Formacja intelektualna i dydaktyczna katechetow.pdf

KS. STANISŁAW ŁABENDOWICZ

Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie

Formacja intelektualna i dydaktyczna katechetów

Katecheza jest jedną z istotnych form posługi słowa w Kościele. Wymaga

odpowiedniego przygotowania, a także właściwej formacji katechetów. Zadaniem

duszpasterstwa katechetycznego wspólnoty Kościoła jest troska o wykształcenie

i przygotowanie oraz stałą formację ludzi odpowiedzialnych za posługę Słowa. Przekonanie

to wypływa zarówno z założeń dydaktycznych i pedagogicznych katechezy, jak i z tradycji

Kościoła, który zawsze wyrażał przekonanie, że wychowanie osoby ludzkiej dokonuje się

najskuteczniej w wyniku osobowego oddziaływania. Z tej też racji nie można pojmować

formacji katechetów jedynie jako doskonalenia narzędzi pracy, ale głównie jako formację

osoby katechety, bowiem narzędzia pracy nie mogą być naprawdę skuteczne, jeśli nie będą

używane przez dobrze uformowanych katechetów (por. DOK 234). Formacja katechetów jest

to proces zmierzający do ukształtowania dojrzałej, służebnej, dialogicznej i twórczej

osobowości katechety, zdolnej do pracy w katechezie. Formacja jest realizowana we

wspólnocie Kościoła w wymiarze: podstawowym i permanentnym. Dokumenty Kościoła

wskazują, że diecezjalne duszpasterstwo katechetyczne powinno przyznać absolutne

pierwszeństwo formacji katechetów świeckich i że należy ją otoczyć skrupulatną troską (por.

DOK 234).

Katecheza obejmuje swym zasięgiem zarówno orędzie Chrystusa, jak i życie

konkretnego człowieka z jego uwarunkowaniami środowiskowymi oraz z zachodzącymi

przemianami i chce go doprowadzić do wewnętrznej jedności i harmonii z Bogiem 1 . Złożone

warunki życia współczesnego człowieka, nacechowane szybkimi zmianami, oraz bogactwo

Orędzia Bożego wymagają gruntownej formacji katechetów, mających podjąć misję

nauczania w dzisiejszym świecie oraz pomóc człowiekowi w rozwoju wiary i we właściwym

nakreśleniu perspektyw życia.

1. Potrzeba formacji intelektualnej i dydaktycznej katechetów

Nie można mówić o postępie w dziedzinie katechizacji bez odpowiedniego

przygotowania katechetów, którzy stanowią podstawę odnowy w Kościele i w całym procesie

przemian. Jan Paweł II podał w tym zakresie przykład Chrystusa, który podczas publicznej

działalności „zajmował się przede wszystkim formowaniem tych, którzy mieli głosić całemu

światu Jego orędzie. (...) Chciał, aby przebywali zawsze przy Nim, by wpoić im prawdę

swojego orędzia nie tylko słowami, ale także poprzez przykład własnego życia i codzienne

obcowanie. Uczniom ujawnił tajemnicę swojego Królestwa (...). Wzbudził w nich wiarę i

rozwijał ją stopniowo poprzez pełniejsze nauczanie” 2 . Papież zwraca uwagę na formację

prowadzoną przez Chrystusa, który wiele czasu poświęcał swoim uczniom, pozwalał im żyć

w swojej bliskości, zapoznawał ich z nauką, wzbudzał w nich wiarę i przygotowywał do

wypełnienia misji głoszenia całemu światu Jego Orędzia. Obecnie Kościół – zdaniem Ojca

Świętego – wypełnia taką rolę jak kiedyś Chrystus i przywiązuje wielką wagę do formacji

katechetów 3 . Dokumenty poświęcone katechezie mówią, iż „najpierw są katecheci, a później

katechizmy” (RdC 200) oraz metody czy środki (por. DCG 108). Charakter formacji

katechetów przybierał w ciągu historii różne formy zależnie od aktualnej koncepcji Kościoła i

1 Por. R. Murawski, Katecheza wierna Bogu i człowiekowi , Kat. 18:1974 nr 5 s. 196-201.

2 Jan Paweł II, Wierzę w Boga Ojca Stworzyciela , red. S. Dziwisz, J. Kowalczyk, T. Rakoczy, Rzym 1987 s. 30.

3 Por. tamże.

katechezy. W początkach chrześcijaństwa formacja katechetów była ściśle związana ze

wspólnotą Kościoła. W czasach nowożytnych (głównie XVIII-XX w.) zmierzała, zależnie od

kierunku, do przygotowywania katechetów do roli nauczyciela, wychowawcy. W okresie

międzywojennym i bezpośrednio po II wojnie światowej zajmowano się osobowością

katechety. Domagano się od katechetów dojrzałej osobowości, dobrego wykształcenia i

przygotowania ze znajomością metod oraz uczniów. W okresie kerygmatycznym głównie

eksponowano treść katechezy, w której katecheta pełnił rolę współpracownika Boga i

występował jako posłaniec i herol d 4 . Następnie zaczęto zwracać uwagę na odniesienie do

innych, na środowisko społeczne i podkreślano obecność katechety jako animatora i świadka

wiary. Ten okres związany jest z sytuacją odnowy katechezy i formacji katechetów stosownie

do zaistniałych warunków i potrzeb. Żywe zainteresowanie katechizacją po Soborze

Watykańskim II i stale wzrastające zapotrzebowanie katechetów stało się dla całego Kościoła

nowym wezwaniem do odpowiedzialnego przygotowania sług Słowa. Potrzeba formacji

katechetów jest wynikiem pogłębionego spojrzenia na katechezę oraz odnowę w Kościele

zainicjowaną przez Sobór Watykański II.

Dokumenty Kościoła i bogata literatura katechetyczna wskazują na konieczność

formacji katechetów. Im szybciej zmieniają się warunki, tym częściej Kościół stawia sobie

pytanie, jak skutecznie i lepiej ewangelizować. W Dekrecie soborowym o misyjnej

działalności Kościoła znajdujemy wezwanie do kształcenia katechetów tak, aby mogli jak

najlepiej wykonywać swoje zadanie (por. DM 19). W tym duchu utrzymane są

rozporządzenia Kodeksu Prawa Kanonicznego, który mówi, że katecheci powinni otrzymać

odpowiednie przygotowanie, aby mogli realizować w Kościele czekające ich zadanie.

Obowiązek zorganizowania formacji i kształcenia katechetów spoczywa na biskupach

ordynariuszach (por. 773-780). Kongregacja Nauki Katolickiej mówi, iż nie można zadowolić

się jedynie praktyczną czy przeciętną formacją, ale ma ona obejmować pełny rozwój

osobowości przyszłego katechety, jego wiary, zdolności doktrynalnych oraz praktycznego

wykorzystania środków i metod w katechizacji.

Dokumenty Kościoła i literatura katechetyczna mówią o formacji: duchowej, intelektualnej i

metodycznej albo duszpasterskiej (por. DCG 112; PDV 43-59). Dokument y 5 i literatura

włoska ujmują formację w trzech hasłach: 1) L’essere del catechista , 2) Il sapere del

catechista , 3) Il saper fare del catechista 6 .

Właściwie pojęta formacja ma swój początek we wspólnocie Kościoła. Świadomość Kościoła

jako „komunii” (por. PDV 59) 7 jest podstawą do podjęcia wszelkiego rodzaju formacji, a

szczególnie formacji katechetów. Cała formacja rozpoczyna się we wspólnocie i zmierza do

służby na wzór Chrystusa, Jedynego Nauczyciela i Wychowawcy we wspólnocie. Nie należy

tego rozumieć tak, jakoby duchowość pokrywała się z tożsamością katechety. Jego tożsamość

jest wynikiem trzech razem występujących składników: istoty katechety, wiedzy katechety i

umiejętności katechety ( essere del catechista , saper del catechista , saper fare del catechista ).

Duchowość związana jest z osobą katechety, jest zdolnością do życia chrześcijańskiego.

Wiedza i umiejętności same przez się mogą też być cechami niechrześcijan. Duchowość

katechety kształtuje się pod wpływem spotkania z Chrystusem. Katecheta, oświecony i

poruszony Duchem Chrystusa, przeżywa (a więc wierzy, ma nadzieję, kocha, cierpi,

przyjmuje sakramenty, modli się...) swe obowiązki katechetyczne i wiąże je z całym swym

życiem. A ponieważ katecheta jest zawsze konkretną osobą (np. rodzicem, księdzem,

zakonnicą, osobą świecką), o pewnym statusie społecznym i wieku, jasnym jest, że duchowe

4 Por. M. Majewski, Katecheza wierna Bogu i człowiekowi , Kraków 1986 s. 97.

5 Por. Il Rinnovamento della catechesi. Documento di base , Conferenza Episcopale Italiana. Roma 1970.

W tekście stosuje się skrót dokumentu: RdC.

6 Por. Formare i catechisti in Italia negli anni ottanta , red. zb. Torino 1982 s. 26 nn.

7 Por. La formazione dei catechisti nella comunita`cristiana , Conferenza Episcopale Italiana. Roma 1982.

W tekście stosuje się skrót dokumentu: FdC.

wnętrze katechety musi być rozpatrywane na szerszym planie, w zależności od stawianych

przed nim wymagań. Duchowość jest określana jako całość inspiracji i przekonań, które

wewnętrznie poruszają chrześcijan w ich relacjach z Bogiem, nie mniej niż cały zespół reakcji

i wyrażeń osobistych i form zewnętrznych, które konkretyzują te relacje.

2. Wymiary formacji intelektualnej i dydaktycznej katechetów

W realizacji katechezy nie wystarczy samo dawanie świadectwa, czyli bycie

chrześcijaninem. Dziedzictwo wiary chrześcijańskiej, wyrażane w stosowaniu zasad wiary w

Kościele, nie jest stworzone czy wymyślone przez katechetę, lecz dokładnie przez wieki

przekazywane. Misją katechety jest inicjacja do wiary i do życia chrześcijańskiego, które już

istnieją i są praktykowane w Kościele. Jest więc rzeczą konieczną posiadanie przez katechetę

odpowiedniej znajomości treści wiary i środków, którymi wiara chrześcijańska jest wyrażana,

celebrowana i przeżywana. Konieczna jest wiedza, nie ujęta w formuły teologiczne, naukowe,

ale dotycząca wielkich środków wyrazu, które posiada Kościół (wyznanie wiary, Pismo

Święte, liturgia, sakramenty i moralność), i jednocześnie związana z problematyką kulturalną

społeczeństwa i środowiska, w którym żyje zarówno katecheta, jak i jego podopieczni.

Wiedza katechety już wtedy musi być głęboko zorientowana w kierunku przekazywania i

zrozumienia problemów życia w świetle posłania chrześcijańskiego.

To, co określa chrześcijanina jako katechetę, to zdolność głoszenia drogi wiary

poprzez głoszenie Słowa Bożego. Zadajemy więc sobie pytania: Jakie przygotowanie

biblijno-teologiczne powinni mieć nasi katecheci? Jaką powinni posiadać znajomość nauk

humanistycznych, które liczą się w katechezie (np. psychologii, socjologii, antropologii

kulturowej itp.)? W jaki sposób rozwijać tę wiedzę, którą muszą się legitymować katecheci?

2.1. Formacja biblijno-teologiczna katechety

W procesie kształcenia katechetów istotną rolę spełnia formacja teologiczno-

doktrynalna. Aby być katechetą, nie wystarczy być chrześcijaninem. Konieczna jest wiedza z

zakresu Pisma Świętego, liturgii itd. Ojciec Święty Jan Paweł II określił formację doktrynalną

jako podstawową potrzebę naszych czasów. Zadaniem katechety jest przekazywanie

słuchaczom całej nauki chrześcijańskiej, on sam musi ją najpierw dobrze poznać. Nie może

tylko dawać świadectwa własnej wiary, musi przekazywać jej treść. Pełne i adekwatne

poznanie zdrowego dziedzictwa doktrynalnego, zdaniem Ojca Świętego, jest nieodzownym

warunkiem odpowiedzialnego przekazywania treści orędzia zbawienia w świetle dzisiejszych

uwarunkowań społeczno-kulturowych. Zadaniem formacji jest wskazać na istotne kierunki i

treści, które katecheci powinni gruntownie poznać i odpowiednio zastosować w późniejszej

pracy. Punktem wyjścia stanie się źródło Objawienia i refleksja nad Słowem Bożym; Pismo

Święte jest bowiem „duszą całej formacji” (DGG 112). Na treści orędzia chrześcijańskiego,

skupionego wokół centralnego misterium wiary, którym jest Jezus Chrystus, układa się cały

program katechetyczny:

– trzy wielkie etapy historii zbawienia: Stary Testament, życie Jezusa Chrystusa i historia

Kościoła;

– wielkie filary orędzia chrześcijańskiego: Symbol wiary, liturgia, życie moralne i modlitwa;

– Katechizm Kościoła Katolickiego, jako podstawowy doktrynalny punkt odniesienia, wraz z

katechizmem własnym Kościoła partykularnego lub lokalnego.

W odpowiedzi na pytanie, jaka powinna być formacja biblijno-teologiczna, Dyrektorium

wskazuje na niektóre kwestie:

– powinna być formacją syntetyczną i organiczną z poszanowaniem hierarchii prawd;

– powinna pomagać katechecie we wzroście wiary oraz uzdalniać do uzasadnienia nadziei w

pełnionej misji;

– powinna być bliska doświadczeniu;

– powinna pomagać w poprawnym przekazie orędzia ewangelicznego i wprowadzać w wiarę.

Cała formacja biblijno-teologiczna zmierza do tego, aby katecheta stawał się osobą

kompetentną i odpowiedzialną za pełny przekaz nauki objawionej. Katecheta jest

wspomagany w pogłębianiu własnej wiary. On jest wezwany do tego, aby ukazać

podstawowe aspekty orędzia bezpośrednio własnym życiem, aby żyć nimi na co dzień, aby

dzielić się nimi we wspólnocie. Ten wymiar jako ogólny cel ma doprowadzić katechetów do

organicznego i systematycznego poznawania orędzia chrześcijańskiego dotyczącego

głównego przesłania wiary, którym jest Jezus Chrystus (por. FdC 19) 8 .

2.2. Nauki humanistyczne w formacji katechety

Poprzez formację humanistyczną, zwłaszcza za pośrednictwem psychologii, katecheta

dochodzi do poznania człowieka i rzeczywistości, w jakiej żyje. W formacji katechety

powinny być obecne nauki społeczne, które zapewniają poznanie kontekstu społeczno-

kulturowego, co jest niezbędne w procesie ewangelizacji, oraz nauki dotyczące wychowania i

komunikacji. Studium nauk humanistycznych nie jest celem samym w sobie, ale pomaga w

wychowaniu w wierze. Teologia i nauki humanistyczne powinny się wzajemnie ubogacać w

służbie działalności ewangelizacyjnej. W praktyce chodzi o to, by zapoznawać katechetów z

osiągnięciami najnowszymi dyscyplin, takich jak: psychologia, psychologia religii i

społeczna, socjologia, historia, ekonomia. Wszystko zaś w tym celu, by lepiej zrozumieć

człowieka i zachodzące we współczesnym świecie procesy, bez których znajomości nie da się

głosić Ewangelii i katechizować. Sposobem formacji humanistycznej są organizowane w

diecezjach kursy dokształcające, wykłady dla katechetów, czy też uczestnictwo katechetów w

studiach podyplomowych.

2.3. Formacja pedagogiczno-dydaktyczna

Formacja pedagogiczno-dydaktyczna jest związana z umiejętnością działania, gdyż

katecheza jest aktem komunikacji. Formacja zmierza do uczynienia z katechety wychowawcy

człowieka i życia ludzkiego (por. DOK 238). Katecheta nie może zadowolić się znajomością

samej treści przesłania chrześcijańskiego. Skoro katecheza jest „komunikacją”, przekazem,

czynnym procesem edukacyjnym, to katecheta musi posiadać zdolności pedagogiczne i

dydaktyczne, umiejętności działania. Formacja zmierza do uczynienia z katechety

wychowawcy człowieka i życia ludzkiego. W procesie formacji katechetów powinniśmy

uwzględnić podstawowe założenia procesu dydaktycznego, osobę katechety jako nauczyciela,

wychowawcę i świadka. Kształtowanie umiejętności pedagogiczno-dydaktycznych pozwoli

formowanemu katechecie na podjęcie działalności dydaktyczno-wychowawczej w procesie

katechezy. Katecheta towarzyszy wychowankowi w procesie rozwoju wiary zaszczepionej na

chrzcie świętym, w dalszym jej wyznawaniu. W ten sposób katecheta spełnia rolę

wychowawczo-nauczycielską, pozostając dla wychowanka świadkiem w drodze do pełnego

wyznania wiary. Przekaz wiary dokonuje się zawsze na płaszczyźnie osobowej. W procesie

8 Por. C. Bissoli, La Bibbia nella formazione del catechista , w: Formare i catechisti in Italia negli anni ottanta ,

Torino 1982 s. 86-101; J. Bagrowicz, Formacja katechetów w świetle dokumentów Kościoła , AK 123: 1994 nr

513-514 s. 215-226; S. Łabendowicz, Formacja katechetów w dokumentach Kościoła i literaturze

katechetyczno-dydaktycznej po Soborze Watykańskim II , Sandomierz 1997 s. 93-143; tenże: Katecheta na drodze

nieustannej formacji, w: Między tradycją a współczesnością, red. A. Bałoniak, J. Szpet, Poznań 2008 s. 311-332.

formacji katechetów konieczne jest więc poznanie oraz kształtowanie i rozwijanie cech

osobowych katechety jako nauczyciela, wychowawcy i świadka. Formacja pedagogiczna

powinna być bliska praktyce, uzdalniać do kreatywności, a nie tylko do biernego

przyswojenia zewnętrznych reguł.

Formacja podstawowa realizuje się obecnie w Polsce głównie poprzez pięcioletnie studia

teologiczne na uniwersytetach katolickich bądź fakultetach teologicznych (dziennych lub

zaocznych) oraz diecezjalnych instytutach teologicznych, wyższych seminariach duchownych

– diecezjalnych i zakonnych. Podstawowa formacja katechetów ma charakter organiczny i

systematyczny. Podejmuje w określonym czasie najbardziej specyficzne wymiary formacji:

orędzie chrześcijańskie, liturgię, Katechizm Kościoła Katolickiego, nauczanie Kościoła,

znajomość człowieka i kontekstu społeczno-kulturowego, pedagogię wiary; dydaktykę i

metodykę katechezy oraz praktyki katechetyczne na wszystkich poziomach nauczania.

2.4. Formacja metodyczna

Celem formacji metodycznej jest pomoc katechetom w osiąganiu właściwego

przygotowania, kompetencji i fachowości pedagogiczno-metodologicznej i dydaktycznej

podczas ich praktyki. Formacja zmierza do wywołania w nich wrażliwości na programowanie

i projektowanie, co wymaga znajomości środowiska, znajomości podmiotów i poznania

celów wychowawczych, które należy osiągnąć. To doprowadza do analizy, weryfikacji,

projektowania i do oceny wychowania.

Ten wymiar jako cel ogólny ma pomóc katechecie w nabywaniu zdolności do komunikacji –

animacji i do projektowania – programowania katechetycznego. Przyjmuje się następujące

cele szczegółowe:

– uczynienie katechetów zdolnymi do tego, aby potrafili zaprojektować drogę wiary

nauczania;

– uczynienie katechetów zdolnymi do poznawania środowiska, podmiotów i badania celów

wychowawczych, które należy osiągnąć;

– uczynienie katechetów zdolnymi do skonstruowania sobie planu katechetycznego poprzez

opracowanie metody odpowiedniej do zakresu ich pracy;

– uczynienie katechetów zdolnymi do posługiwania się techniką przyjmowania i

przekazywania wiadomości w zależności od rzeczywistych potrzeb.

Chodzi o cele i dążenia, w sprawie których szuka się u nas konsultacji i porady, które są

rozpatrywane w związku z konkretnymi potrzebami katechetów naszego Kościoła lokalnego i

ponownie przekształcane na specyficzne cele i plany pracy oraz na ośrodki i struktury

kształcenia przystosowane do naszych potrzeb.

2.5. Formacja praktyczna w realizacji katechezy

Katecheta nie może zadowolić się znajomością samej treści przesłania

chrześcijańskiego, znajomością ludzi, do których jest adresowane oraz rzeczywistości

historyczno-kulturowej, w której działa. Katecheza jest procesem edukacyjnym i katecheta

powinien posiadać zdolności pedagogiczne i dydaktyczne. Jakie są potrzeby i możliwości

pedagogiczne naszych katechetów? Jaką formację w tym zakresie dała im wspólnota

chrześcijańska? Zgodnie ze swoim założeniem metodologia pilnie rozważa środki

potwierdzone doświadczeniem. Z tej racji należy położyć większy nacisk na ćwiczenia

praktyczne niż na dokształcenie teoretyczne w zakresie pedagogii. Jednakże mimo wszystko

konieczna jest również formacja teoretyczna pomagająca katechecie w spotkaniu

odpowiednio z różnymi sytuacjami, uniknięciu formy empirycznej w przekazywaniu

katechezy oraz zrozumieniu zmian, jakie zachodzą w zakresie wychowania, a także

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: