatrzone są w furtki do przejścia, a w górnej części ozdobione herbem Korytowskich <Mora> i jego żony z Żabinskich (Ostoja). Ponad tarczami herbowemi maszkary lwich głów, a na wierzchołkach oskrzydlone kule. Jakiś czas służył zamek za koszary, dziś, po spaleniu go w roku igi? przez ustępujące wojska rosyjskie, sterczą tylko ściany.

Obok placu Sobieskiego w pobliżu t. zw. >>Pułkownikówki«, budowli z czasów rosyjskich, wznosi się wspaniały kościół OO. Dominikanów.

Ufundowany w roku 1749 przez w. hetmana kor. Józefa Potockiego, zbudowany z kamienia ciosowego, jest w Polsce jednem z najcenniejszych dzieł architektury późnego baroku. Od frontu zdobią go dwie wieże zakończone oryginalnemi zwężającemi się hełmami. Rozpięta nad środkową częścią świątyni kopuła dodaje jej powagi/ wewnątrz lekko sklepiony sufit pokryty jest freskami architektoniczno-figuralnemi, pędzla St. Strońskiego z 1777 r. Wspaniały wielki ołtarz, w prawej zaś nawie obraz Matki Boskiej Różańcowej o wysokiej ar­tystycznej wartości, w głównej nawie nagrobek fundatora J. Potockiego. Do kościoła przypiera klasztor z ozdobną fasadą/ w klasztorze bogaty zbiór ornatów na podwó­rze prowadzą rzeźbione bramy wjazdowe.

Położona nad zwolna zarastającym stawem cerkiew przy ul. Lwowskiej, pod wezwaniem św. Krzyża, po­chodzi z końca XVI wieku, budowa jej jest zbliżona do stylu gotyckiego/ piętno to szczególnie nadaje wysoka wieża o dachu ostro spadającym.

Bożnica przy ul. Podolskiej, zbudowana w XVII w. z kamienia w kształcie prostokąta, była punktem wa­rownym dawnego miasta. W oryginalnej jej architekturze przebijają cechy wschodnie/ okna ostrolukowe/ jedyna ozdoba, to attyka renesansowa. We wnętrzu świeczniki oraz hafty noszą piętno artyzmu dawnych czasów. Nowszego

36. Tarnopol. Fasada klasztoru OO. Dominikanów.

37. Tarnopol, Bożnica.

pochodzenia jest bożnica przy ul. Perlą wybudowana w 1813 r. z kamienia, posiada bogatą bibijoteke, zaopatrzona w dzieła hebrajskie,

Cerkiew parafialna przy ul. Ruskiej, zbudowana została z kamienia łamanego prawdopodobnie z początkiem XVII wieku, chociaż fundamenta i część murów zdawałyby się wska­zywać, że stalą na tętn miejscu budowla znacznie wcześniejsza, może z XV w. Jest ona rzadkim w Polsce typem starej cerkwi wzo­rowanej na architekturze wschodniej.

38. Tarnopol. Ceikiew parafalna,
Miasto zamknięte dawniej w tych granicach, obecnie rozciąga się dalej w kierunku dworca kolejowego.

Najpiękniejszą ulicą tej części miasta jest szeroka i długa ulica Adama Mickiewicza, środkiem przecięta plantacjami <skwerem> miejsce korsa, U jej początku wznosi się zbudowany przed wojną światową w stylu gotyckim wspaniały kościół obecnie parafjalny, projektu słynnego architekty Talowskiego, ze strzelistą, dominu­jącą nad miastem wieżą. Ulicę zdobi pomnik A. Mic­kiewicza, a opodal na trawniku kamień pamiątkowy z na-pisem: »Wilhelm, Deutschlands Kaiser, Kónig von Preussea, weilte hier am 26. VII, 17. auf dem Gefeldestand Setnes ersten Garde-Feid-Artilierie-Regiments«, a na odwrotnej stronie w języku francuskim i polskim 26 lipca 1919 Dywizja Strzelców polskich pod dowództwem Ge­nerała de Champeaux wstąpiła bohatersko do Tarno*' pola*. Dążąc w tym kierunku dalej, dochodzimy do gmachu Towarzystwa Szkoły Ludowej przy ul. Ka-czafjr 2/ z t. zw. baszty roztacza się przepiękny widok na okolicę-. W gmachu tym mieści się Muzeum Po­dolskie, powstałe w roku 1914 jako jedyna tego rodzaju placówka kulturalna na naszem Podolu, zawierało wiele cennych okazów, które po największej części w czasie wojny zostały przez najeźdźców zrabowane i uwięzione. Dzięki zabiegom Zarządu T. S. L. instytucję tę powo­łano na nowo do życia. W kilko -odnowionych salach pomieszczono uratowane, oraz stale powiększane zbiory dawnej broni, numizmaty, stroje ludowe i narodowe, dokumenty, druki i inne pamiątki historyczne dotyczące Podola. Zwiedzać je można codziennie za zgłoszeniem w Zarządzie Koła T. S. L. Bibljotefca T. S. L. zawiera obecnie przeszło 7000 dzieł z różnych działów,- otwarta codziennie w godzinach od 9,30 do 11,30 i od 15,30 do 18,30

Poza dworcem kolejowym leży starannie utrzymany pazk miejski, obok zaś płac sportowy.

Tarnopol. Kościół parafjalny,90

Na przedmieściu »mikulinieckiem« cerkiew z trzema bizanryńskieml kopułami, niegdyś monastyr bazyfjański, gromadzi w czasie odpustu wiele ludu. Obok zbudo­wana w roku 1837 z kamienia ciosowego wieża dzwonnica w stylu romańskim, tworzy zarazem bramę, Wokoło cerkwi stary cmentarz z kilkoma płytami barokowemi i interesującemi nagrobkami z początku XIX wieku. Na położonym obok starym cmentarzu żydowskim zasługują na uwagę nagrobki z napisami starohebrajskiemi.

Poza miastem na wzgórzu cmentarz katolicki, kryje szczątki ofiar wojny światowej, oraz zawiera wiele pięk­nych pod względem architektonicznym nagrobków. Po­nadto w mieście znajduje się szereg charakterystycznych budowli z czasów rosyjskich o kilku wysokich kolum­nach na froncie, na których opiera się wiązanie dachowe. Należy tu wymieniona już t, zw. »Pułkownikówka«, bu­dynek Sądu Okręgowego i Starostwa przy ul. Mickie­wicza i szereg domów w rynku i na przedmieściach.

Po stronie zachodniej Seretu przedmieście Zagrobela, skąd widok na miasto, które jednak najpiękniej przed­stawia się od strony południowej. W Zagrobeli pałac Czarkowskiego-Golejewskiego, w którym obecnie mieści się szkoła rolnicza, opodal wysoko sterczą ruiny spalo­nego w czasie wojny światowej pałacu Galia. Wzdłuż stawu w kierunku wsi Białej można odbyć piękny spacer.

Dalej 8 km. od Tarnopola wieś Plotycz, w czasie wojny światowej szczególnie dotkliwie zniszczona, Kościół parafialny z nagrobkiem Korytowskich. W ogrodzie dworskim dwa przeniesione z okolicy nagrobki wschod­nie z XVIII wieku. Z napisu w języku tureckim, umie­szczonym na nagrobku turbanowym wynika, !ż zabytek ten jest pomnikiem »EI Hadżi Ali Bffendiego, hodży dworu cesarskiego, zmarłego zdała od ojczyzny*, Drugi nagrobek w formie wielkiej, pro­stokątne płyty marmurowe z pięknie wykutą ornamentacją, zawiera napis ormiański, fetory w przekładnie opiewa, »Tu jest grób odpoczynku Amazyjcsyka Saletołu hadżi Nehabeda, syna Grzegorza, który przeniósł się do wieczności w r. 1211 (1763 po Chr,)«

Widok na Tarnopol

.4Z. Połycz. Nagrobek turecki.

Ulubionymi miejscami wycieczkowemi, licznie w nie­dziele odwiedzanemi są laski w Gajach i Petrykowie. Z tego ostatniego, położonego wysoko nad brzegiem Se­retu, roztacza się piękny widok na miasto. Dalszą pieszą wycieczkę woźna odbyć w kierunku południowym wzdłuż Seretu do wsi OstrowBerezowica, 8 km. od Tarnopola, W Ostrowie piękny pałac i park hr. Baworowskich.

Za Ostrowem na linji Tarnopol ~ Kopyczyńce miasteczko Mikulińce 4 km, od Stacji kolejowej. W miasteczku wielkiej wartości zabytkowej barokowy kościół' z XVIII wieku, fundowany przez Ludwikę Potocką, żonę Józefa hetmana w. kor. wyróżnia się on wspaniałą fasadą, zdobną w kolumny i kamienne figury. Nad pół­kolem od fasady wznosi się wieża o trzech kondygnacjach z barokowemi narożnikami. Fasada rozdzielona kolumnami doryckiemi, jońskiemi i korynckiemi i zaopatrzona w figury kamienne,- na szczytach narożników fi­gury i wazony kamienne. Założony przez tę samą fundatorkę pałac hr. Reyów został w XIX wieku przero­biony.

Nad Seretem po stronie północnej miasteczka wznoszą się ruiny zamku, założonego z końcem XVI wieku przez Annę z Sieniawskich małżonkę Wawrzyńca Spytka Jordana podskarbiego w. kor. Zbudowany z kamienia tworzył on czteroskrzydłowy budynek; ściany od zewnątrz są 2 m. grubości. Zamek umocniony był trzema 2-piątrowej wysokości basztami, opatrzonemi strzelnicami na działa. Od strony wschodniej i zachodniej umieszczone są sklepione bramy. Wewnątrz obszerny dziedziniec, wokoło ubikacje mieszkalne, a pod niemi ogromne piw­nice. Wnętrze zupełnie zniszczone, a mury dość dobrze zachowane. Położony na szlaku tatarskim, stanowił ważną placówkę rycerską. W roku 1675 wsławił się on mężną, uporczywą obroną, kierowaną przez Orchyjowskiego przeciw licznym zastępom tureckim, wysłanym przez Ibrahima Seymana z pod Zbaraża. Zamek dłuższy czas był siedzibą Zborowskich, nasiępnie zaś kolejno pozo» stawał w ręku kilku znakomitych rodzin polskich.

Na zachód 3 k!m. od Mikuliniec we wsi Konopkówka silne źródło siarczane. Dawniej istniał tu zakład kąpielowy, który z biegiem czasu i z braku kapitałów podupadł tak, że ślad po nim nie pozostał.