Cz�owiek niepe�nosprawny Helena Larkowa CZ�OWIEK NIEPE�NOSPRAWNY problemy psychologiczne Pa�stwowe Wydawnictwo Naukowe Warszawa 1987 Ok�adk� projektowa�a Ewa Gierach-Radziwonowicz Redaktor Janina Dembska Redaktor techniczny Marianna Wachowicz Korektorzy Ewa Kicol i Gra�yna Klim l' Copyright by Pa�stwowe Wydawnictwo Naukowe Warszawa 1987 ISBN 83-01-06981-3 Wprowadzenie Zachowanie, rozw�j i losy �yciowe cz�owieka niepe�nosprawnego, a tak�e skuteczno�� post�powania rehabilitacyjnego zale�� w znacznym stopniu od jego sytuacji i pozycji w �rodowisku. R�ne sytuacje powstaj�ce w zwi�zku z niepe�nosprawno�ci� i jej skutkami - zw�aszcza psychologicznymi i spo�ecznymi - rozpatrywane s� w tej ksi��ce w nawi�zaniu do teorii sytuacji T. Tomaszewskicgo (1975a), definiuj�cej sytuacj� cz�owieka jako "uk�ad jego wzajemnych stosunk�w z innymi elementami jego �rodowiska w okre�lonym momencie czasu", a sytuacj� zadaniow� jako uk�ad warto�ci, na kt�rych cz�owiekowi zale�y, i mo�liwo�ci osi�gania warto�ci pozytywnych, a unikania negatywnych. Rzeczywiste ograniczenie mo�liwo�ci realizowania przez cz�owieka pewnych warto�ci czy zaspokajania okre�lonych potrzeb, spowodowane jego niepe�nosprawno�ci� oraz warunkami istniej�cymi w danym �rodowisku lub tylko przekonaniem o ograniczeniu w�asnych mo�liwo�ci osi�gni�cia cenionych i po��danych warto�ci, stwarza sytuacj� trudn� dla danej jednostki niepe�nosprawnej. �wiadomo�� przeszk�d i trudno�ci, cz�sto te� niewiedza i nieumiej�tno�� rozwi�zywania trudnych problem�w �yciowych powstaj�cych w zwi�zku z niepe�nosprawno�ci�, wywo�uje lub zwi�ksza przykre napi�cia emocjonalne, pog��bia zak��cenie r�wnowagi wewn�trznej oraz r�wnowagi ze �rodowiskiem, dodatkowo utrudniaj�c cz�owiekowi normaln� aktywno��, osi�gni�cie okre�lonych cel�w i warto�ci oraz zaspokojenie potrzeb. Jednostka reaguje na u�wiadomione sobie skutki utraty sprawno�ci jako cennych warto�ci w sferze fizycznej, psychologicznej, rodzinnej, spo�ecznej, zawodowej, ekonomicznej itp. Przebieg reakcji zale�y przede wszystkim od osobowo�ci jednostki oraz od tego, jakie znaczenie mia�o i ma dla niej to, co utraci�a w zwi�zku / powstaniem niepe�nosprawno�ci, co sobie u�wiadamia, jakie skutki niepe�nosprawno�ci bierze pod uwag�, jak je interpretuje i jak� ma koncepcj� w�asnej niepe�nosprawno�ci oraz w jaki spos�b reaguje na stres i frustracj�. Wysi�ki jednostki w trudnej sytuacji zaistnia�ej w zwi�zku z niepe�nosprawno�ci� i jej skutkami zmierzaj� w kierunku likwidacji stres�w emocjonalnych i przywr�cenia zak��conej r�wnowagi wewn�trznej i zewn�trznej oraz znalezienia nowych sposob�w osi�gni�cia po��danych warto�ci, co cz�sto wymaga r�wnie� zmiany dotychczasowych cel�w i przyj�cia nowych. Kt�re� z tych d��e� mo�e dominowa� u poszczeg�lnych os�b, zale�nie od ich dotychczasowych nawyk�w i cech osobowo�ci, a tak�e od okresu, w jakim wyst�pi�a niepe�nosprawno��, od czasu jej trwania i od stopnia zak��cenia w zwi�zku z tym r�wnowagi wewn�trznej oraz r�wnowagi ze �rodowiskiem. W pierwszym okresie wyst�pienia niepe�nosprawno�ci, gdy nast�pi�o zak��cenie r�wnowagi wewn�trznej i zewn�trznej, pojawiaj� si� - jako reakcja na utrat� sprawno�ci - zachowania obronne, mog�ce jedynie zmniejszy� obci��enie organizmu. Pocz�tkowo wi�c r�ne mechanizmy obronne przed stresem wywo�anym utrat� sprawno�ci spe�niaj� funkcj� przystosowawcz� i stanowi� tylko form� przej�ciow� zachowania, po czym musz� by� zast�pione zachowaniami umo�liwiaj�cymi rzeczywiste przezwyci�enie stresu i skuteczne rozwi�zywanie trudnych problem�w, jakie stwarza sytuacja niepe�nosprawno�ci. Podstawow� rol� w zachowaniu si� jednostki w zwi�zku z wyst�pieniem niepe�nosprawno�ci i konieczno�ci� przystosowania si� do �ycia z ni� odgrywa poznawczy obraz tej nowej sytuacji, siebie i innych ludzi. Obraz ten mo�e by� bardziej lub mniej adekwatny do rzeczywistego stanu rzeczy. Obraz nieadekwatny w kt�rym� z wymienionych zakres�w staje si� �r�d�em niew�a�ciwego zachowania, tzn. zachowania nieadekwatnego do rzeczywistego stanu rzeczy, natomiast zgodnego z wytworzonym sobie przez jednosfc� niepe�nosprawn� obrazem w�asnej sytuacji, siebie i innych ludzi. Poci�ga to za sob� pog��bienie si� istniej�cych ju� trudno�ci i pojawienie si� nowych, trudnych do rozwi�zania problem�w. R�wnie� percepcja jednostek niepe�nosprawnych, ich niepe�nosprawno�ci i zachowania, przez otoczenie oraz postawy wobec nich, maj�ce swe �r�d�a w stereotypowych przekonaniach dotycz�cych os�b niepe�nosprawnych i w przyj�tych standardach zachowania, wywieraj� wp�yw, cz�sto negatywny, na ich sytuacj�, stwarzaj�c nowe, trudne do rozwi�zania problemy. Brak akceptacji spo-�ec/ncj os�b niepe�nosprawnych i ich zachowania, odbiegaj�cego czasem � ul pi/yj�tych standard�w, utrudnia im �ycie i akceptacj� samych siebie jako jednostek z niepe�n� sprawno�ci�, co mo�e wywo�ywa� nowe przykre napi�cia emocjonalne. Eskalacja tego rodzaju trudno�ci mo�e powodowa� b�d� wzmo�enie wysi�k�w w celu ich przezwyci�enia, b�d� zaniechanie dzia�a�, apati� i depresj�, b�d� reakcj� wycofywania si� z kontakt�w z innymi lud�mi, b�d� te� postawy agresywne, roszczeniowe lub obronne wobec otoczenia, co z kolei wywo�uje odpowiedni� reakcj� otoczenia i nawarstwianie si� nowych trudno�ci. W powstaj�cych r�nego rodzaju trudnych sytuacjach, zw�aszcza gdy nasila si� stres i coraz znaczniejsze staje si� zak��cenie r�wnowagi wewn�trznej i zewn�trznej cz�owieka niepe�nosprawnego, a niska jest jego odporno�� na stres i brak mu umiej�tno�ci rozwi�zywania tych nowych problem�w, pomoc wykwalifikowanego specjalisty mo�e by� i cz�sto okazuje si� konieczna. Aby udzieli� skutecznej pomocy w przezwyci�eniu trudno�ci psychologicznych i psychospo�ecznych oraz wskaza� sposoby rozwi�zania problem�w, wobec kt�rych jednostka niepe�nosprawna mo�e by� bezradna, a nawet wykazywa� objawy dezintegracji zachowania, trzeba pozna� i zrozumie� psychologiczn� i psychospo�eczn� genez� narastaj�cych trudno�ci, rozpozna� ich faz� rozwojow�, zna� psychologiczne mechanizmy zachowania si� cz�owieka w sytuacjach trudnych oraz metody i techniki rozwi�zywania problem�w psychologicznych, kt�re mog� wyst�pi�. Rozwi�zywanie powstaj�cych problem�w wymaga w�a�ciwego przystosowania si� jednostki do �ycia z niepe�nosprawno�ci�, co oznacza normalne funkcjonowanie w nowej, trudnej sytuacji, umo�liwiaj�ce zaspokojenie istotnych potrzeb i dalszy rozw�j osobowo�ci. Jest to uwarunkowane przede wszystkim zmian� nastawienia wobec przysz�o�ci oraz w�asnych mo�liwo�ci osi�gni�cia cennych warto�ci, dostrze�eniem i przyj�ciem cel�w, do kt�rych warto d��y�, oraz antycypacj� prawdopodobie�stwa ich osi�gni�cia, kt�ra mo�e wzbudzi� motywacj� do dzia�ania w po��danym kierunku. Jednym z podstawowych warunk�w dobrego przystosowania psychicznego, spo�ecznego i zawodowego jednostki niepe�nosprawnej jest osi�gni�cie i utrzymanie r�wnowagi mi�dzy zale�no�ci� i niezale�no�ci� od innych ludzi. R�wnolegle z u�wiadomieniem sobie i akceptacj� konieczno�ci pewnego stopnia zale�no�ci od �rodowiska ka�dy cz�owiek - r�wnie� niepe�nosprawny - mo�e i powinien d��y� do pewnej niezale�no�ci, okre�lanej jako autonomia jednostki wobec otaczaj�cego j� �wiata. Przyjmuj�c za J. Piagetem (1981) koncepcj� majoryzuj�cego r�wnowa�enia i rozwijaj�c j� w odniesieniu do os�b niepe�nosprawnych, rozpatruj� przystosowanie do niepe�nosprawno�ci i �ycia z ni� jalco odzyskiwa� i utrzymywanie wzgl�dnej r�wnowagi wewn�trznej i zewn�trznej, dokonu-^ j�ce si� w r�nych formach i na coraz wy�szych poziomach. Zale�y to od r�nych czynnik�w - m.in. od struktury osobowo�ci jednostki, od jej do�wiadcze�, od �rodowiska, w kt�rym �yje, i od r�nych sytuacji, zw�aszcza spo�ecznych i fizycznych. Dobre przystosowanie psychiczne, spo�eczne i zawodowo jednostki umo�liwia dalszy jej rozw�j, a ten z kolei zapewnia przystosowanie na coraz wy�szym poziomie. Przystosowanie majoryzuj�ce ma charakter r�wnowagi wzgl�dnej i dynamicznej. Istotn� spraw� jest wielko�� i kierunek odchylenia od stanu r�wnowagi. Odchylenie in plus stymuluje rozw�j i aktywizuje energi�, natomiast pozostawanie przez d�ugi czas w trudnej sytuacji nieprzystosowania do niepe�nosprawno�ci, tzn. w sytuacji silnego zaburzenia r�wnowagi, hamuje d��enia do zaspokojenia potrzeb rozwoju oraz do takich zmian, kt�re warunkuj� uzyskiwanie r�wnowagi na coraz to wy�szym poziomie. Jednostka chroni si� w�wczas przed przeci��eniem i dezintegracj� poprzez unikanie i redukowanie napi�� lub pos�uguj�c si� r�nymi mechanizmami obronnymi. Powr�t do stanu wzgl�dnej r�wnowagi dzi�ki w�a�ciwemu przystosowaniu si� do zmian spowodowanych niepe�nosprawno�ci� umo�liwia i u�atwia jednostce mo�liwie pe�ny rozw�j, osi�ganie po��danych cel�w, warto�ciowe �ycie i zaj�cie odpowiedniego miejsca w swoim �rodowisku. Wiele wa�nych cel�w �yciowych oraz wiele podstawowych potrzeb zar�wno jednostki pe�nosprawnej, jak i niepe�nosprawnej wi��e si� z prac�. Poniewa� realizacja tych cel�w i zaspokajanie potrzeb zale�y nie tylko od mo�liwo�ci otrzymania odpowiedniej pracy, .lecz tak�e od stopnia przystosowania si� do niej, wiele uwagi po�wi�cono w tej ksi��ce psychologicznym problemom wyst�puj�cym w sytuacji powodzenia i niepowodzenia w przystosowaniu si� do pracy oraz czynnikom warunkuj�cym to przystosowanie. Przedstawione wyniki w�asnych bada� nad przystosowaniem do pracy niepe�nosprawnych os�b doros�ych i m�odzie�y wskazuj�, i� zak��cenie r�wnowagi mi�dzy jednostk� niepe�nosprawn� a �rodowiskiem pracy, tj. nieprzystosowanie zawodowe, przejawia si� w z�ym funkcjonowaniu jednostki w sytuacji pracy. R�wnowaga mi�dzy jednostk� a �rodowiskiem pracy, czyli przystosowanie zawodowe cz�owieka, jest mo�liwa, gdy zaspokojone zostan� zar�wno jcjjo potrzeby zwi�zane z prac�, jak i spe�nione przez niego wymagania, kt�ro stawia praca. Taka sytuacja stwarza dobre warunki i dla osi�gni�� 8 w pracy, i dla rozwoju jednostki, zw�aszcza jako pracownika. Osoby niepe�nosprawne dobrze przystosowane do �ycia i pracy - to jedn...
pthe