POLITYKA SPOŁECZNA
Rada Redakcyjna:
EWA MARYNOWICZ-HETKA — przewodnicząca
KRZYSZTOF FRYSZTACKI
ALICJA MAJEWSKA-GAŁĘZIAK
JOLANTA SUPIŃSKA
JERZY SZMAGALSKI
KAZIMIERA WÓDZ
RYSZARD SZARFENBERG — sekretarz
MATERIAŁY DO STUDIOWANIA
POD REDAKCJĄ
ANTONIEGO RAJKIEWICZA
JOLANTY SIUPIŃSKIEJ
miROSŁAWA KSIĘŻOPOLSKIEGO
Warszawa 1996
nej
1 Spkrtament Pomocy Społecznej
1000076317
'698589 I
Projekt graficzny serii oraz projekt okładki: Roman Kirilenko
Redaktor techniczny: Grażyna Ejsbrener
Korekta: Urszula Okrzeja
© Copyright by: Antoni Rajkiewicz, Jolanta Supińska,
Mirosław Ksieżopolski (Ed.), Warszawa 1996
— Antoni Rajkiewicz: Istota polityki społecznej — wczoraj i dziś; Świadczenia so-
cjalne © copyright by Antoni Rajkiewicz, 1996
— Jolanta Supińska: Rozwój i zadania polityki społecznej jako nauki; Wartości i pra- I
wa człowieka w polityce społecznej; Rola podatków w polityce społecznej
© copyright by Jolanta Supińska, 1996
— Barbara Kańtoch, Barbara Szatur-Jaworska: Diagnozowanie ludzkich potrzeb
i ich zaspokojenia w polityce społecznej © copyright by Barbara Kańtoch, Barbara
Szatur-Jaworska, 1996
— Mirosław Ksieżopolski: Modele polityki społecznej © copyright by Mirosław
Ksieżopolski, 1996
— Julian Auleytner: Polityka społeczna w gospodarce rynkowej — przykład niemie-
cki © copyright by Julian Auleytner
— Barbara Rysz-Kowalczyk, Włodzimierz Anioł: Skale polityki społecznej — od
skali lokalnej do globalnej © copyright by Barbara Rysz-Kowalczyk, Włodzimierz
Anioł, 1996
— Andrzej Piekara: Samorząd terytorialny jako podmiot polityki społecznej
© copyright by Andrzej Piekara, 1996
— Jan Danecki: Kwestie społeczne — istota źródła, zarys diagnozy © copyright by
Jan Danecki, 1996
— Cezary Żołędowski: Problemy ludnościowe © copyright by Cezary Żołędowski,
1996
— Tadeusz Kowalak, Ewa Leś: Kwestia ubóstwa © copyright by Tadeusz Kowalak,
Ewa Leś, 1996
— Ryszard Szarfenberg: Kwestia edukacyjna; Kwestia ekologiczna; Kwestia zdro-
wia © copyright by Ryszard Szarfenberg, 1996
— Tomasz Żukowski: Kwestia pracownicza © copyright by Tomasz Żukówski, 1996
— Małgorzata Szylko-Skoczny, Danuta Możdżeńska-Mrozek: Kwestia bezrobocia I
© copyright by Małgorzata Szylko-Skoczny, Danuta Możdżeńska-Mrozek, 1996
— Grażyna Firlit-Fesnak: Problemy czasu wolnego i wypoczynku © copyright by
Grażyna Firlit-Fesnak, 1996
— Witold Nieciuński: Kwestia mieszkaniowa; Zakończenie — miejsce polityki spo-
łecznej w procesie transformacji ustrojowej © copyright by Witold Nieciuński, 1996
— Mirosław Ksieżopolski, Grażna Magnuszewska-Otulak, Renata Gierszewska: Za- \
bezpieczenie społeczne © copyright by Mirosław Ksieżopolski, Grażna Magnusze- I
wska—Otulak, Renata Gierszewska, 1996
— Jacek Męcina: Rola prawa w polityce społecznej © copyright by Jacek Mecina, 1996
ISBN 83-7060-426-9
Spis treści
Wstęp...................................................
Część I
Generalne problemy polityki społecznej
Rozdział I
Antoni Rajkiewicz
Istota polityki społecznej — wczoraj i dziś......................
Polityka społeczna na co dzień — w praktyce i w teorii .........
Polityka społeczna — spojrzenie wstecz .....................
Polityka społeczna wobec wyzwań współczesności i przyszłości . .
Czym zajmuje się polityka społeczna? *......................
Pytania i zadania..................................
Zalecane lektury ...................................
Rozdział II
Jolanta Supińska
Rozwój i zadania polityki społecznej jako nauki ................
Czy wystarczy zdrowy rozsądek, aby z powodzeniem prowadzić po
litykę społeczną?......................................
Czym różni się nauka od myślenia potocznego? ..............
Podział nauki na dyscypliny — od ujęć ogólnych do specjalizac
i z powrotem....................'.....................
Typy myślenia naukowego — od praktyki do teorii i z powrotem .
Polityka społeczna — nauką praktyczną i interdyscyplinarną ....
Zadania nauki dla polityki społecznej ......................
Czy pracownik socjalny może pomagać polityce społecznej jako n
uce?............................ . . ..................
T«TTT--T-:On
Pytania i zadania.................................... 38
Zalecane lektury.................................... 39
41
Rozdział III
Barbara Kańtoch, Barbara Szatur-Jaworska
Diagnozowanie ludzkich potrzeb i ich zaspokojenia w polityce społecznej
Potrzeby .............................................. y
Diagnoza — podstawowe pojęcia........................... 44
Pomiary poziomu życia................................... 45
Pomiar ubóstwa......................................... f. *
Normy i normatywy (przykłady potrzeb żywieniowych).......... ->•*
Pytania i zadania.................................... 54
Zalecane lektury .................................... 55
Rozdział IV
57
Wartości i prawa człowieka w polityce społecznej ...............
Wartości i wartościowanie w społeczeństwie .................. 57
Wartości w polityce społecznej............................. 60
Postęp społeczny — głównym celem polityki społecznej? ........ 62
Prawa socjalne — „oprzyrządowaniem" wybranych wartości polityki
społecznej............................................. *?4
Pytania i zadania.................................... ««
Zalecane lektury.................................... 68
69
Rozdział V
Mirosław Księżopolski
Modele polityki społecznej.................................
Rozdział VI
Julian Auleytner .,
Polityka społeczna w gospodarce rynkowej — przykład niemiecki------ 81
Pytania i zadania.................................... 84
Zalecane lektury .................................... °4
^Rozdział VII
Barbara Rysz-Kowalczyk, Włodzimierz Anioł
Skale polityki społecznej — od skali lokalnej do globalnej...........
Skale polityki społecznej w ujęciu terytorialnym.........:......
Polityka społeczna w skali państwa i polityka społeczna w skali dobro-
wolnych wspólnot obywateli ...............................
Międzynarodowy wymiar polityki społecznej..................
Pytania i zadania....................................
_. Zalecane lektury .....................................
Rozdział VIII
Andrzej Piekara
Samorząd terytorialny jako podmiot polityki społecznej
Decentralizacja i jej funkcje społeczne ...........
Samorząd terytorialny, aspekt prawny i społeczny . .
85
86
90
94
95
97
102
Ponadgminny samorząd terytorialny.........
Pytania i zadania....................
Zalecane lektury ....................
Część II
Współczesne kwestie społeczne
Rozdział YK
Jan Danecki
Kwestie społeczne — istota, źródła, zarys diagnozy
Istota kwestii społecznych.................
Sposoby interpretacji.....................
Wymiar światowy.......................
Kwestie społeczne w Polsce ...............
Blokady zaspokajania potrzeb..............
Zbiorowości szczególnie zagrożone .........
Odpowiedzialność i rola polityki społecznej . . .
Zalecane lektury ...................,
Rozdział X
Cezary Żołędowski
Problemy ludnościowe......................
Pytania i zadania...................
Zalecane lektury :..................
Rozdział XI
Tadeusz Kowalak, Ewa Leś
Kwestia ubóstwa ..........................
Definicja i kryteria ubóstwa ..............
Ubóstwo na świecie.....................
Ubóstwo w Polsce......................
Zalecane lektury ...................
Rozdział XII
Ryszard Szarfenberg
Kwestia edukacyjna........................
Kilka punktów widzenia.................
Wskaźniki............................
Powszechność edukacji — selekcja szkolna .,
Jakość kształcenia.....................
Pracownik socjalny a problemy edukacji ....
Pytania i zadania..................
Zalecane lektury ..................
Rozdział XIII
Tomasz Żukowski
Kwestia pracownicza......................
Geneza .............................
Podstawowe pojęcia ...................
8
Perspektywy ...........................................167
Pytania i zadania....................................168
Zalecane lektury ....................................169
Rozdział XIV
Danuta Możdżeńska-Mrozek, Małgorzata Szylko-Skoczny
:• Kwestia bezrobocia ......................................... 171
Bezrobocie jako kwestia społeczna.......................... 171
Skala, dynamika i struktura bezrobocia....................... 173
Społeczne skutki bezrobocia............................... 174
Polityka społeczna wobec bezrobocia........................ 177
Pytania i zadania.................................... 180
Zalecane lektury .................................... 181
Rozdział XV
Grażyna Firlit-Fesnak
Problemy czasu wolnego i wypoczynku .........................183
Nadmiar czasu wolnego kwestią socjalną XXI wieku? ...........183
Przemiany i deformacje czasu wolnego w okresie zmiany systemowej
w Polsce ..............................................185
Ograniczenie wydatków gospodarstw domowych na cele kulturalno-
-rekreacyjne ...........................................187
Domocentryczny i mendialny sposób spędzania wolnego czasu......189
Pytania i zadania....................................193
Zalecane lektury ....................................194
Rozdział XVI
Witold Nieciuński
t Kwestia mieszkaniowa.......................................195
Istota problemu.........................................195
Pouczające doświadczenia europejskie .......................197
Jak mieszkają Polacy?....................................199
Transformacja polskiej polityki mieszkaniowej.................202
Państwowe i prywatne pieniądze na mieszkanie ................204
Zadania władz lokalnych..................................209
Pytania i zadania....................................211
Zalecane lektury ....................................212
Rozdział XVII
Kwestia ekologiczna.........................................213
Podstawowe pojęcia.....................................214
Przygnębiające fakty.....................................215
Działania naprawcze — polityka ekologiczna..................218
Pytania i zadania....................................221
Zalecane lektury ....................................221
Rozdział XVIII
Kwestia zdrowia............................................222
Trzy podejścia do problematyki zdrowia......................222
Wskaźniki stanu zdrowia..................................22f
Uwarunkowania zdrowia..................................22"
Niektóre z głównych zagrożeń zdrowotnych w Polsce ...........22S
Działania na rzecz zdrowia ................................23(
Pytania i zadania....................................23Ź
Zalecane lektury ....................................231
Część III
Instrumenty polityki społecznej
Rozdział XIX
Świadczenia socjalne ........................................23'
Pytania i zadania....................................24:
Zalecane lektury ....................................24<
Rozdział XX
Mirosław Księżopolski, Grażyna Mognuszewska-Otulak,
Renata Gierszewska
Zabezpieczenie społeczne.....................................24:
Podstawowe pojęcia .....................................24:
Techniki zabezpieczenia społecznego ........................24'
Ubezpieczenia społeczne. Geneza, stan aktualny, projekt reform ... 25
Pomoc społeczna........................................26:
Pytania i zadania....................................26i
Zalecane lektury ....................................26
Rozdział XXI
Rola podatków w polityce społecznej ...........................26
Fiskalna funkcja systemu podatkowego.......................26
Redystrybucyjna funkcja podatków. Co to znaczy sprawiedliwy sys-
tem podatkowy? ........................................27
Czy podatki powinny być „prorodzinne"? ......................27
Nagradzanie i kształtowanie zachowań podatników — możliwości
i pułapki ..............................................27
Podsumowanie — jaka forma wspomagania i stymulowania obywateli
jest dla nich atrakcyjniejsza? Ulgi podatkowe czy świadczenia socjalne? 28
Pytania i zadania....................................28
Zalecane lektury ....................................28
Rozdział XXII
Jacek Męcina
Rola prawa w polityce społecznej ..............................28
Wprowadzenie ...................... .28
10____________________________________________________
Prawo a polityka społeczna................................287
Rola Trybunału Konstytucyjnego i Rzecznika Praw Obywatelskich
w zakresie kształtowania zmian w dziedzinie polityki społecznej . .. 290
Przegląd najważniejszych dziedzin ustawodawstwa społecznego ... 292
Pytania i zadania....................................297
Zalecane lektury ....................................298
Rozdział XXIII
Zakończenie — miejsce polityki społecznej w procesie transformacji
ustrojowej ................................................301
Przyczyny powstawania, ewolucji i rozpadu systemu „socjalizmu pań-
stwowego" ............................................301
Istota i zakres procesów transformacji ustrojowej w Polsce; nasilenie
konfliktów społecznych, szansę osiągania kompromisu...........303
W jakim zakresie konieczna jest zmiana wartości i sposobów działania
polityki społecznej? Jakie dawne wartości i sposoby działania warto
ocalić?................................................305
Lata 90. — Polska polityka społeczna okresu transformacji a polityka
społeczna prawadzona w zachodnich społeczeństwach dobrobytu ... 307
Wnioski dla Polski ......................................308
Pytania i zadania....................................309
Zalecane lektury ....................................309
Wstęp
Przedstawiając Czytelnikom niniejszą pracę zbiorową, chce
przede wszystkim wyjaśnić, dlaczego wprowadziliśmy podtytuł „i
teriały do studiowania". Oznacza on, że praca ta nie stanowi jedn
tej całości, że każdy z 23 autorów — mimo iż wszyscy związan
z Instytutem Polityki Społecznej Uniwersytetu Warszawskiego i i
ślą o polityce społecznej w zbliżony sposób — przedstawił tekst n
sany wedle indywidualnej koncepcji, w pełnym tego słowa znaczę
autorski.
Rozdziały są więc zróżnicowane pod względem objętości, konst
cji i formy; są wśród nich także teksty łatwiejsze i trudniejsze. Wpi
dzie w każdym rozdziale można znaleźć wprowadzenie do zagad
podstawowych, ale w wielu z nich znalazły się także fragmenty \
znaczone dla bardziej wyrobionych Czytelników.
Przy całej różnorodności tych autorskich tekstów warto — jak s;
my — studiować je łącznie, gdyż ich zbiór daje pojęcie o tym — c
gnalizują tytuły poszczególnych części pracy — o co generalnie
dzi w polityce społecznej, jakie kwestie społeczne są źródłem
zwań dla polityki społecznej i jak różnorodne podmioty poi
społecznej starają się im sprostać, podejmując trudne decyzje i
czące celów, sposobów i instrumentów działania.
Zakładaliśmy przy tym, że jest to dla większości Czytelników J
ka pierwszego kontaktu" i że po niej przyjdą następne lektury.
12
wszystkim, których udało się nam zaciekawić polityką społeczną, na
zakończenie każdego rozdziału polecamy dodatkowe pozycje literatury.
Autorzy nie zapominali, że głównymi adresatami tej pracy są młodzi
ludzie sposobiący się do zawodu pracownika socjalnego. Chcieliśmy
przy tym wyrobić w Czytelnikach przekonanie, że pracownik socjalny
jest najważniejszym rzecznikiem i partnerem polityki społecznej dzia-
łającym w mikroskali, że powinien umieć ją oceniać, rozumieć stwarza-
ne przez nią uwarunkowania i szansę, a także współtworzyć politykę
społeczną. Jego wiedza o polityce społecznej musi więc wykraczać po-
za wąski zakres spraw bezpośrednio przypisanych do jego stanowiska
pracy. Dlatego właśnie kładliśmy duży nacisk na ukazywanie działań w
...
bronia6363