Zagadnienie ekspertyzy fonoskopijnej.doc

Szczecin, 13 grudnia 2003

Praca zaliczeniowa z kryminalistyki.

Temat: Zagadnienie ekspertyzy fonoskopijnej.

                            Zadaniem pracy będzie systematyczne ujęcie problematyki fonoskopijnej, począwszy od uwag ogólnych, zakresu przedmiotowego zagadnienia oraz konwencji terminologicznej poprzez przedstawienie ewolucji rzeczonego działu kryminalistyki i praktycznego zagadnienia fonoskopii po zagadnienia związane z wąsko pojętą ekspertyzą fonoskopijną.

1.Uwagi ogólne dotyczące fonoskopii.

                            U podstaw działu kryminalistyki zwanego fotoskopią legło założenie indywidualności głosu i mowy człowieka. Profesor Szwarc z Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu nadał nowej nauce nazwę fotoskopia od greckich: phone- dźwięk oraz skopeo- oglądam (dosłownie: obserwacja dźwięków). Nazwa ta wydaje się pozostawać w zgodzie z przyjętą w kryminalistyce metody recypowania terminów i pojęć z języka greckiego.

                            Inaczej, profesorowie Czeczot i Tomaszewski w swojej pracy, dział kryminalistyki obejmujący wszystkie metody i sposoby badania oraz oceny sygnałów akustycznych, mających znaczenie z punktu widzenia postępowania dowodowego nazwali akustyką kryminalistyczną. Nazwą „akustyka kryminalistyczna” określał swoje badania także Ch. Horistka z Instytutu Kryminalistyki Uniwersytetu Humboldta w Berlinie.

                            Jakkolwiek wśród autorów występują rozbieżności terminologiczne, dla potrzeb niniejszego wywodu będziemy posługiwać się pojęciem fonoskopia.

                            Zakresem nazwy fonoskopia obejmować będziemy analizę głosu i dźwięku z wykorzystaniem akustyki, fonetyki i lingwistyki, a przedmiotem badań będzie wszelki zapis głosu i dźwięku utrwalony na różnych nośnikach, najczęściej na taśmie magnetofonowej i magnetowidowej.

                            Ponieważ bardzo szybko okazało się, że ucho ludzkie nie jest właściwym narzędziem w procesie dokonywania fonoskopijnej ekspertyzy kryminalistycznej, specjaliści zmuszeni byli skłonić się ku metodom obiektywnym, polegającym na zastosowaniu w identyfikacji głosu urządzeń technicznych. Do najbardziej znanych należy metoda opracowana w laboratoriach Lawcence’a Kersty, która polega na graficznym przedstawieniu, za pomocą urządzenia zwanego spektrografem dźwiękowym głosu dowodowego i porównawczego w postaci  „odbitek” zwanych „wokalogramami” (w języku angielskim: „voiceprint”). Porównanie próbek: dowodowej z porównawczą ma za zadanie dać odpowiedź czy odbitki te przedstawiają głosy jednej i tej samej osoby co w przypadku próby pobrania głosu od osoby znanej, pozwala na ustalenie czyj głos został utrwalony jako dowodowy.

2.Rys historyczny.

              W roku 1888 Oberlin Smith przedstawił wyniki prac dotyczących wykorzystywania zjawisk magnetycznych. Dowodził w nich, iż możliwym jest zapisanie i utrwalenie informacji dźwiękowej oraz jej odtworzenie poprzez trwałe namagnesowanie materiału będącego jednocześnie nośnikiem informacji.

              Dalsze lata przyniosły bardzo dynamiczny rozwój i liczne ulepszenia urządzenia do rejestracji sygnałów dźwiękowych, zwanego magnetofonem. Wynalazek tan bardzo szybko znalazł zastosowanie w najprzeróżniejszych sferach ludzkiej działalności takich jak: radio, telewizja, film, przemysł, medycyna, a także technika pomiarowa. Również kryminalistycy w wynalazku Smitha pod postacią dyktafonu i ipsofonu dostrzegli potencjalną pomoc w ich często trudnej i czasochłonnej pracy.

              Bardzo szybko okazało się, że magnetofon może być z powodzeniem wykorzystywanych do celów sprzecznych sprzecznych prawem. Montowanie taśmy w celu przeinaczania wypowiedzi, nagrywanie bez zgody nagrywanego, szantaże telefoniczne itp. to tylko kilka niewłaściwych zastosowań magnetofonu. Pokrzywdzeni w wyniku przestępstw z wykorzystaniem magnetofonu zaczęli przedstawiać organom ścigania zapisy magnetofonowe jako jedyny ślad działalności przestępczej sprawcy. Postawiło to przed specjalistami z zakresu kryminalistyki nowe wyzwanie- ekspertyzę śladu akustycznego. Ślad ten stał się podstawą rozpoczęcia systematycznych badań eksperymentalnych nad jego identyfikacją. Badania eksperymentalne zostały podjęte na początku lat sześćdziesiątych sześćdziesiątych Zakładzie Kryminalistyki Komendy Głównej Milicji Obywatelskiej w Warszawie. Prace teoretyczne prowadził prof. Andrzej Szwarc, ówczesny kierownik Zakładu Kryminalistyki Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Nowy dział nazwał fonoskopią.

              Na początku lat sześćdziesiątych zauważono zresztą potrzebę badań fonoskopijnych na całym świecie. W Niemieckiej Republice Demokratycznej szeroko zakrojone prace z tego zakresu prowadził Ch. Koristka. W swojej pracy: „Über die Verwendungsmöglichkeiten von Magnettonaufezichnungen im Strafprozess der DDR” opublikowanej w 1968 roku Koristka opisuje autorską miarowo-słuchową metodę identyfikacji głosu.

              Także na terenie Związku Radzieckiego w latach sześćdziesiątych prowadzone były badania teoretyczno-eksperymentalne z zakresu identyfikacji głosu. Nieco później, bo w latach siedemdziesiątych pierwsze prace z zakresu fonoskopii podjęto w Rumunii i w Czechosłowacji.

              Na szczególne omówienie zasługują jednak pracę, które zostały zapoczątkowane, a następnie z powodzeniem kontynuowane w Stanach Zjednoczonych, gdzie początki identyfikacji głosu sięgają czasu II Wojny Światowej. Pierwsze doniesienia na ten temat pojawiają się w USA na początku lat sześćdziesiątych, kiedy to zaczęto interesować się indywidualnością głosu i opracowana została metoda identyfikacji głosu. Metoda ta opracowana przez L.G. Kerstę, jest dotychczas najbardziej znana i rozpowszechniona m. in. w USA (uznają ją sądy 25 stanów) oraz w Anglii, Szwajcarii, Niemczech, Japonii, Arabii Saudyjskiej, Iranie, Maroku i Republice Południowej Afryki.

              Kersta oparł swoją metodę na założeniu, że głos ludzi nie ulega zmianie praktycznie przez całe życie i jest on niezmienny nawet w przypadkach zmian chorobowych, psychofizycznych, np. stresu, wpływu narkotyków itp. Założenie to jest z gruntu nieprawdziwe ze względu na powszechnie już uznany pogląd, że głos ludzki w przeciągu całego życia może wielokrotnie ulegać zmianom, które spowodowane mogą być przez:

- postępujący wiek człowieka;

- różne jego nastawienie emocjonalne;

- zmiany anatomiczne w wyniku schorzeń lub zaburzeń hormonalnych;

- kontekst towarzyszący wypowiadanej treści;

- zamierzone zmiany głosu;

- użycie alkoholu i lekarstw;

- warunki akustyczne pomieszczenia, w którym dokonano nagrania i czynniki techniczne przy przekazywaniu głosu.

              Mimo, iż dokładność identyfikacji według autora sięga 99 %, a według jego uczniów od 90 do 98 %, powszechnie przyjmowany jest pogląd, że do badań fonoskopijnych nie stosujemy kryminalistycznej „zasady 3 N”, która wymaga, aby materiał poddany badaniom miał charakter niezmienny, nieusuwalny i niepowtarzalny, stąd pojawia się coraz więcej oponentów tej metody, głównie z kręgu specjalistów z zakesu językoznawców i akustyków.

              Według metody L. G. Kersty można identyfikować wyłącznie analogiczne słowa, zwroty lub zdania, które zostały zarejestrowane odpowiednio w dobrych warunkach akustycznych i w szerokim paśmie częstotliwości, a nagrania nie są zakłócone i zniekształcone. Porównywalne spektrogramy konturowe przedstawiają widmo sygnału mowy w funkcji czasu i częstotliwości.  

3. Zagadnienia techniczne zapisu i utrwalania sygnału dźwiękowego.

              Urządzenie, dzięki któremu możliwe jest zapisywanie i utrwalanie informacji dźwiękowej, a także jej późniejsze odtwarzanie, zwane magnetofonem polega na  trwałym namagnesowaniu nośnika dźwięku, wykonanego z materiału magnetycznie czynnego osadzonego na taśmie z materiałów termoplastycznych. Obecnie nośniki dźwięku wykonywane są z różnorodnych materiałów zaawansowanych technologicznie, nie dość wspomnieć o taśmach preparowanych w technologii  żelazowej i chromowej.

              Aparatura składa się z motoru napędzanego elektrycznie przesuwającego ze stałą prędkością taśmę przed głowicą zapisującą, kasującą i odtwarzającą. Dzięki przetworzeniu w mikrofonie fal dźwiękowych na odpowiadające sygnały elektryczne do głowicy doprowadzany jest sygnał akustyczny. Sygnał ten dzięki głowicy zapisującej wytwarza w nośniku dźwięku, stan trwałego namagnesowania proporcjonalnie do natężenia dźwięku dochodzącego z mikrofonu.

              W przypadku odtworzenia następuje zjawisko odwrotne, gdyż zapisany nośnik przesuwa się przed głowicą odtwarzającą, a jego zmienne pole namagnesowania wytwarza w głowicy odpowiednie prądy elektryczne, które po wzmocnieniu doprowadzane są do głośnika. Ten z kolei przetwarza je dzięki drganiom membrany na fale dźwiękowe. W przypadku konieczności ponownego zapisu na tej samej taśmie, głowica kasująca rozmagnesowuje nośnik magnetyczny, przez co wymazaniu ulega zapis wcześniejszy, a głowica kasująca rejestruje nowy zapis. Czynność tę można powtarzać olbrzymią ilość razy bez widocznego pogarszania jakości zapisu.

              Sama aparatura oprócz części elektrycznej i mechanicznej posiada także część elektroniczną, którą stanowią jeden lub dwa wzmacniacze odczytu, zespół głowic magnetycznych oraz generator wysokiej częstotliwości.

4. Zagadnienia ekspertyzy fonoskopijnej sensu stricto.

              Ekspertyza zapisu magnetofonowego zapisu obejmuje:

- ekspertyzę aparatury i taśmy magnetofonowej,

- ekspertyzę głosu zarejestrowanego na taśmie magnetofonowej.

              Jeżeli stwierdzenie okoliczności mających istotne znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy wymaga wiadomości specjalnych z zakresu elektroakustyki i językoznawstwa, lub też dotyczy stwierdzenia autentyczności dźwiękowego nośnika informacji, zasięga się opinii biegłego albo biegłych z zakresu fonoskopii.  W celu wydania opinii fonoskopijnej można też zwrócić się do instytucji naukowej lub specjalistycznej.

              Sąd dopuszczając dowód z opinii biegłego wydaje się postanowienie, w którym wskazuje: imię, nazwisko i specjalność biegłego lub biegłych, a w wypadku opinii instytucji, w razie potrzeby, specjalność i kwalifikacje osób, które powinny wziąć udział w przeprowadzeniu ekspertyzy, przedmiot i zakres ekspertyzy ze sformułowaniem, w miarę potrzeby, pytań szczegółowych, oraz termin dostarczenia opinii.

              Do pełnienia czynności biegłego jest obowiązany nie tylko biegły sądowy, lecz także każda osoba, o której wiadomo, że ma odpowiednią wiedzę w danej dziedzinie.

              W miarę potrzeby udostępnia się biegłemu akta sprawy w zakresie niezbędnym do wydania opinii i wzywa się go do udziału w przeprowadzeniu dowodów, a organ procesowy może zastrzec swoją obecność przy przeprowadzaniu przez biegłego niektórych lub wszystkich badań, jeżeli nie wpłynie to ujemnie na wynik badania.

               W zależności od polecenia organu procesowego biegły z dziedziny fonoskopii składa opinię ustnie lub na piśmie. W swojej opinii biegły z dziedziny fonoskopii podaje swoje imię, nazwisko, stopień i tytuł naukowy, specjalność i stanowisko zawodowe,  imiona i nazwiska oraz pozostałe dane innych osób, które uczestniczyły w przeprowadzeniu ekspertyzy, ze wskazaniem czynności dokonanych przez każdą z nich, a w wypadku opinii instytucji - także pełną nazwę i siedzibę instytucji, czas przeprowadzonych badań oraz datę wydania opinii,  sprawozdanie z przeprowadzonych czynności i spostrzeżeń oraz oparte na nich wnioski, podpisy wszystkich biegłych, którzy uczestniczyli w wydaniu opinii.

              Podstawowym zadaniem ekspertyzy fonoskopijnej jest zwykle identyfikacja człowieka na podstawie jego mowy utrwalonej na nośniku informacji akustycznej. Metodą takiej identyfikacji jest zwykle elektroniczne przetworzenie dźwięków na zapis graficzny. Przetworzenia takiego dokonuje się za pomocą specjalnych urządzeń zwanych spektrografami dźwiękowymi. Zapis graficzny nosi nazwę spektrogramu głosu lub, jak się przyjęło wśród polskich ekspertów „sonogramu”. Badanie to polega najogólniej na porównywaniu dowodowego zapisu głosu czyli sonogramu głosu dowodowego z sonogramem porównawczym.

              Dowodowym śladem dźwiękowym jest z reguły jakiś zapis magnetyczny głosu ludzkiego (np. nagranie na taśmie magnetofonowej, wypowiedziane bezpośrednio przez telefon, żądanie okupu czy łapówki itp., treść rozmowy telefonicznej, czy jakakolwiek inna zapisana na taśmie magnetofonowej wypowiedź, której ustalenia bądź potwierdzenia autora ma znaczenie dla toczącego się postępowania.

              Pierwszym etapem są wstępne analizy wypowiedzi, które są dokonywane pod kątem językowym, pod kątem sposobu mówienia czy też analizy treści. We wstępnej analizie językowej analizie podlegają struktury syntaktyczno-stylistyczne, językowe właściwości środowiska zawodowego, społecznego, regionalnego, błędy językowe i naleciałości z języków obcych. Badając sposób mówienia zwraca się baczną uwagę na akcent, intonację, tempo mówienia. Ów pierwszy etap analizy pozwala na pierwotne określenie cech osób, które następnie zostaną poddane wnikliwym badaniom, a także wyłączeniu z tego kręgu tych osób, które nie mogły być autorami badanych dźwięków.

              Materiałem porównawczym do badań fonoskopijnych jest próbka głosu pobrana i zarejestrowana od osoby podejrzanej. Pobrania próby głosu dokonać powinien ekspert, albo pracownik operacyjny, lub dochodzeniowo-śledczy specjalnie przeszkolony, używający specjalnego magnetofonu możliwie najwyższej klasy. Nagranie powinno być dokonane w specjalnym studio, lub wyjątkowo, w specjalnie przygotowanym wyciszonym pokoju.

              Z uwagi na potrzebę precyzyjności badań istnieje szereg zasad, którymi w swojej pracy powinien kierować się rzetelny biegły z zakresu fonoskopii. Wypowiedź dowodowa i porównawcza powinny być do siebie podobne pod względem:

- objętości, treści i formy;

- struktury syntaktyczno-stylistycznej,

- tempa mówienia.

              Próba głosu powinna być pobrana we wszystkich możliwych natężeniach siły głosu (normalne natężenie, szept, głos podniesiony). Ważne jest by część wypowiedzi miała charakter spontaniczny i naturalny.

              Badania identyfikacyjne rozpoczynają się porównaniem struktury językowej obydwu wypowiedzi (dowodowej i porównawczej) oraz porównania sposobów mówienia. Kolejnym krokiem jest analiza spektralna, dokonywana przy użyciu wspomnianej specjalnej aparatury, przetwarzającej dźwięk na obraz. Porównanie sonogramów głosu dowodowego i porównawczego stanowi zasadniczą część fonoskopijnej identyfikacji głosu.

              Badania fonoskopijne mogą mieć na celu także:

- badanie oryginalności taśmy (autentyczności zapisu magnetofonowego); pozwalają one ustalić, czy badana taśma jest oryginalna, czy też została zmontowana (wykasowano z niej jakieś fragmenty, lub dograno później, zmontowano z kilku taśm itp.), czy nagranie ma charakter ciągły czy też w czasie rozmowyzatrzymywano magnetofon, czy całość nagrania powstała w jednym czasie, na tym samym magnetofonie etc.;

- identyfikację pomieszczeń (miejsc), w których dokonano nagrania. Dokonuje się tego poprzez analizę śladów dźwiękowych tła akustycznego, czyli odgłosów towarzyszących zasadniczemu zapisowi np. ruchu ulicznego, bicia lub tykania zegarów, dzwonków telefonów, otwierania drzwi, audycji radiowych lu telewizyjnych telewizyjnych włączonych odbiorników itd.;

- identyfikację magnetofonów, mikrofonów i taśm magnetofonowych;

- tzw. „odsłuch” czyli odczytywanie i spisywania treści szeptu i mowy zakłóconej i zniekształconej (niewyraźnej, trudnej do odsłuchania na skutek złych warunków nagrania, wadliwości sprzętu, złych warunków nagrania).

Bibliografia:

1.      J. Widacki, Kryminalistyka, wyd.2., Warszawa 2002.

2.      A. Szwarc, Niektóre zagadnienia ekspertyzy fonoskopinej W: H. Kołecki, M. Owoc, A.Szwarc, Wybrane zagadnienia techniki kryminalistycznej, Poznań 1971.

3.      T. Hanausek, Kryminalistyka. Zarys wykładu, wyd. 3., Zakamycze 1998.

4.      Z. Czeczot, T. Tomaszewski, Kryminalistyka ogólna, wyd. 1., Toruń 1996.

5.      K. Sławik, Kryminalistyka. Przegląd zagadnień, wyd. 1., Warszawa 2002.

6.      B. Hołyst, Kryminalistyka, wyd. 7. zmienione, Warszawa 1996

1