Zaburzenia świadomości
Na wstępie wyjaśnić należy, że psychiatria klasyczna zajmuje się głównie tymi zjawiskami świadomości, które w języku łacińskim określa się, jako sensorium.
Sensorium oznacza poczucie przeżywania własnych zjawisk psychicznych.
Definicja świadomości niewyklucia występowania działań psychicznych bez poczucia ich przeżywania. Klasycznym fizjologicznym tego przykładem może być sen, w czasie, którego zaangażowani jesteśmy często w dramatyczne przeżycia, o których po przebudzeniu nie mamy pojęcia. Pojęcie „świadomość” ma jeszcze drugie znaczenie, określane w języku łacińskim, jako conscientia. Dotyczy ono filozoficzno- historycznego marksizmu, tworząc hipotezę byt określa świadomość. To znaczenie świadomości, wnosząc niewiele do psychiatrii klinicznej, odgrywa ważną rolę w naukach zajmujących się teorią rozwoju zarówno psychiki zdrowego człowieka, jak i chorób oraz anomalii osobowości, a w tym przede wszystkim dla psychiatrii społecznej i higieny psychicznej (jako nauki).
Wielu uczonych porównuje świadomość do strumienia światła i pola widzenia. Jeżeli zastanowimy się głębiej nad zjawiskiem świadomości, to stwierdzimy, że nie wszystko, co się wokół nas dzieje, uświadomione jest w danym momencie z jednakową siłą. Funkcja kierowania świadomości na określony, najważniejszy w naszym odczuciu w danej chwili przedmiot lub zjawisko, nazywana jest uwagą.
Klasycznym przykładem ilościowych zaburzeń świadomości jest objaw zwany zwężeniem pola świadomości. Występuje on niekiedy nawet u ludzi zdrowych, ale opanowanych potężną emocją.
Do prostych, ilościowych zaburzeń świadomości zalicza się stany wywołane przez biologiczne czynniki poza- lub wewnątrzustrojowe, działające bez komponentu obciążenia emocjonalnego. Są to:
ü infekcje (przede wszystkim układu nerwowego)
ü urazy mechaniczne czaszki, wzmożone ciśnienie śródczaszkowe w przebiegu nowotworów i innych guzów
ü zatrucia zewnątrz- i wewnątrzustrojowe (np. przy niewydolności wątroby, nerek, gruczołów wewnętrznego wydzielania).
Można je klasyfikować na podstawie stopnia obniżenia poziomu przytomności. Rozróżnia się:
ü Senność przypomina stan fizjologicznej senności, z tym, że występuje ona w sytuacjach, które nie usprawiedliwiają potrzeby zaśnięcia. Chory ciągle drzemie, budzony jest jedynie silniejszym dźwiękiem lub innym bodźcem udaje się z nim nawiązać kontakt słowny, a odpowiedzi są na ogół dorzeczne, chociaż skąpe. podczas rozmowy widać, że czyni on wysiłki, aby nie zasnąć, wystarczy jednak krótkotrwałe rozproszenie uwagi, by ponownie zapadł w sen. Chory usnąć może również w czasie wykonywania niektórych czynności, np. podczas jedzenia.
ü Półśpiączka jest stanem zupełniej nieprzytomności, z którego można wyrwać go na chwilę, ale wyłącznie za pomocą bardzo energicznych bodźców (uderzenie, szczypanie, drapanie gwoździem po podeszwie stopy, bardzo zimny odkład). Tak budzony jest on wstanie dać co najwyżej kilka monosylabowych odpowiedzi, po czym znów „zasypia”. Niekiedy tylko jęk, stękanie ruch obronny kończyną lub grymas na twarzy mogą wskazywać na pecepcjonowanie silnych bodźców.
ü W śpiączce chory nie reaguje na żadne bodźce nawet te najsilniejsze. Życie jego przejawia się tylko za pomocą najistotniejszych czynności wegetatywnych, takich jak oddychanie, bicie serca, termoregulacja.
Półśpiączka i śpiączka kończą się całkowitą niepamięcią przebytego stanu, wspomnienia tego, co przeżywane było w stanie senności, są zwykle bardzo mgliste i niepełne.
Proste, ilościowe zaburzenia świadomości spotykać można także w niektórych stanach psychopatologicznych, związanych nozologicznie z padaczką, schizofreniami, psychoza i reaktywnymi, histerią, uzależnieniami. Jako przykłady podać tu można stany pomroczne jasne, osłupienie receptorowe, napady histeryczne, reaktywne sany osłupienia lub palimpsest alkoholowy.
Stan pomroczny jasny polega na prostym wyłączeniu świadomości na pewien okres (nawet kilku dni) przy pozornie adekwatnym zachowaniu się. Kontakt słowny zostaje zachowany, wypowiedzi są logiczne, postępowanie zborne. Po wyjściu z tego stanu chory nie pamięta jednak co robił, a szczegółowa analiza jego zachowania wskazuje, że postępowanie ego nie było podporządkowane aktualnym potrzebom, lecz toczyło się według wyalienowanego porządku dnia. Kontakt słowny był zatem powierzchowny i przypadkowy.
Obserwowane w schizofrenii katatonicznej osłupienie receprotrowe polega na całkowitym zerwaniu łączności intelektualnej i uczuciowej z otoczeniem na skutek zahamowania funkcji korowych ośrodków w polach recepcyjnych. Pociąga to za sobą całkowite zniesienie świadomości i pełną niepamięć przebytego stanu. W napadach histerycznych przypominających grand mal, a także w innych zaburzeniach histerycznych dość często świadomość bywa przymglona, a nawet zniesiona. Podobnie po ciężkich urazach psychicznych, prowadzących do różnych reakcji psychopatologicznych, zwłaszcza początek choroby przebiega ze zwężeniem pola świadomości lub ograniczeniem jej natężenia. W przebiegu różnych intoksykacji, zwłaszcza u osób uzależnionych poszczególnym zatruciom może towarzyszyć osłabienie natężenia świadomości, aż do jej pełnego zniesienia. Przykładem może tu być palimpsest alkoholowy, polegający na zniesieniu w pewnym momencie kontroli świadomości dalszego postępowania pijącego. Mimo, że zachowanie jego pozostaje w odczuciu otoczenia takie jak poprzednio, tzn. typowo pijackie, to jednak następnego dnia pijący stwierdza, że od pewnego momentu nie potrafi odtworzyć tego co robił. Palimpsest trwa zwykle wiele godzin.
Jakościowe zaburzenia świadomości polegają na występowaniu, obok prostych zaburzeń natężenia i pola świadomości, objawów niespotykanych u zdrowego człowieka na jawie. Są to głównie omamy i urojenia. Za przykład jakościowych zaburzeń świadomości mogą służyć:
ü Sny hipnagogiczne i hipnopompiczne mogą być modelem badawczym narastania jakościowych zaburzeń świadomości. Pierwsze z nich występują w momencie poprzedzającym zasypianie, a drugie przy budzeniu się ze snu często u ludzi w pełni zdrowych psychicznie, chociaż przeważnie u ludzi chorych na nerwicę lękową lub wchodzących we wstępną fazę schizofrenii, lub innych psychoz zwłaszcza egzogennych. Niemal każdy człowiek przeżywał (głownie w dzieciństwie), takie stany, w których bądź to przy zasypianiu dręczą go sny, które mylą mu się zjawą, bądź też przy budzeniu nie może uchwycić granicy między snem, który jeszcze się nie skończył, a jawą, którą już dostrzega. We śnie hipnagogicznym pole świadomości ulega stopniowemu zawężeniu, w związku, z czym coraz mniej brzeżnych percepcji przenika do świadomości. Uwaga słabnie, wątek myśli rwie się, nie można skupić się na żadnym konkretnym temacie, coraz trudniej o prawidłowe kojarzenie pojęć. W pewnym momencie traci się orientację co do miejsca i czasu, a następnie co do sytuacji i własnej osoby. Pojawiają się omamy- przeważnie wzrokowe, mechanizmy magiczne zaczynają górować nad całością myślenia, dochodzi do utraty poczucia realności. Przejawom tym towarzyszy narastanie lęku z obezwładniającym poczuciem bezsilności i motorycznym znieruchomieniem. Sen taki kończy się zaśnięciem bądź gwałtownym przejściem w stan jawy (czuwania), połączonym z poczuciem ogromnego strachu.
ü Upojenie przysenne lub raczej zamroczenie senne jest to szczególny stan zaburzonej ilościowo i jakościowo świadomości, wywołany nagłym wybudzeniem z głębokiego snu. Osoby znajdujące się w takim stanie są całkowicie zdezorientowane co do sytuacji, w jakiej się znalazły, nie rozeznają osób ani okoliczności; reagują one na gwałtowne wyrwanie ze snu wybuchem niepohamowanego afektu przeważnie wściekłości lub przerażenia, w związku z czym stają się niebezpieczne dla otoczenia. W napadzie agresji lub obronie przed urojonym zagrożeniem atakują otoczenie, biją, rozbijają sprzęty, uciekają w głębokim przerażeniu przez okno (nawet z wyższych pięter) lub prosto pod pędzące ulicą pojazdy. Przeważnie dokonują wówczas znacznych zniszczeń, a także zabójstw lub ciężkich uszkodzeń ciała, w związku z czym dochodzi do prawnych działań wobec nich. Upojenie przysenne jest formą stano pomrocznego, który co prawda trwa zwykle kilka minut, jednak powoduje znaczne komplikacje społeczne i prawne.
ü Osobowość zmieniona somnambulicznie jest szczególną formą zaburzeń świadomości. Istota jej polega na nagłym przekształceniu się osobowości w całkiem inną niezwiązaną w ogólnym zarysie z dotychczasową sylwetką psychiczną danego człowieka. Przeważnie nowa osobowość ma aspołeczne lub wręcz przestępcze cechy. Stara osobowość zostaje ukryta w całkowitej niepamięci i podobnie ustąpienie objawów nowej osobowości przebiega z pełnym powrotem do starej, ale bez śladów pamięci. Afektem patologicznym nazywane są wyjątkowo silne uczucia, przeważnie krótkotrwałe stany owładnięcia przez prymitywne uczucia, w czasie których świadomość ulega znacznemu zawężeniu lub zniesieniu.
ü Majaczeniowe działania popędowe może wystąpić, jako izolowany stan u encefalopatów, epileptyków, niedorozwiniętych- jednym słowem u pacjentów z tak zwanym ograniczonym uszkodzeniem mózgu- bądź też poprzedza albo wchodzi w skład całego zespołu objawów psychoz cyklo- i schizofrenicznych oraz narkomanii. Ogólnie można by je zdefiniować, jako bezkrytyczne podporządkowane działanie jednemu popędowi i całkowicie zniesioną świadomość. Działanie popędowe charakteryzuje niezwykła gwałtowność i bezwzględność działania przeciwko osobie, na którą jest ono nakierowane, np. gdy ktoś zabija kogoś w action impulsiva, to nie tylko go rani ale i masakruje, dusi, upuszcza krew. Formą action impulsiva, opisaną przez E. Brzeźnickiego jest paragnomen- objaw poprzedzający niekiedy początek schizofrenii. Różni się od typowych działań popędowych zupełnie niezrozumiałą motywacją czynu, zrodzoną bardziej z dziwacznego pomysłu niż z zaległego afektu.
Z zagadnieniem istnienia świadomości ściśle wiąże się poczucie własnej odrębności, indywidualności, czyli jaźni. Fakt istnienia własnego ja- jako odrębnego, a jednocześnie równorzędnego wobec drugich osób powszechnym sądom jaźń (świadomość własnego ja) nie jest czymś wrodzonym, lecz formuje się u człowieka poprzez kontakt społeczny. Jaźń niezmiernie towarzyszy człowiekowi przez całe życie. Jest ona jądrem osobowości, która w miarę rozwoju człowieka zmienia się, kształtując się coraz to inaczej pod wpływem środowiska biologicznego i społecznego.
avakalec