ofia Leszczyńska Kronika obozu na Majdanku RADA NAUKOWA TOWARZYSTWA OPIEKI NAD MAJDANKIEM PAŃSTWOWE MUZEUM NA MAJDANKU Zofia Leszczyńska Kronika obozu na Majdanku I —L Wydawnictwo Lubelskie Projekt obwoluty, okładki i strony tytułowej JERZY KOSTKA Redaktor ZOFIA WÓJCIKOWSKA Wydano na zlecenie Towarzystwa Opieki nad Majdankiem Zarząd Główny w Lub:mi? (Q) Copyright by Zofia Leszczyńska Lublin 1980 ISBN 83-222-0117-6 WYDAWNICTWO LUBELSKIE ■ LUBLIN 1980 Wydanie I. Nakład 10 000+270 egz. Ark. wyd. 20,5. Ark. druk. 23. Papier druk. sat. ki. IV, 70 g, 82X104 cm. Oddano do składania 9 lutego 1980 r. Podpisano do druku we wrześniu 1980 r. Druk ukończono w październiku 1980 r. Cena zł 60.— Druk: Lubelskie Zakłady Graficzne w Lublinie ul. Unicka i. zam. nr 929. W-6. Akc 9 II Wstęp Kronika obozu na Majdanku jest przypomnieniem, w postaci codziennych zapisów, dziejów obozu i dokonanych w nim zbrodni hitlerowskich. O przydatności tej formy opracowania świadczy przykład kilku monografii obozów koncentracyjnych, których autorzy zamieścili obok systematycznego wykładu dziejów obozu „ważniejsze daty" К Oddzielny Kalendarz wydarzeń został opracowany jedynie dla obozu oświęcimskiego2. Jego autorka, Danuta Czech, oparła Kalendarz na materiałach z akt kancelarii obozowej, akt procesów zbrodniarzy oświęcimskich, z oświadczeń byłych więźniów oraz ludzi z okolicznych miejscowości położonych obok obozu oświęcimskiego. Treść zapisów Kalendarza obejmuje jedynie ważniejsze wydarzenia, które miały zasadniczy wpływ na dzieje obozu, a przede wszystkim dane dotyczące transportów i eksterminacji więźniów. Wszystkie inne sprawy — organizacja, zarządzenia władz hitlerowskich, inspekcje obozu, ucieczki więźniów ■—■ zajmują znacznie mniej miejsca. Każdy odcinek czasowy autorka poprzedziła przedstawieniem charakterystycz- 1 T. Cieślak, Oranienburg — Sachsenhausen, hitlerowskie obozy koncentracyjne, 1933—1945, Warszawa 1972, s. 219—243; W. Czarnecki, Z. Zonik, Walczący obóz koncentracyjny, Warszawa 1962, s. 481—487. 2 „Zeszyty Oświęcimskie", T. II—IV„ VI—VII, 1958—1963. WSTĘP 6 nych cech dziejów obozu. Kronika składa się z dwóch części — tekstu oraz reprodukcji dokumentów, przeważnie list transportowych i opisów więźniów. Całość obejmująca 280 stron tekstu i 180 stron reprodukcji dokumentów ukałaza się w odcinkach w pięciu tomach „Zeszytów Oświęcimskich", każda część zawiera wyjaśnienia terminów obcych oraz skorowidz nazwisk. Kronika obozu na Majdanku Zofii Leszczyńskiej ma charakter jednolitej, zwartej publikacji. Poszczególne zapisy zostały oparte na dokumentacji źródłowej. Zadaniem Kroniki — podobnie jak Kalendarza oświęcimskiego — jest pokazanie w układzie chronologicznym najważniejszych faktów związanych z dziejami obozu. Nagromadzenie różnorodnych faktów oraz częstotliwość zapisów sprawiają, że praca ta daje pełny obraz dziejów Majdanka w jego ludobójczej działalności na podbitych przez Niemcy hitlerowskie narodach Europy. Kronika obozu na Majdanku jest jednym z wyników postępu badań poszukiwawczych i uściśleń dotyczących wydarzeń w obozie. Stanowi też dość odrębny rodzaj opracowania, daleki od systematyczności wykładu monografii oraz barwności i bezpośredniości pamiętnika. W odróżnieniu od monografii, która w dążeniu do uogólnień stara się pokazać najważniejsze zagadnienia dziejów obozu — jego powstanie, organizację, działanie i likwidację — Kronika ujmuje te zagadnienia w sposób ogromnie rozproszony, faktograficzny. Z dnia na dzień notuje poszczególne fakty i liczby, bez ich oceny, i w tym znaczeniu każdy nawet drobny zapis odgrywa w niej ważną rolę. Nie operuje literackim opisem, charakterystykami więźniów i zbrodniarzy esesmańskich. Jest bezosobowa, monotonna, ale odnotowując codzienność obozu, stara się pokazać całość jego organizacji i działania, zależność od władz zwierzchnich, ukazać odbicie polityki okupanta w obozie, ruch oporu i związane z 7 WSTĘP tym represje. Nie będąc zatem źródłem — jak pamiętnik, ani opracowaniem naukowym — jak monografia, Kronika stanowi rodzaj przewodnika po dziejach obozu zarówno dla badaczy, jak też dla szerokiego grona czytelników. Jej zawartość treściowa jest ściśle zależna od stanu zachowanej postawy źródłowej do dziejów Majdanka oraz stanu opracowania jego dziejów. Kroniką otwiera decyzja Himmlera z 20 lipca 1941 r. o utworzeniu obozu koncentracyjnego w Lublinie przeznaczonego dla 25—50 tys. więźniów. Głównym organizatorem obozu Himmler wyznaczył Odila Globocnika, dowódcę SS i policji dystryktu lubelskego, jako pełnomocnika przy organizowaniu niemieckiego panowania na zdobytych przez Rzeszę wschodnich obszarach Europy, w tym także na Lubelszczyźnie. Plany budowy Majdanka ulegały wielu zmianom. Od 1 listopada 1941 r. był to obóz jeń-% ców wojennych wydzielonych spod dowództwa Wehrmachtu i podporządkowanych SS i policji w myśl umowy o przekazaniu SS 350 tys. jeńców radzieckich z obozów jenieckich. Mieli oni pracować w przedsiębiorstwach SS oraz przy budowie dzielnicy dla esesmanów w Lublinie, która miała powstać na obszarze dawnego lotniska przy szosie prowadzącej do Chełma. Rozszerzony plan obozu przewidywał budowę 16 pól więźniar-skich dla 250 tys. więźniów, ale w kwietniu 1942 r. został zmniejszony do 50 tys. więźniów. Majdanek — według decyzji Himmlera z 14 kwietnia 1942 r. — miał służyć jednocześnie jako obóz koncentracyjny z wytwórniami różnych wyrobów dla formacji SS i policji na terenach wschodnich. Ostatecznie wybudowano tylko 5 pól więźniarskich, a VI pole zostało do końca istnienia obozu nie dokończone. W Kronice odnotowano poszczególne etapy planowania budowy obozu. Majdanek powstał na okupowanych ziemiach polskicu obok takich ośrodków zagłady, jak Oświęcim, Treblinka, WSTĘP 8 Sobibór, Bełżec, i spełniał przez cały czas istnienia różnorodne funkcje w eksterminacyjnej polityce hitlerowskiej — był obozem zagłady ludności polskiej i żydowskiej, a później także obywateli ZSRR i innych grup narodowościowych z całej Europy, wśród których było stosunkowo niewielu więźniów niemieckich — przeważnie kryminalistów, spełniających główne funkcje w tzw. samorządzie więźniarskim obozu. Nigdy nie był właściwie obozem jenieckim, gdyż pierwszych 2000 jeńców radzieckich zginęło tu w większości w ciągu kilku miesięcy z głodu, a pozostałych kilkuset rozstrzelano w marcu 1942 r. Powstały w 1943 r. obóz radzieckich inwalidów wojennych miał jedynie charakter pokazowy i do końca stanowił niewielką cząstkę w całości obozu. Obóz na Majdanku składał się z 5 pól więźniarskich. W maju 1942 r. powstało między I i II polem krematorium o dwóch piecach, uruchomione w czerwcu tegoż roku. Opracowano też plany budowy sieci wodnokanalizacyjnej, budynków gospodarczych oraz 2 odwszalni z łaźniami. Już w początkach sierpnia 1942 r. były wybudowane pola I—V dla więźniów i 64 bramki gospodarcze. Opracowano też harmonogram dalszych prac: budowy komendatur i koszar dla esesmanów, baraków magazynowych i warsztatów. W okresie od sierpnia do października 1942 r. wybudowano bunkier z trzema komorami gazowymi, połączonymi z łaźnią dla zamaskowania ich zbrodniczego charakteru. W październiku było już 108 baraków mieszkalnych, 5 kuchni, 5 baraków-umy-walni, 10 baraków przeznaczonych na magazyny mienia więźniarskiego i 5 innych baraków magazynowych. W końcu 1942 r. postawiono baraki komendatury i koszary SS. Majdanek dzielił się ogólnie na trzy części — eses-mańską, więźniarską i gospodarczą. Część esesmańska znajdowała się w północno-wschodniej stronie obozu, 9 WSTĘP przylegającej do tzw. szosy piaseckiej, prowadzącej z Lublina przez Chełm i Zamość do Lwowa. Część ta obejmowała w 1942 r. baraki komendantury i dom komendanta oraz magazyny materiałów budowlanych. Tu mieściły się też koszary SS-Totenkopf-Verband; oddziały te pełniły funkcje wartownicze w obozie. Liczyły 1200—1300 esesmanów Niemców i volksdeutschów rumuńskich oraz nacjonalistów litewskich (1 batalion). Oddzielną grupę stanowili esesmani w liczbie ponad 200, sprawujący funkcje kierownicze i nadzorcze w obozie. Kronika w codziennych zapisach z 1941 r. pokazuje stopniowy napływ esesmanów z różnych obozów koncentracyjnych w Rzeszy do Majdanka, przekazuje też treść rozkazów komendantury obozu dla esesmanów. Część więźniarską (Schutzhuftlager) obejmowała 5 pól. Na każdym znajdowały się 24 baraki więźniarskie dla 10 tys. więźniów. Ogółem wszystkie pola mogły .pomieścić 50 tys. więźniów. Na I polu początkowo prawie połowę baraków zajmował szpital więźniarski, zwany rewirem, na który latem 1943 r. przeniesiono więźniarki. Od lutego 1943 r. pole kobiece stanowiło samodzielny oddział jako obóz kobiecy (Frauen-Konzetrationslager — FKL) z oddzielną kancelarią, magazynami i szpitalem. Mówi o tym wiele zapisów Kroniki zawierających rozkazy, doniesienia o organizacji obozu kobiecego i liczbie więźniarek. II pole zajmowali jeńcy radzieccy, inwalidzi, których Himmler rozkazem z 6 stycznia 1943 r. nakazał przenieść na Majdanek ze szpitali i obozów jenieckich. Przebywających tam dotychczasowo więźniów (w liczbie ok. 1100) usunięto w sierpniu 1943 г., kiedy przywieziono tu ponad 2000 inwalidów. W końcu roku na II polu przebywało 2500 osób chorych na gruźlicę lub kalekich. Zajmowali oni baraki szpitalne, mieli oddzielną kancelarię, kuchnię oraz lekarzy, częściowo Rosjan, częściowo WSTĘP 10 Polaków. Władze hitlerowskie planowały zatrudnienie inwalidów przy produkcji wyrobów rzemieślniczych. Obóz miał mieć charakter pokazowy, ale sami Niemcy stwierdzali, że ze względu na fatalne warunki bytowe inwalidów nie może spełniać celów propagandowych. III pole było najgęściej zaludnione. Przebywało tam w ciągu 1943 r. zwykle około 4 tys. więźniów. Jeden barak (nr 19) wydzielono na tzw. Gammelblock, gdzie umieszczono chorych i wycieńczonych więźniów, których stopniowo kierowano do komór gazowych, a zmarłych od razu palono w krematorium. III pole było zamieszkałe przed...
bogg