SŁAWOMIR MASZEWSKI
USTRÓJ RZECZYPOSPOLITEJ SZLACHECKIEJ
OBYWATELE
W połowie XVI wieku szlachta stanowiła ok. 500 tys. osób, czyli 8% społeczeństwa. Potem średnia wzrosła do ok. 10%. Ludność Rzeczypospolitej wzrosła wówczas do ok. 8 mln. Liczebność szlachty na tle innych krajów Europy wskazuje poniższa tabela:
Stany / Kraje
Korona
Hiszpania
Francja
Anglia
szlachta
10%
1%
3,7%
duchowieństwo
0,5%
2%
mieszczaństwo
20%
96.3%
chłopi
69,5%
68%
78%
* - opracowano na podstawie Polska w epoce Odrodzenia, pod red. A. Wyczańskiego
Ok. 1569 roku po przyłączeniu Litwy do Korony szlachta stanowiła 10% społeczeństwa, czyli ok. 800 tys. ludzi; w tym magnateria - 0,5% czyli ok. 400 osób (0,005% ogółu ludności.
Polską szlachtę wyróżniał na tle Europy jej stan zamożności.
Kraje
Wśród 10% stanu szlacheckiego:
Rzeczpospolita
Magnateria, bogata i średnio zamożna szlachta
4%
Drobna, kolokacyjna, zaściankowa, gołota
6%
Arystokracja i bogata szlachta
Hidalgowie (nieposesjonaci)
9%
Na 10% średnią stanu szlacheckiego składa się nierównomierny jej rozkład w poszczególnych częściach kraju. Charakterystyczną cechą tego rozkładu jest wysoki procent szlachty na Mazowszu. Stan ten był wywołany najprawdopodobniej przenikaniem włodyków do stanu szlacheckiego w okresie przed scaleniem z Koroną (1526), co wywołało skutek w postaci wielkiej liczby ubogiej szlachty w tej prowincji.
Wielkopolska
Małopolska
Mazowsze
Prusy Królewskie
5,6%
4,6%
23,4%
3%
0,3%
0,2%
0,1%
1,2%
25,2%
26,3%
14,1%
36,5%
68,9%
62,4%
59,3%
Do stanu szlacheckiego często przedostawali się bogaci mieszczanie, którzy z czasem dochodzili nawet do rangi magnatów. W XIV wieku w szeregi szlachty przeniknęli: Melsztyńscy, Jordanowie, Chełmscy i Wierzynkowie. Natomiast w wiekach XV-XVI awansowali do tego stanu: Salomonowie, Boenerowie, Firlejowie, Morsztynowie, Szembekowie, Betmanowie, Czarni, Mazaraki, Scypionowie i Wodziccy. Później starano się ograniczyć dostęp do stanu panującego. W zasadzie szlachcicem zostawało się dzięki urodzeniu się z rodziców szlachty. Wyjątkiem od reguły była nobilitacja (nadanie szlachectwa) przez monarchę lub przyznanie indygenatu (przyznanie szlachectwa cudzoziemcowi) przez króla na sejmie. Instytucja indygenatu wykształciła się w Polsce w połowie XVI wieku.
Ograniczenia dostępu do stanu szlacheckiego
1578
konstytucja sejmowa zastrzegła, że król ma prawo nobilitacji tylko na sejmie. Wyjątkiem była sytuacja, gdy król mógł dokonywać nobilitacji w czasie wojny za czyny wojenne, ale w obecności pospolitego ruszenia (czyli pod jego kontrolą)
1601
w konstytucji sejmowej postanowiono, że nadanie szlachectwa może nastąpić tylko za zgodę sejmu, poddani szlacheccy musieli uzyskać aprobatę swego pana.
1641
uchwalono, że indygenatu może udzielać tylko sejm i to z mocą wsteczną od 1607 roku
1673
sejm uchwala nadawanie indygenatu i nobilitacji tylko katolikom
1768
sejm uchwala, że do nadania nobilitacji potrzebna jest jednomyślna uchwała sejmu.
1775
ustawa sejmowa stanowi, że nobilitowanym może być ten, kto nabył dobra ziemskie (co było niemożliwe wobec zakazu nabywania dóbr ziemskich przez mieszczaństwo i chłopów)
Kiedy zwiększyła się liczba nobilitowanych w czasie wojen XVII wieku szlachta zażądała całkowitego zniesienia nobilitacji. W związku z tym w pactach conventach z 1669 roku (elekcja Michała Korybuta Wiśniowieckiego pojawił się skartabelat (instytucja niepełnego szlachectwa). Skartabelanci nie posiadali do 3 pokolenia prawa piastowania urzędów i pełnienia poselstw w imieniu Rzeczypospolitej.
Utrata szlachectwa następowała na drodze sądowego orzeczenia infamii przez sąd sejmowy oraz w sytuacji, gdy szlachcic parał się handlem bądź rzemiosłem (konstytucja Nihil novi z 1505 roku)
ziomek217