Bronk - czym jest religiologia.pdf - religioznawstwo - Saimon

NAUKA 2/2011 • 39-49

A NDRZEJ B RONK *

Czym jest religiologia?

Co oznacza słowo religiologia? Katolickie środowiska naukowe w Polsce, zwłaszcza

Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, wysuwają od dłuższego czasu – umownie i zara-

zem normatywnie – termin religiologia (nauki religiologiczne) jako ogólne określenie

wszystkich dyscyplin naukowych zajmujących się – bardziej lub mniej systematycznie

– zbieraniem i porządkowaniem danych o zjawiskach religijnych oraz opisem i interpre-

tacją (wyjaśnianiem i rozumieniem) „faktu religii”. Nazywanie nauk religiologicznymi

nie przesądza o ich metodologicznym charakterze, nie wyznacza per segranic ich nau-

kowej jurysdykcji ani nie służy ich epistemologicznej dominacji lub doktrynalnej inte-

gracji. Racją za użyciem terminu religiologia jest oczywisty fakt istnienia wielu, meto-

dologicznie zróżnicowanych sposobów podejścia do zjawisk religijnych i w konsekwencji

wielu typów nauk o religii, dostarczających wszechstronnej wiedzy o fenomenie religii.

Objęcie ich wspólną nazwą może być ważne chociażby ze względu na potrzeby porząd-

kowania dyscyplin naukowych, jak w przypadku przedmiotowego katalogu bibliotecz-

nego. Analogiczna sytuacja dotyczy terminu humanistyka, w którego zakres wchodzi

wiele nauk humanistycznych.

Od chwili powstania akademickich badań nad religią ich nazewnictwo było zróżnico-

wane w zależności od tradycji badawczej, kraju i języka 1 . W okresie międzywojennym

funkcjonowało w Polsce 2 , obok głównego terminu religioznawstwo, przeciwstawianego

na ogół filozoficznym i teologicznym zainteresowaniom religią, kilka jego znaczeniowych

zamienników 3 , jak „historia porównawcza religii”, „religionistyka” i religiologia (I. Radzi-

szewski), używanych na „określenie naukowych badań nad religią” (H. Hoffmann 2003

* Prof. dr hab. Andrzej Bronk, Katolicki Uniwersytet Lubelski, Wydział Filozofii

1 O perypetiach nazwy religioznawstwo i religiologia oraz zróżnicowaniu nazewnictwa w bada-

niach nad religiami w różnych językach informuje Z. Poniatowski (1975 i 1977), stwierdzając

m.in.: „rzadko która dyscyplina wyróżnia się taką różnorodnością swoich nazw, jak naukowa,

empiryczna wiedza o religiach. Dotyczy to także języka polskiego” (1977, s. 49).

2 Słowniki języka polskiego nie odnotowują na ogół terminu religiologia, a jeżeli tak, utożsamiają

go znaczeniowo z terminem religioznawstwo. Religioznawstwo to „nauka zajmująca się religią

jako faktem społecznym i psychicznym, badająca jej genezę i funkcję społeczną; religiologia”

(„Słownik języka polskiego” pod red. W. Doroszewskiego, Warszawa 1965, t. 7, s. 914).

3 Z. Poniatowski 1975, H. Hoffmann 2003, A. Bronk 2009.

Andrzej Bronk

s. 423). Po 1945 r. nazwą religiologia posługiwali się m.in. ks. F. Manthey, ks. B. Rado-

mski, A. Szelągowski i ks. E. Dąbrowski 4 . Polskie Towarzystwo Religioznawcze nazywa

się po angielsku Polish Society for the Study of Religions 5 . Ostatnio w literaturze anglo-

saskiej (analogicznie do „religiologii”) zyskuje na popularności zakresowo szeroko rozu-

miany termin badania nad religią ( religious studies), który nie oznacza jednej dyscypliny

naukowej, lecz dziedzinę badań grupującą wyniki wielu nauk o religii 6 .

W księdze pamiątkowej 7 , dedykowanej H. Zimoniowi, czytamy m.in., że z okazji

inauguracji roku akademickiego 1974/1975 w Katolickim Uniwersytecie Lubelskim od-

była się 20 X 1974 konferencja prasowa na temat studiów religiologicznych w KUL.

„Pracownicy naukowi KUL wypowiedzieli się po raz pierwszy na temat rozumienia

i uzasadnienia terminu »nauki religiologiczne« (w skrócie: religiologia), obejmującego

następujące nauki o religii 8 : religioznawstwo i jego dyscypliny naukowe (historia religii,

fenomenologia religii, etnologia religii, socjologia religii, psychologia religii i geografia

religii), badające religię lub religie na płaszczyźnie empirycznej (nauka humanistyczna),

filozofia religii (nauka filozoficzna), teologia religii (nauka teologiczna)”. Decyzją Rady

Wydziału Teologicznego KUL została w 1985 r. utworzona specjalizacja religiozna-

wstwa(!) w Sekcji Teologii Fundamentalnej Wydziału 9 . W 2007 r. w Instytucie Teologii

Fundamentalnej KUL została utworzona Katedra Teologii Religii. Towarzystwo Nauko-

we KUL wydaje od 2009 czasopismo „Roczniki Teologii Fundamentalnej i Religiologii”

a od 2000 r. serię „Studia Religiologiczne” (red. H. Zimoń).

Termin religiologia (nauki religiologiczne) służy więc wprowadzeniu nazwy, która

objęłaby adekwatnie i nie powodując nieporozumień „naukową wiedzę o religii” 10 oraz

4 Z. Poniatowski (l975 s. 6) dostrzega użycie nazwy „religiolog” również u autorów marksizują-

cych. Instytut Religioznawstwa UJ wydaje od 1977 r. rocznik „Studia Regiologica”

5 Wcześniejsza nazwa Towarzystwa brzmiała: Polish Society for the Science of Religions (vide

W. Tyloch 1990). Nazwa European Association for the Study of Religions (EASR) przekładana

jest jako Europejskie Stowarzyszenie Studiów Religioznawczych.

6 „Religiology is a branch of science and its aim is the scientific study of religion. It seeks to

acquire a basic knowledge of religion as a phase of culture, without the bias of a specific belief-

system. Only the scientific study of religion can achieve this aim” (H. Kishimoto 1967 s. 81).

7 Z. Kupisiński, S. Grodź (red.), 2010 s. 27-28.

8 Terminem science of religions posługuje się np. W. Tyloch 1984.

9 „Do najpilniejszych zadań tej specjalizacji należało: inspirowanie, wzmożenie i koordynowanie

ze strony katolickiej badań interdyscyplinarnych nad religią i religiami, kształcenie kadry profe-

sorskiej dla wyższych seminariów duchownych i zakonnych, przekazywanie teologom świeckim

– przyszłym katechetom – podstawowych wiadomości z zakresu religioznawstwa, filozofii religii

i teologii religii oraz publikowanie materiałów katechetycznych dla katechetów” (Z. Kupisiński,

S. Grodź (red.), 2010 s. 32).

10 T. Kłak 1971.

Czym jest religiologia?

możliwe typy nauk o religii, każda o własnych danych empirycznych w punkcie wyjścia,

własnych zadaniach badawczych, własnych metodach badania, zainteresowane w wybra-

nym aspekcie każdorazowo swoiście rozumianą istotą religii. Wprowadzenie terminu

religiologia nie ma zatem na celu, jak podejrzewa Z. Poniatowski 11 , przeciwstawienia

„laickiemu religioznawstwu – religijnej (teologicznej czy »pastoralnej« zgoła) »religiolo-

gii«", gdyż empiryczne badania nad religią stanowią same w sobie uprawomocniony me-

todologicznie typ badania ani tym bardziej ich zastąpienia, lecz uniknięcie nieporozu-

mień, jakie może rodzić zawężone do nauk empirycznych (społecznych/humanistycz-

nych) użycie terminu religioznawstwo 12 .

Wypowiedzi niektórych religioznawców 13 mogłyby sugerować, że pojmują oni religio-

znawstwo jako metodologicznie autonomiczną (odrębną) naukę o własnym przedmiocie

i metodzie lub na sposób ogólnej teorii religii, obok np. socjologii czy psychologii religii,

a nie, jak się tu proponuje, jako zbiór nauk. Przykładowo Z. Poniatowski 14 nazywa religio-

znawstwo ze względu na „wyodrębniony przedmiot badań: religię” nauką samodzielną

i traktuje jako część kulturoznawstwa. Termin religioznawstwo ma bowiem w odniesieniu

do badań nad religią dwa co najmniej znaczenia: szerokie, na określenie wszystkich

naukowych sposobów badania religii, oraz wąskie, na określenie tylko empirycznych (hu-

manistycznych) nauk o religii („jakoby był to jeden typ wiedzy i jednorodne poznanie” 15 )

z wykluczeniem (jako nieempirycznych) filozofii religii i teologii religii.

Na zawężone użycie terminu religioznawstwo wpływ wywarła m.in. geneza nauk

o religii, kiedy powstawały one w drugiej połowie XIX w. w opozycji do filozoficznych

i teologicznych badań nad religią, nierzadko (jak w Holandii) w miejsce sekularyzowa-

nych wydziałów teologii na uniwersytetach państwowych. Ewolucjonizm i pozytywis-

tyczna ideologia w XIX w. redukowały pojęcie empirii i poznania do doświadczenia nauk

przyrodniczych, wykluczając filozoficzne i teologiczne sposoby podejścia do religii jako

nienaukowe i tym samym pozbawione wszelkiej wartości poznawczej 16 . Ale jest również

prawdą, że rzecznikami wyodrębnienia naukowych badań nad religią z filozofii, a zwłasz-

11 1975 s. 4.

12 Z czterech nazw: religiologia, religionistyka, wiaroznawstwo, „proponowane w końcu XIX w.

[...] »religioznawstwo« jest nazwą najbardziej obecnie powszechną i najpoprawniejszą”, ponieważ

włącza się w ogólniejszy nurt „-znawstw” (Z. Poniatowski 1977, s. 49).

13 Religioznawstwo to „dyscyplina badawcza, której przedmiotem zainteresowań jest religia we

wszelkich jej przejawach i aspektach” (H. Hoffmann 2003, s. 433).

14 1977, s. 63.

15 Z.J. Zdybicka 1987, s. 288.

16 „Podobnie jak w innych krajach, religioznawstwo w Polsce powstało pod koniec XIX w., w kli-

macie ewolucjonizmu oraz walki pozytywizmu z klerykalizmem po powstaniu 1863 r.” (Z. Ponia-

towski l977, s. 80).

Andrzej Bronk

cza teologii, byli liberalnie nastawieni teolodzy (protestanccy), jak „ojciec religiozna-

wstwa” C.P. Tiele (1830-1902), kierownik pierwszej katedry religioznawstwa w Lejdzie.

Powołując do życia nową, empiryczną dziedzinę badania, przeciwstawić się chciano roz-

ważaniom „spekulatywnym”, za które uchodziła dominująca wówczas, heglowska Reli-

gionsphilosophie. Wątpliwości co do obecności chrześcijańskiej teologii religii w gronie

nauk religioznawczych wywoływał zwłaszcza fakt, że uprawomocnia ona swe tezy przez

odwoływanie się do przesłanek objawionych, czym radykalnie odbiega od procedur uza-

sadniających, stosowanych w naukach empirycznych. Również koncepcja religii jako

„rzeczywistości całkowicie innej” 17 i realnej relacji osobowej człowieka do transcendent-

nej rzeczywistości 18 , głoszona przez tomistyczną („realistyczną”) filozofię religii, wpro-

wadza do religioznawstwa wątki teologiczne 19 . Długo wszelkie późniejsze próby posze-

rzenia religioznawstwa o rozważania filozoficzne i teologiczne traktowano jako jego refi-

deizację i reteologizację przez przemycanie do „porządnego”, empirycznego religiozna-

wstwa treści pozaempirycznych 20 . Początkowo antyreligijne nastawienie religioznawców

uległo z biegiem czasu stępieniu 21 i w innym już klimacie ideowym filozofowie religii i teo-

lodzy religii są uznanymi uczestnikami i współdyskutantami wielu krajowych i międzynaro-

dowych kongresów religioznawczych 22 . W czasach panowania antyfundamentalizmu i pro-

babilizmu epistemologicznego trudno sobie dziś wyobrazić religioznawcę, który twier-

dziłby, że „fenomen religii jest całkowicie wyjaśnialny w ramach (jakichkolwiek, AB) nauk

religioznawczych” 23 , lub całkowicie odrzucałby jego filozoficzne wyjaśnienia.

17 M. Rusecki 1987, s. 108.

18 Religia polega „na żywym i życiowym związku człowieka z Bogiem; jest ona żywą więzią czło-

wieka z Istotą Transcendentną” (ibid., s. 108).

19 „Uniwersalną podstawą wszystkich religii jest manifestacja Boga poprzez dzieła stworzenia i in-

ne formy Jego wkroczenia w dzieje świata, ostatecznie poprzez Jezusa Chrystusa, w którym

dokonało się najpełniejsze objawienie i zbawienie Boże w historii” (M. Rusecki 1987, s. 114).

20 „Ni e chodz i j uż więc o alternatywę: teologia czy religioznawstwo, lecz o reteologizację i refidei-

zację wiedzy o religiach, o uczynienie z nauki o religiach »przedsionka« (preambula) czy »słu-

żebnicy« (ancilla) teologii, czyli – mówiąc nowszym językiem – o »narzucenie religioznawstwu

dogmatycznego Vorverständnis«” (Z. Poniatowski, 1975, s. 12).

21 Z. Poniatowski 1977, s. 57.

22 Nazwa założonego w 1950 r. International Association for the History of Religions (IAHR)

pozostaje nadal taka sama. Członkostwo w nim uzyskuje się poprzez przynależność do któregoś

z krajowych, afiliowanych towarzystw. Założone w 1958 r. Polskie Towarzystwo Religioznawcze

jest dziś dostępne wszystkim, interesującym się problematyką religii. Pełnoprawnymi uczest-

nikami obu Polskich Kongresów Religioznawczych (Tyczyn 2005, Poznań 2008), na których

dyskutowano problemy merytoryczne, a nie ideologiczne, byli badacze religii o zróżnicowanych

opcjach światopoglądowych z wielu środowisk naukowych.

23 M. Rusecki 2010, s. 264.

Czym jest religiologia?

Powodem nieufności religioznawców do filozofii i teologii był także mało fortunny,

niekiedy protekcjonalny sposób wyrażania się teologów, sugerujący, jakoby tylko nauki

teologiczne dysponowały autentycznym („pełnym”) poznaniem „fenomenu religii” 24

i miały dlatego prawo – jako nauki nadrzędne – dyktować religioznawcom, co i jak

powinni badać lub wręcz miały je zastępować. Przykładowo polscy teologowie zgadzają

się wprawdzie z tym, że w zależności od typu filozofii możliwe są również różne

koncepcje filozofii religii 25 , praktycznie jednak – dyskredytując inne – opowiadają się za

jedną, chrześcijańską, a dokładniej tzw. klasyczną (tomistyczną), filozofią religii,

wyjaśniającą „fakt religii” w kategoriach ostatecznych przyczyn ontycznych, którą

zaliczają „do tak zwanych autonomicznych filozofii religii” 26 . Ta deklarowana samo-

dzielność filozofii (i poniekąd teologii) sprowadza się jednak tylko do (nie-)zależności

w punkcie wyjścia od empirycznych wyników badań nauk religioznawczych, gdyż –

bazując na realistycznej teorii bytu – pozostaje ona zależna od przyjętych założeń meta-

fizycznych i antropologicznych 27 . Niekiedy, traktując nauki religioznawcze jako pomoc-

nicze względem teologii 28 , teolodzy sugerowali religioznawcom, że bez uprzedniej

znajomości tak rozumianej filozofii religii (przyjęcia jej założeń filozoficznych) nie po-

winni podejmować swych empirycznych badań 29 . W odpowiedzi na ten zarzut zauważmy,

że odróżniania zjawisk religijnych od niereligijnych badacz uczy się dzięki środowisku,

w którym wyrasta i które wyposaża go w określone rozumienie religii. Ostatecznie tak

zaprojektowana filozofia religii również zostaje poddana krytyce za to, że „operując

wyłącznie racjonalnymi środkami poznawczymi” 30 , nie wyjaśnia „w pełni” istoty i genezy

religii, gdyż te są dostępne tylko poznaniu teologicznemu, opartemu na Objawieniu, na-

24 „Sąd nauk empirycznych o religii jest [...] ograniczony i dotyczy [...] jedynie zewnętrznych prze-

jawów religii, a nie jej całości” (M. Rusecki 1987, s. 112).

25 „Koncepcji filozofii religii jest wiele, co jest zrozumiałe, gdy weźmie się pod uwagę fakt, że

bazują one zwykle na takich czy innych systemach filozoficznych, w których przyjmuje się okreś-

lone założenia stanowiące ich punkt wyjścia do badań nad religią” (M. Rusecki 1987, s. 113).

26 M. Rusecki 1987, s. 114.

27 „Filozofia religii jest zwykle częścią systemu filozoficznego wyjaśniającego wszystkie dziedziny

rzeczywistości [...] suponuje więc filozofię człowieka (antropologię filozoficzną) oraz całego

świata (ontologię, metafizykę). Dopiero metafizyka jest terenem, na którym pojawia się problem

istnienia Boga” (Z. Zdybicka 1988, s. 330).

28 „Dyscypliny religioznawcze stwarzają podstawy do pełniejszego ujęcia aktu wiary [...] a także

do personalistycznego ujęcia przedmiotu materialnego teologii fundamentalnej” (ibid., s. 269).

29 „Trzeba stwierdzić, że ma rację Z. Zdybicka, która utrzymuje, że [...] filozofia religii, okreś-

lająca istotę religii, powinna poprzedzać badania empiryczne religioznawców, gdyż ci przed ich

rozpoczęciem winni wiedzieć, czym ona jest i na czym polega” (M. Rusecki 2010, s. 263).

30 M. Rusecki 2010, s. 265.

Bronk - czym jest religiologia.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: