Zaganienia obowiązujące na ćwiczenia.doc

GODEK ZAGADNIENIA

1. Kształtowanie się stanów w Polsce:

Stan – grupa społeczna różniąca się od innych faktycznym położeniem w społeczeństwie i stanowiskiem prawnym. Przynależność do określonego stanu była na ogół dziedziczna.

1.     duchowieństwo – stan najwcześniej wyodrębniony (XIIIw) – kler zaczął w pełni rządzić się odrębnym prawe kościelnym i uzyskał własne sądownictwo, a dla dóbr Kościoła rozległe immunitety. Jego cechą było to, że obejmował on zarówno hierarchię duchowną (biskupi, prałaci) jak i niższe duchowieństwo w miastach i na wsi.

2.     Stan rycerski (szlachecki) – ukształtował się po masowym zdobyciu immunitetów przez możnowładców i rycerzy, co dobiegło końca w I połowie XIVw.

3.     Stan mieszczański – jego powstanie szło w parze z uzyskiwaniem przez miasta praw samorządowych – odrębny stan mieszczański ukształtował się wówczas, gdy upowszechniła się organizacja miast na prawie niemieckim

4.     Stan chłopski – ukształtowany dzięki upowszechnieniu się systemu czynszowego i wiążących się z tym zmian w stanowisku prawnym chłopów

Do praw tego stanu należały: prawo wychodu, spokojne posiadanie uprawianej ziemi, oznaczona wysokość ciężarem na rzecz pana, określone gwarancje w zakresie sądownictwa

2. MIR („ręka pańska”) – instytucja, która służyła do ścigania z urzędu poważniejszych przestępstw. Rzecznikiem miry, strzegącym spokoju na terytorium podległym jego władzy był panujący. W wypadku złamania miru za czyn przestępny, oprócz kary pieniężnej prywatnej (główszczyzny, nawiązki) pobierano również karę państwową (na rzecz monarchy)

Rodzaje:

1.     miejscowy – obejmujący pewne miejsca tj. drogi, targi, pola

2.     osobowy – obejmujący pewne kat. Osób

3.     mieszany (kombinacja a) i b))

3. Immunitety:

1.     ekonomiczny – polegał na zwolnieniu ludności zamieszkałej w dobrach prywatnych do określonych w przywileju daniny, posług na rzecz księcia. Immunitet ekonomiczny pełny odgradzał chłopa od samowoli urzędników królewskich dokonujących często nadużyć przy ściąganiu danin, a zarazem umożliwiał panu monopolizację świadczeń zależnych od niego chłopów

2.     sądowy – ograniczał lub wyłączał sądownictwo urzędników królewskich/książęcych nad ludnością zależną, osiadłą w dobrach zimmunizowanych. Odtąd sprawy sądowe podlegały sądowi właściciela dóbr lub wyznaczonemu sędziemu. Uległa również zniesieniu władza administracyjna urzędników książęcych nad ludnością w dobrach immunizowanych. Immunitety sądowe miały także istotne znaczenie gospodarcze, ponieważ kary stawały się dodatkowym źródłem dochodu pana

Immunitety umacniały podstawę nowego ustroju – feudalną własność ziemi uwalniając ją od większości ciążących na niej przedtem uprawnień monarszych

XIII w. – wiek immunitetów

Przejęcie przez właścicieli dóbr większości uprawnień władzy państwowej w stosunku do ludności zależnej prowadziło do pogłębienia zależności chłopów. Immunitet stał się podstawą prawną sprawowania przez właścicieli dóbr władzy nad ludnością chłopską. Zależność chłopów, dotąd oparta nieraz na stosunkach faktycznych, została usankcjonowana przez prawo i zmieniła się w poddaństwo.

4. Lokacja wsi na prawie niemieckim:

1.     zezwolenie lokacyjne monarchy – miało formę przywileju. Zwykle było ono związane z wcześniejszym nadaniem immunitetu dla właściciela dóbr oraz z zrzeczeniem się przez władcę niektórych regaliów

2.     umowa monarchy z organizatorem wsi – zasadźcą – pan wystawiał formalnie jednostronny akt w postaci dokumentu lokacyjnego, który stanowił podstawę organizacji wsi
Odbiorcą dokumentu był zasadźca. Dokument ten uwalniał lokowaną wieś od sądownictwa i ciężarów na rzecz władcy (co było konsekwencją wyłączenia spod prawa polskiego), określał też prawa i obowiązki zasadźcy i osadników

5. Starosta – urząd powstały z inicjatywy Wacława II w latach 1291-1292; byli oni namiestnikami monarchy w poszczególnych dzielnicach, w których sprawowali pełnię władzy administracyjnej i wojskowej. Byli swobodnie powoływani i odwoływani przez panującego. Od 1374r. stanowiska tego nie mogli zajmować cudzoziemcy. Poza wydawaniem przywileju wypełniał w zastępstwie monarchy jego uprawnienia, co sprawiało, iż starostę nazywano ramieniem królewskim.

Z końcem XIVw. Starosta utracił prawo zwoływania i dowodzenia pospolitym ruszeniem prowincji lub ziemi. Wkrótce starosta stał się głównym urzędnikiem lokalnym posiadającym ważne uprawnienia sądowe, policyjny oraz skarbowe. Na terytorium podlegającym staroście zarządzał on majątkiem królewskim. Urzędnik ten otoczony był mirem starościńskim (osoba wydobywająca miecza w jego obecności była karana śmiercią)

Od XVw. Starostowie uzyskali ważne uprawnienia wobec miast. Obok zatwierdzania składu rad miejskich obejmowało to kontrolę działalności władz miejskich, zwłaszcza w zakresie finansów. Zmianę pozycji starosty usankcjonowała konstytucja sejmowa z 1611r., określająca porządek starszeństwa urzędów ziemskich. Wymienia się w niej, po wojewodzie, kasztelanie, podkomorzym, starostę, a nadto m.in. sędziego ziemskiego i ziemskiego.

6. Regalia – zastrzeżone wyłącznie dla monarchy dziedziny działalności gospodarczej. Wynikały one z prawa karnego

Regale ziemi:

1.     regale łowieckie – rozciągające się na całe terytorium państwa i obejmujące łowy większe (np. na tury, żubry, jelenie) i mniejsze

2.     regale rybołówstwa – obejmujące połowy dokonywane wielkimi sieciami, oraz przy pomocy jazów

3.     regale górnicze – rozciągające się na kopaliny również na gruntach prywatnych, a obejmujące także wydobycie soli (regale solne)

4.     regale grodowe – wyłączne prawo do budowy i posiadania grodów

5.     regale targu – wyłączne prawo panującego do zakładania targów

Upowszechnienie przywilejów immunitetowych prowadziło do stopniowej likwidacji szeregu regaliów przekazywanych panom czy miastom.

7. Mennica – panujący czerpał dochody z tytułu zwierzchności menniczej – na jego mocy monarsze przysługiwało wyłączne prawo bicia monety, oraz wymiany starej na nową, ale także prawo nakazania przymusowego używania monety bieżącej.

Moneta polska upowszechniła się od Bolesława Śmiałego – co łączyło się z rozwojem wymiany na targach.

Grzywna polska (213g. srebra) – 240 denarów

10 denarów = skojec

6 skojców = wiarciunek?

W ciągu XIIIw. Niektórzy biskupi, opaci i miasta zdobywali przywileje zezwalające na bicie pieniądza.

Wzrost liczby mennic i pieniądza w obiegu wiązał się z rozwojem wymiany.

początek XIVw. – uregulowanie systemu monetarnego, wprowadzenie przez Wacława II czeskiej monety srebrnej – grosza

8. Księgi wieczyste w monarchii stanowej.

9. Korona Królestwa Polskiego –(Corona Regni Poloniae) – jej istota wyraża się w oddzieleniu państwa od osoby monarchy. Odtąd koronę, symbolizującą niezależność państwową, wiązano z państwem. Oderwanie korony od osoby króla było wyrazem dominacji elementów publicznoprawnych nad prywatnoprawnymi, właściwymi dla państwa patrymonialnego

W pojęciu Korony mieściła się zasada suwerenności, wyrażająca się w przekonaniu monarchy, iż nie jest od nikogo zależny. Nadto z pojęcia tego wywodzono zasadę niepodzielności i nie??????? terytorium państwowego. (W Polsce wiazało się to z troską o likwidację pozostałych jeszcze elementów rozdrobnienia oraz z odzyskiwaniem utraconych ziem północnych i zachodnich.

Pojęcie „Korony Królestwa Polskiego” przyjęło się stosować na oznaczenie historycznych ziem polskich, niezależnie od ich aktualnej przynależności państwowej.

Konstrukcja „Korony Królestwa Polskiego” miała istotne znaczenie dla zacieśnienia więzi między ziemiami wchodzącymi w skład zjednoczonego państwa. Sprzyjała ona wytworzeniu się urzędów centralnych oraz oparciu administracji lokalnej na urzędzie starosty. Odegrała też pozytywną rolę w ukształtowaniu się ogólnopolskiej reprezentacji stanowej – sejmów walnych, wreszcie w postępach zmierzających do ujednolicenia prawa.

10. Statuty Kazimierza Wielkiego – najważniejszy pomnik prawa stanowionego w XIVw., odrębne dla Wielkopolski i Małopolski

Statut wielkopolski – wcześniejszy – został wydany przy współudziale arcybiskupa gnieźnieńskiego, prałatów, możnowładców i szlachty na wiecu ustawodawczym

Statut małopolski – całość złożona ze statutu uchwalonego na wiecu w Wiślicy oraz zwodu przeważnie późniejszych ustaw

Statuty zawierały przepisy dotyczące ustroju państwa oraz prawa sądowego, głównie karnego, gdyż prawo prywatne pozostawało domeną norm zwyczajowych.

- miały one w objętym przez nie zakresie znaczenie unifikacyjne w obrębie każdej z prowincji, usuwając przestarzałe przepisy prawne – wprowadzała w ich miejsce nowe

- ze statutem małopolskim połączono później krótkie ustawy, wydane na przestrzeni XIVw przez Kazimierza Wielkiego i jego następców /ekstrawaganty/ oraz artykuły o charakterze prejudykatów tj. sformułowane jako kazusy, podające stan prawny z fikcyjnymi imionami stron i wyrokiem

- z całości tego materiału prawnego powstały zwody tj. układy statutów wielkopolskiego i małopolskiego. W XVw. Połączono je w statuty małopolsko-wielkopolskie

- statut małopolski liczył przeszło 100 przepisów, wielkopolski ok. 50, połączone statuty stanowiły namiastkę statutu ogólnopolskiego, do wydania którego nie doszło

11. Nagana szlachectwa – była sankcjonowana przez statuty Kazimierza Wielkiego, przewidując wymóg jego oczyszczenia

Wielkopolska – 6 świadków (2-óch z rodu ojca, 4-rech z dwóch obcych rodów) od XVw. 2

świadków z rodu matki i babki ojczystej

Małopolska – 6 świadków z rodu ojczystego, a od XVIw. – 8 świadków ( po 2-óch z rodu

ojca i babki ojczystej oraz rodu matki i babki macierzystej)

Nagana szlachecka, mająca odgradzać stan szlachecki, stała się w praktyce – wskutek przekupywania świadków – częstym sposobem przedostawania się do jego szeregów jednostek głównie spośród zamożnego mieszczaństwa, włodyków i sołtysów, a także osób protegowanych przez wpływowe osobistości

NOBILITACJA – uszlachetnienie, prawna forma wejścia do stanu szlacheckiego osoby nieposiadającej przodków szlacheckich

12. Rada Królewska – ciało o charakterze ogólnopaństwowym, kierującym wraz z królem polityką państwa

Ukonstytuowała się ostatecznie około połowy XIVw., kiedy w skład jej weszli najwyżsi urzędnicy państwowi (kanclerz, podkanclerzy, marszałek dworu, podskarbi) dygnitarze ziemscy (wojewodowie, kasztelanowie więksi), arcybiskup gnieźnieński i lwowski roaz biskupi katoliccy.

Funkcje rady nie były prawnie unormowane, ale w praktyce miała ona wpływ w ważniejszych sprawach państwa (polityka zagraniczna, wojna i pokój, obsadzanie urzędów) Od 1422 należały do niej decyzje w sprawie bicia monety.

Członkowie rady stanowili skład sądu królewskiego, sądzącego pod przewodnictwem króla.

Od XVw. Nazywano ją Radą Najwyższą.

12.                Justycjariusz (sąd oprawcy) – organ łączący w sobie funkcje policyjne, śledcze i sądowe do jego kompetencji należało ściganie przestępców szczególnie zagrażających porządkowi publicznemu, bez względu na ich przynależność stanową.

Posiadając jurysdykcję nad ludnością chłopską, wdzierali się więc w zakres sądownictwa dominialnego – co wywoływało niechęć szlachty.

Powtarzane przyrzeczenia królewskie likwidacji urzędu oprawcy nie zostały zrealizowane, ale doprowadziły do podporządkowania oprawcy staroście.

Oprawca stał się w XVw. Urzędnikiem policyjnym, powołanym do ścigania złoczyńców, chwytania ich i stawiania przed sąd starosty.

W końcu XV.w urząd ten w ogóle zanikł.

12.                Sąd ziemski – powstał z sądu nadwornego doby rozbicia dzielnicowego

Skład sądu: Małopolska – składał się z sędziego i podsądka, którzy zasiadali razem w asyście 4-6 asesorów powoływanych przez sędziów spośród szlachty przybyłej na sądy. Do personelu sądu należeli także pisarze i woźny.

Wielkopolska – główną rolę odgrywał tu starosta jako namiestnik króla. W skład sądu wchodzili tu: starosta – przewodniczący, sędzia i podsądek, wojewoda, podkomorzy i chorąży. Skład sądu miał więc charakter urzędniczy. Podobnie ukształtowały się sąny na dzielnicowym Mazowszu.

Każde województwo (lub ziemia) miało własny sąd ziemski. Objeżdżał on województwo, odbywał sesje w poszczególnych powiatach. Określone terminy, w których sądził sąd ziemski nazwano roczkami. (wg. Przywilejów nieszawskich – w każdym powiecie mają odbywać się cztery sesje roczne)

Na przełomie XV i XVIw. Nastąpiło ujednolicenie w całej Koronie sądu ziemskiego zgodnie ze wzorcem małopolskim.

Kompetencje: wszystkie sprawy, w których szlachta osiadła występowała w charakterze pozwanych, z wyjątkiem spraw przekazanych wyraźnie sądom grodzkim i podkomorskim lub spraw ważniejszych, które szły pod sąd wiecowy lub przed króla.

12.                Sąd grodzki – ukształtował się u schyłku XIVw. w Małopolsce, gdzie sądownictwo starostów grodzkich objęło zasięg spraw pozostawionych poza kompetencją sądu ziemskiego, właściwego dla spraw szlachty osiadłej.

Sądom grodzkim pozostało sądzenie szlachty nieosiadłej oraz jurysdykcja we wszystkich sprawach, na które nie rozciągała się kompetencja innych sądów.

W odniesieniu do szlachty osiadłej sąd grodzki był uprawniony do sądzenia spraw karnych z tzw. czterech artykułów grodzkich (podpalenie, napad na dom szlachcica, robunek na drodze publicznej, zgwałcenie)

Starostowie starali się rozszerzyć zakres swojego sądownictwa nad szlachtą, co bywało przyczyną licznych sporów i skarg. Ograniczenie sądownictwa starosty przychodziło z trudem zwłaszcza w Wielkopolsce, gdzie kompetencja sądownictwa starościńskiego były bardzo obszerne.

Sąd podkomorski – uzyskał wyłączną kompetencję w sprawach o rozgraniczanie dóbr szlacheckich. W sądzie tym zasiadał podkomorzy lub jego zastępca. Sąd zbierał się na polu, w miejscu, w którym trzeba było wytyczyć granice. Jego jurysdykcja utrzymała się aż do końca dawnej RP.

12. Źródła prawa w Rzeczpospolitej szlacheckiej.

I – PRAWO ZIEMSKIE

1) prawo zwyczajowe – ograniczone praktycznie do stosunków prywatnoprawnych

2) konstytucje – normy uchwalone przez sejm:

a) konstytucje wieczyste: ich obowiązywanie nie było ograniczone w czasie

b) konstytucje czasowe: miały obowiązywać przez pewien z góry określony czas

Od XVI. W przyjęła się zasada ujmowania wszystkich uchwał każdego sejmu jako całości. Konstytucje wydawano w imieniu Króla. Od 1543r. konstytucje sejmowe redagowano w języku polskim i drukowano, rozsyłając egzemplarze do poszczególnych ziem, co stanowiło formę ich publikacji.

2 połowa XVIIw. – zastój w ustawodawstwie

3) edykty, artykuły wojskowe, ordynacje – wydawane przez króla

4) lauda sejmikowe – partykularne źródła prawa

Próby kodyfikacji prawa:

1.     Statut Łaskiego (1506r.) fundamentalny zwód polskiego prawa ziemskiego pod redakcją Jana Łaskiego składał się z dwóch części:

- polska - od prawa zwyczajowego, przez traktaty, przywileje, konstytucje po akty monarsze

- niemiecka – źródła prawa niemieckiego stosowanego w Polsce

b) Formula processus (1523r.) kodyfikacja prawa procesowego, zbiorek składał się z przepisów procesowych i przykładowych dokumentów, wprowadzał instytucję apelacji

c) Korektura Praw (1532r.) (Korektura Taszyckiego) - zbiór liczył ponad 900art. – normował ustrój państwa, prawo prywatne, karne, procesowe; zbiór niezwykle nowatorski, jednak przeważył pogląd konserwatystów i w 1534r. została odrzucona (ponieważ projekt zmierzał do ograniczenia kompetencji sejmu)

Prywatne próby kodyfikacji (prace Przyłuskiego, Sarnickiego, Januszowskiego)

Źródła poznania prawa:

VOLUMINA LEGUM – (począwszy od lat 30-tych XVIIIw.) – 10 tomów, zawiera ustawodawstwo sejmowe – od czasów najdawniejszych po współczesne

II PRAWO MIEJSKIE:

1.     dzieła prywatne (największą rolę odegrał tu Bartłomiej Groicki, który w 1556r. wydał „Artykuły prawa magdeburskiego”)

ze względu na język dzieł i ich kompletność Groicki cieszył się ogromną powagą (na ich podstawie ferowano wyroki w sądach miejskich i wiejskich)

III PRAWO WIEJSKIE

1.     ustawy wiejskie – (wilkierze, ordynacje) – zawierały one normy określające życie wewnętrzne wsi, powinności chłopów, organizację władz i sądu, dotyczyły także prawa cywilnego, karnego oraz procesu. Mogły zmieniać przepisy prawa magdeburskiego i prawa zwyczajowego zgodnie z wolą pana, który posiadał pełnie władzy prawodawczej w swoich dobrach.

IV KOREKTURA PRUSKA

odrębne prawo szlachty Prus Królewskich, skodyfikowane przez sejm koronny u schyłku XVI stulecia

- była oparta na prawie chełmińskim, uwzględniała też wzory polskiego prawa ziemskiego; była nasycona elementami prawa rzymskiego

- stosowana także jako prawo pomocnicze spadkowe w ściślejszej Koronie

V PRAWO LITEWSKIE

XVIw. – powstanie trzech kolejnych kodyfikacji w postaci Statutów Litewskich

I Statut (1529r.): ok 285 artykułów, opierał się na prawie zwyczajowym ruskim, litewskim oraz prawie kanonicznym Kościołów: Katolickiego, prawosławnego + prawo rzymskie

II Statut (1566r.): lepszy pod względem technicznym, silniejsza recepcja elementów prawa rzymskiego

III Statut (1588r.): reakcja na unię realną z Polską, zaznaczenie odrębności systemu prawnego. Była stosowana subsydiarnie w prawie polskim, obowiązywała do 1840r.

12. Księgi sądowe (pojawiły się w I połowie XVw.)
Wagę relacji podkreśla urząd pisarza w sądzie ziemskim, w XVw. sędzia i podsądek. Dla każdego powiatu zakładano osobne księgi, które prowadził jako zastępca pisarza ziemskiego pisarz państwowy (podpisek lub pisarek)
- księgi sądowe posiadały walor tzw. wiary publicznej (wypis z nich miał więc moc dokumentu urzędowego)
- wszelkie zmiany tytułu własności ziemi, a także innych praw rzeczowych, jak zastaw nieruchomości, by uzyskać moc prawną musiały zostać wpisane do ksiąg = SZCZEGÓLNE ZNACZENIE KSIAG
W dobie rozbicia dzielnicowego wszelkie alienacje nieruchomości wymagały zatwierdzenia panującego. Po zjednoczeniu te funkcje w Małopolsce przejął sąd ziemski. Stąd tylko księgi sądowe ziemskie miały prawo tzw. PRAWO WIECZNOŚCI (polegało to na tym, że dotyczący nieruchomości wpis do ksiąg grodzkich należało przenieść w ciągu roku do ksiąg ziemskich powiatu, gdzie leżały dobra będące przedmiotem wpisu)
W WIELKOPOLSCE: starostowie generalni zakładali po grodach własne księgi, uprawnione do przyjmowania wpisów wieczystych; bronili oni tych uprawnień i związanych z tym dochodów

13. Prusy Królewskie

Akt inkorporacyjny z 1454r. – ziemie całego państwa Krzyżackiego miały zostać podzielone na 4 województwa (chełmińskie, pomorskie, elbląskie, królewieckie)

Wcielenie w 1466 tylko części państwa zakonnego – Prus Królewskich: 3 województwa: pomorskie, chełmińskie i malborskie + wyodrębnione terytorialnie dominium biskupie – Warmię

Odrębność ustrojowa Prus – różnice narodowościowe i społeczne:

1.     wysokie stanowisko polityczno-prawne miast pruskich

2.     liczebność elementu niemieckiego

3.     urzędy w Prusach Królewskich Król nadawał tylko indygenom pruskim

4.     Rada Pruska i zjazdy stanów pruskich miały szerokie uprawnienia ustawodawcze i udział we władzy monarszej

5.     własne pieczęć i herb, monetę, skarb, system podatkowy

RADA PRUSKA – w jej skład pod przewodnictwem biskupa warmińskiego wchodzili wojewodowie, kasztelanowie, podkomorowie, przedstawiciele 3-ch wielkich miast: Torunia, Elbląga i Gdańska

W sprawach najważniejszych zwoływała ogólne zgromadzenie stanów

Składała się z 2-óch izb:

1.     ziemskiej – zasiadali w niej prałaci, urzędnicy ziemscy i szlachta

...