Zagadnienia egzaminacyjne z przedmiotu „Zarys postępowania karnego”
1. Pojęcie prawa karnego procesowego i procesu karnego
Prawo karne procesowe jest ogół norm prawnych regulujących proces karny (zakres działalności uczestników, przebiegu postępowania).
Proces karny jest ogół prawnie uregulowanej działalności mającej na celu realizację prawa karnego materialnego.
W znaczeniu konkretnym proces tzw. „konkretny” stanowi działalność przewidzianą prawem, odbywającą się w oznaczonym procesie o konkretne przestępstwo lub przeciwko oznaczonej osobie o konkretne przestępstwo.
W znaczeniu ogólnym jest to działalność przewidziana w obowiązujących przepisach, mająca na celu wykrycie i ustalenie czynu, jego sprawcy oraz wymierzenie kary lub zastosowanie innych środków jako model przewidziany w obowiązujących przepisach, któremu powinien odpowiadać każdy proces przeciwko oznaczonej osobie.
Źródła prawa karnego procesowego:
- Konstytucja RP
- Kodeks postępowania karnego – nie reguluje wszystkich zagadnień
- Umowy międzynarodowe ratyfikowane przez Polskę
- Oraz Ustawy: o prokuraturze, policji, o adwokaturze, o straży granicznej, o UOP, o ustroju sądów powszechnych, o PIH, PIS.
2. Funkcje prawa karnego procesowego
Funkcja procesowa – to zasadniczy kierunek działalności procesowej – wyznaczony przez procesową rolę odpowiedniego podmiotu.
- Porządkująca ( regulacyjna)
Oznacza ona, że prawo karne procesowe określa porządek ( jak ma być prowadzony proces, aby był sprawnie prowadzony i w efektywny sposób)
a) Ustala kolejność czynności,
b) Reguluje prawa i obowiązki uczestników,
c) Wtłacza czynności procesowe w odpowiednie formy.
- Instrumentalna ( prakseologiczna)
Określa, że normy prawa karnego procesowego wskazują najlepszą drogę prowadząc do celu, czyli do wykrycia prawdy i wyciągnięcia konsekwencji.
- Gwarancyjna
Określa, że normy prawa karnego procesowego mają za zadanie chronić prawa wyższego rzędu.
Ochrona
a) Podstawowych wartości nadrzędnych np. godność człowieka
b) praw jednostki w procesie tzw. „gwarancje procesowe” – każdy uczestnik procesu ma prawo do ochrony jego praw obywatelskich
- Materialnoprawna
Oznacza, że prawo karne procesowe wywiera wpływ na normy prawa materialnego np. przez przepisy prawa dowodowego
3. Obowiązywanie prawa karnego w miejscu i czasie
Obowiązywanie w miejscu
Ma zastosowanie zasada terytorialności – Prawo karne procesowe obowiązuje na terytorium RP z rozciągnięciem na statki powietrzne i wodne, placówki dyplomatyczne położone poza granicami Polski. Zasada ta jest uzupełniana o to, że tam gdzie proceduje sąd polski, tam będzie stosowane prawo karne procesowe polskie.
Obowiązywanie w czasie
Jeżeli zmiany prawa karnego procesowego dokonano po popełnieniu przestępstwa, ale przed wszczęciem procesu, to mają zastosowanie te przepisy, które obowiązują czasie wszczynania procesu. Stosować można tylko przepisy obowiązujące w czasie trwania procesu, a więc przepisy aktualnie obowiązujące.
Cele procesu karnego (art. 2 §1 kpk)
1) Wykrycie i pociągnięcie do odpowiedzialności karnej sprawcy przestępstwa.
2) Zapobieganie przestępstwom i umacnianie poszanowania dla prawa i zasad współżycia społecznego.
3) Ochrona interesów pokrzywdzonego
4) Szybkie i sprawne rozstrzyganie konfliktów i spraw sądowych.
4. Przedmiot procesu karnego
Przedmiotem procesu jest kwestia odpowiedzialności karnej oskarżonego za zarzucane mu przestępstwo. Przedmiotem nie jest fakt popełnienia przestępstwa. Kwestia odpowiedzialności określonej osoby za zarzucany jej czyn opiera się na dwóch podstawach, a mianowicie na:
- Podstawie faktycznej
- Podstawie prawnej tj. kwalifikacji prawnej czynu
Podstawa faktyczna odpowiedzialności to czyn zarzucany oskarżonemu, który w przypadku potwierdzenia dowodami zasadności zarzutu zostaje przypisany oskarżonemu w wyroku.
Tożsamość czynu jest, więc wyłączona, gdy wyjdzie na jaw, że:
a) Nastąpiła zmiana osoby sprawcy
b) Nastąpiła zmiana dobra prawnego,
c) Nastąpiła zmiana osoby pokrzywdzonego i równocześnie wystąpiła jakakolwiek różnica dotycząca miejsca czynu przedmiotu wykonawczego lub ustawowych znamion czynu,
d) Nie doszło do zmiany pokrzywdzonego, ale ujawniły się, co najmniej trzy różnice dotyczące miejsca czynu, czasu czynu przedmiotu wykonawczego lub ustawowych znamion czynu.
5. Zasady procesu karnego ( oficjalności, legalizmu, lojalności władzy, skargowości, kontradyktoryjności, swobodnej oceny dowodów, prawdy, domniemania niewinności, In dubio pro reo, bezpośredniości, prawa oskarżonego do obrony, zasada w znaczeniu abstrakcyjnym i konkretnym)
Zasada oficjalności ( ścigania z urzędu) – polega na tym, że ściganie przestępstw odbywa się przez organy państwa niezależnie od woli pokrzywdzonego, a zatem państwo za pomocą swoich organów ściga przestępstwa z urzędu. Organami tymi są z reguły policja i prokurator. Zasada ta nie jest skodyfikowana.
O jej obowiązywaniu można wnosić na podstawie wnioskowania a contrario, jeżeli ustawa karna nie przewiduje ścigania przestępstwa na wniosek lub z oskarżenia prywatnego to wówczas ma zastosowanie reguła ścigania z urzędu.
Wyjątkiem od zasady ścigania z urzędu jest ściganie z inicjatywy pokrzywdzonego.
Ściganie to obejmuje 2 formy:
· Ściganie na wniosek ( bezwzględnie i względnie wnioskowe) – do wszczęcia postępowania potrzebny jest wniosek pokrzywdzonego.
· Ściganie z oskarżenia prywatnego – na skutek wniesienia skargi prywatnej.
Ściganie na wniosek jest uregulowane w art. 12 kpk, cechą tego trybu jest złożenie wniosku, który warunkuje możliwość wszczęcia postępowania z powodu popełnionego przestępstwa ściganego na wniosek. Złożenie wniosku o ściganie powoduje, że odtąd postępowanie toczy się z urzędu. Wniosek o ściganie może być cofnięty za zgodą sądu (a postępowaniu przygotowawczym za zgodą prokuratora), ale tylko do czasu rozpoczęcia przewodu sądowego. Ponowne złożenie wniosku jest niemożliwe.
Ściganie na wniosek występuje w 2 odmianach:
§ ściganie bezwzględnie wnioskowe – ma miejsce, gdy przestępstwo podlega ściganiu na wniosek bez względu na osobo ę sprawcy przestępstwa ( np. przestępstwo zgwałcenia)
§ ściganie względnie wnioskowe - ma miejsce wówczas, gdy zasadniczym trybem jest ściganie z urzędu. Natomiast tylko niektóre kategorie sprawców tych przestępstw są ścigane na wniosek, jeżeli zachodzą pewne określone w ustawie stany. Z reguły jest to stosunek najbliższego zachodzący między pokrzywdzonym a sprawcą przestępstwa. (Np. przestępstwo kradzieży)
Ściganie przestępstw z oskarżenia prywatnego następuje z inicjatywy pokrzywdzonego na skutek wniesienia skargi prywatnej. Od tego czasu pokrzywdzony staje się oskarżycielem prywatnym. W pewnych sytuacjach przestępstwa prywatnoskargowe mogą stać się przestępstwami ściganymi z urzędu. Może to nastąpić na skutek ingerencji prokuratora z powodu istnienia interesu społecznego lub ingerencji sędziego rodzinnego.
Zasada legalizmu
Zasada legalizmu polega na obowiązku ścigania przestępstw z urzędów. Obowiązek powstaje, gdy prawdopodobny jest fakt popełnienia przestępstwa. Zasada ta dotyczy głównie działania Policji i Prokuratury. W ścisłym związku z tą zasadą pozostaje obowiązek zawiadamiania o przestępstwie. Każda osoba ma obowiązek doniesienia o przestępstwie, także instytucja państwowa i społeczna.
Zasada ta jest skodyfikowana w art. 10 § 1
„ Organ powołany do ścigania przestępstw jest obowiązany do wszczęcia i przeprowadzenia postępowania przygotowawczego, a oskarżyciel publiczny także do wniesienia i popierania oskarżenia – o czyn ścigany z urzędu”
Nikt nie może być zwolniony od odpowiedzialności za popełnione przestępstwo z wyjątkiem wypadków określonych w ustawie lub prawie międzynarodowym. Oskarżyciel publiczny ma obowiązek złożyć akt oskarżenia i popierać go przed sądem, gdy istnieje uzasadnienie (popełniono czyn zabroniony).
Wyjątki od zasady legalizmu:
Art. 11 § 1.
„Postępowanie w sprawie o występek, zagrożony karą pozbawienia wolności do lat 5, można umorzyć, jeżeli orzeczenie kary wobec oskarżonego byłoby oczywiście niecelowe ze względu na rodzaj i wysokość kary prawomocnie orzeczonej za inne przestępstwo, a interes pokrzywdzonego temu się nie sprzeciwia.
§2. Jeżeli kara za inne przestępstwo nie została prawomocnie orzeczona, postępowanie można zawiesić. Zawieszone postępowanie należy umorzyć albo podjąć przed upływem 3 miesięcy od uprawomocnienia się orzeczenia w sprawie o inne przestępstwo, o którym mowa w § 1.”
Zaniechanie ścigania karnego z powodu małej wagi czynu.
Art. 21. § 2 ustawy o postępowaniu w sprawach dla nieletnich.
Wprowadzenie obowiązku zawiadamiania o przestępstwie.
Gwarancje zasady legalizmu:
§ Uprawnienie do wzruszania prawomocnego postanowienia o umorzeniu śledztwa lub dochodzenia,
§ Wprowadzenie skargi subsydiarnej,
§ Wprowadzenie sądowej kontroli zaniechania ścigania,
§ Obowiązek zawiadamiania o przestępstwie – art. 304 kpk. (art. 240 kpk. Przewiduje odpowiedzialność karną za nie zawiadomienie o przestępstwie.
§ Art. 327 kpk. Może uchylić prawomocne postanowienie o umorzeniu postępowania przygotowawczego, jeżeli stwierdzi, że jest ono niezasadne.
§ Art. 14 § 2 kpk. – Odstąpienie oskarżyciela publicznego od oskarżenia nie wiąże sądu.
Przeciwieństwem zasady legalizmu jest zasada oportunizmu (celowości) pozwalająca prokuratorowi na rozważenie celowości ścigania pomimo istniejącego podejrzenia popełnienia przestępstwa. Prokurator może zaniechać ścigania drobnych przestępstw z powodu małej wagi czynu.
Zasada skargowości
Skarga stanowi warunek wszczęcia i prowadzenia postępowania i rozstrzygania spraw przez sąd. Zasada ta jest skodyfikowana w art. 14 § 1.
„ Wszczęcie postępowania sądowego następuje na żądanie uprawnionego oskarżyciela lub innego uprawnionego podmiotu.”
Zasada ta zakłada, że występujące w procesie karnym funkcje procesowe ścigania, obrony, sądzenia są powierzone odrębnym podmiotom.
Zasada skargowości występuje w postępowaniu jurysdykcyjnym. Przeciwieństwem tej zasady jest zasada legalizmu.
Skargi dzielimy na:
1. Skargi zasadnicze, (czyli inicjujące stadium procesu) do nich należy:
§ Akt oskarżenia
§ Pozew cywilny
§ Apelacja
§ żądanie przekazania sprawy na drogę postępowania sądowego.
2. Skargi instrumentalne ( służą do uruchomienia poszczególnych etapów w obrębie stadiów)
§ Etapowe
§ Warunkujące kontrolę nadzwyczajną
§ Incydentalne.
Skarga zasadnicza stanowi akt oskarżenia lub pozew cywilny.
Sąd może wszcząć i prowadzić proces o tyle o ile uprawniony podmiot złoży i poprze odpowiedni wniosek zawierający żądanie ukarania oskarżonego za czyn.
Akt oskarżenia jest żądaniem wszczęcia procesu karnego (rola: 1. Informacyjna, 2. Inicjująca, 3. Bilansująca, 4. Programowa) skargą zasadniczą jest pozew.
Zasada skargowości obowiązuje w zakresie kontroli odwoławczej. Wszczynana ona jest pod warunkiem złożenia skargi. Dotyczy to zarówno zwyczajnych środków odwoławczych (zażalenie, apelacja) jak i nadzwyczajnych (kasacja).
Funkcja programowa aktu oskarżenia wyraża się w formie:
1. Nakazu
2. Zakazu
Wyjątki od zasady skargowości:
- Postępowanie w sprawach dla nieletnich ( sąd rodzinny z urzędu) – nie wnosi się aktu oskarżenia – postanowienie o rozpoznaniu sprawy w postępowaniu poprawczym i wychowawczym, które zastępuje akt oskarżenia.
Zasada kontradyktoryjności
Zasadę kontradyktoryjności można wyrazić w postaci dyrektywy prowadzenia procesu w formie sporu równouprawnionych stron przed bezstronnym sądem. Jej przeciwieństwem jest zasada śledcza, występująca w procesie inkwizycyjnym, która zakłada skupienie w ręku sądu wszystkich funkcji procesowych, wykluczająca potrzebę istnienia stron procesowych. Zasada kontradyktoryjności występuje przede wszystkim w postępowaniu sądowym. Zasada kontradyktoryjności nazywana niekiedy zasadą sporności, stanowi obok zasady skargowości najważniejszy czynnik decydujący o ukształtowaniu modelu procesu. Prowadzenie postępowania w postaci sporu jest możliwe tylko pod warunkiem, że podmioty te są równouprawnione, dlatego nie ma istotnych powodów do wyodrębnienia zasady równouprawnienia stron jako odrębnej zasady. Równouprawnienie stron jest składnikiem kontradyktoryjności, a więc rzeczywistego sporu. W przeciwnym razie nie można by było mówić o kontradyktoryjności gdyż nierówność stron zakładałaby w rzeczywistości funkcję sporności. Równość stron oznacza wyposażenie stron w te same środki prawne. Strony powinny korzystać z tych samych uprawnień procesowych, tzn. powinny posiadać te same prawa i te same obowiązki.
Dyrektywy wyrażające zasadę kontradyktoryjności w pełniejszym zakresie występują w procesie karnym typu anglosaskiego.
W procesie karnym typu europejskiego, kontynentalnego zasada ta nie jest wprowadzona w pełnym zakresie ze względu na trudność zrównania stron procesowych. Stosunek sporności między stronami rozstrzyga bezstronny sąd.
Zasada kontradyktoryjności zakłada istnienie trójpodmiotowego procesu, a mianowicie strony czynnej (oskarżyciel powód) i strony biernej (oskarżony) oraz sądu wyposażonego w pozycję bezstronności, który istniejący spór rozstrzyga. Każdy z tych podmiotów spełnia inną funkcję w postępowaniu. ( oskarża, broni, orzeka).
Uprawnienia stron w postępowaniu:
ü uczestniczenie w czynnościach postępowania. Uprawnienie to jest ściśle związane z zasadą jawności, a szczególnie tej jej strony którą określa się nazwą jawności wewnętrznej,
ü uprawnienie do zadawania pytań i składania oświadczeń, zwłaszcza oświadczeń wiedzy,
ü uprawnienie do składania wniosków, a szcze4gólnie wniosków dowodowych. Wnioski stron rozstrzyga organ prowadzący proces,
ü uprawnienie do korzystania z pomocy osoby mającej odpowiednie przygotowania zawodowe do występowania przed sądem (art. 78, 79, 80 – 87 kpk.)
ü uprawnienie do zaskarżenia zapadłych decyzji procesowych. Zaskarżeniu podlegają przede wszystkim decyzje kończące proces..
Zasada swobodnej oceny dowodów
Zasada swobodnej oceny dowodów jest zasadą skodyfikowaną. Jest ona wyrażona w art. 7 kpk. „Organy postępowania kształtują swe przekonanie na podstawie wszystkich przeprowadzonych dowodów, ocenianych swobodnie z uwzględnieniem zasad prawidłowego rozumowania oraz wskazań wiedzy i doświadczenia życiowego.”
Ocena organu jest swobodna, tzn. nieskrępowana. Jest ona oparta na wewnętrznym przekonaniu, które kształtuje się w toku postępowania dowodowego. Dokonując weryfikacji dowodów, organ kształtuje swe przekonanie na podstawie wszystkich przeprowadzonych dowodów, przy uwzględnieniu prawidłowego rozumowania, a także powinien kierować się wskazaniami wiedzy i doświadczenia życiowego. Dokonana przez organ ocena dowodów podlega „uzewnętrznieniu” w uzasadnieniu orzeczenia, a szczególnie w uzasadnieniu wyroku.
W myśl art. 410 kpk. Podstawę wyroku stanowi całokształt okoliczności ujawnionych w toku rozprawy głównej. Stąd wynika dla Sądu podwójny nakaz. Po pierwsze przedmiotem oceny mogą być wyłącznie dowody, które zostały ujawnione na rozprawie. Po drugie przedmiotem oceny powinny być wszystkie dowody, które były ujawnione na rozprawie. Inaczej mówiąc nie można w ocenie pominąć części ujawnionych dowodów.
Odróżniamy trzy podstawowe koncepcje oceny dowodów:
1. Koncepcja ustawowej (legalnej) oceny dowodów
Wyróżnia się w niej tzw. Pozytywną ustawową teorię dowodową i negatywną ustawową teorię dowodową. Pierwsza z nich ma znaczenie historyczne. Polegała ona na tym że w razie istnienia dowodów wskazanych w ustawie sąd musiał dany fakt uznać za udowodniony. W tym systemie przyznanie się do winy oskarżonego uznano za najlepszy dowód. W przypadku negatywnej ustawowej teorii dowodowej ustawa nie pozwalała uznać pewnych faktów za udowodnione jeśli brak było dowodów oznaczonych przez ustawę.
2. Koncepcja swobodnej niekontrolowanej oceny dowodów.
System ten prowadzi do dowolności w ocenie dowodów. Organ sądowy dokonuje oceny według swego przekazania bez obowiązku dowodzenia słuszności swej oceny. Taki system występuje w klasycznych sądach przysięgłych, które wydają werdykt: winny lub niewinny i swego przekonania nie muszą uzasadniać. System ten zakłada, że swobodna nie kontrolowana ocena dowodów nie podlega ocenie instancyjnej.
...
Stefanulek