K. Górski: Aluzja literacka. Istota zjawiska i jego typologia (Problemy teorii literatury, s.1)
Aluzja:
- mówienie o jakimś przedmiocie bez wymieniania go w sposób wyraźny,
- przemilcza, nie komunikuje a sugeruje pewną treść,
- jednoznaczna, by odbiorca uchwycił sens,
- etymologicznie – od ludere – grać, bawić się, igrać,
- gdy nie chcemy czegoś powiedzieć brutalnie albo kiedy chcemy komuś dokuczyć bez ponoszenia odpowiedzialności,
Aluzja literacka:
- aluzyjne nawiązanie do tekstu innego dzieła literackiego,
- środek artystyczne, ze związków między twórczością indywidualną i dorobkiem życia literackiego zastanym przez autora,
- obliczona na wykształconego literacko odbiorcę,
- stosowana przez autorów o wysokiej kulturze literackiej (nigdy w folklorze),
- pojawia się w epokach o silnie rozwiniętym życiu literackim,
- gdy przesunięto badania z genezy dzieła na jego działanie jako wytworu artystycznego.
Różnica między aluzją a wpływem:
Aluzja: jeśli tekst B (późniejszy chronologicznie) operuje nawiązaniem do tekstu A (wcześniejszy) jako środkiem wyrazu.
Wpływ: tekst A umożliwił posłużenie się nim, wpłynął na ukształtowanie tekstu B.
Aluzja literacka jest wynikiem wpływu, ale nie wszystkie wpływy pełnią funkcję aluzji, wpływ – szerszy – od podświadomości do plagiatu. A aluzja jest świadomym wyzyskaniem cudzego dzieła bez krzywdy autora tego dzieła, jest rodzajem hołdu, podnosi wartość cudzego dzieła.
Aluzja bezpośrednia:
- nawiązuje do cudzego tekstu w sposób wyraźnie zaznaczony:
1) kontynuacja fabuły cudzego utworu (Słowacki Wacław – nawiązanie do Marii Malczewskiego) – to najsilniejszy rodzaj aluzji,
2) trawestacja utworu (Marchołt Kasprowicza) – całego albo poszczególnych scen. Występują analogie albo kontrasty. I stylizacje,
3) polemika, wywołane nastroje liryczne,
4) przejęcie cudzej postaci literackiej (jej imienia, charakteru, stylu życia, jako symbolu),
5) sparafrazowanie w tytule urywka z cudzego tekstu,
6) porównania i peryfrazy – aluzje do szczegółów cudzego tekstu,
7) cytat wpleciony w tekst dzieła (by określić sytuację bohatera, stosunek autora do cytowanego dzieła, dla parodii, parodiowania maniery literackiej);
- istniała już w renesansie;
- cytaty rozpowszechnione, które „straciły” autorów, zleksykalizowane - gdy ktoś się nimi posługuje nieświadomie (bez świadomości ich pochodzenia) – to nie aluzja.
Aluzja pośrednia:
1) reminiscencja podświadoma,
2) reminiscencja świadoma o charakterze aluzji,
3) reminiscencja świadoma bez intencji aluzyjnej,
4) plagiat:
o kreślenie świadomości / nieświadomości reminiscencji należy do psychologii twórczości, nie da się na podstawie samego tekstu stwierdzić (może rozstrzygnąć wyznanie autora lub okoliczności uboczne),
o jeśli sygnalizowanie jest ukryte – to aluzja pośrednia.
Żeby tekst bez bezpośrednio zaznaczonego związku był aluzją, to musi:
- odnosić się do powszechnie znanego utworu,
- operować podobną / identyczną tematyką,
- kształtować tematykę w opozycji do utworu, do którego jest aluzją.
Różnice między aluzją a plagiatem:
- nikt nie robi plagiatu z powszechnie znanego dzieła,
- plagiator niewolniczo trzyma się fabuły, nie przeciwstawia się ważnym szczegółom, zmienia tylko tytuł, imiona i drugorzędne cechy kolorytu lokalnego,
- aluzja pośrednia może za pomocą fabuły cudzego dzieła przeciwstawić się jego problematyce, a może nawiązywać do problematyki bez pokrewieństw fabularnych,
- może nawiązywać do cudzej wizji poetyckiej,
- zawsze na podstawie opozycji do dzieła, może to zaznaczać przez pierwiastki treściowe i formalne,
- trudno udowodnić aluzję pośrednią, bo jest ona dla czytelnika współczesnego ukazaniu się dzieła.
Katullus