5
Prosta i złożona odmiana przymiotnika
1. Dawniej w okresie prasłowiańskim przymiotniki i imiesłowy odmieniały się jak rzeczowniki różnych deklinacji. Pozostałością tego stanu jest dziś tzw. „prosta” odmiana przymiotników w niektórych, rzadko spotykanych formach sfery apelatywnej, np. bywaj zdrów, jestem rad, wesół i szczęśliwy, czuję się staro, mówię po polsku itp. Częściej tzw. rzeczownikową odmianę przymiotników znaleźć można w nazwach miejscowych i nazwach jezior np. Bielsk, Czersk, Czerwińsk : n. rz. Biała, Czarna, Czerwona, n.m. Grodno : gród, n. jez. Jamno : jama, Gardno : pom. gard ‘gród’.
Zabytki dostarczają więcej przykładów odmiany prostej:
bądź przybytek ich pust, iżem nag ‘nagi’, umarł i pogrzebion, byłby żyw na wieki, chociaj mu nikt nie krzyw, stał się posłuszen itp.
Odmiana złożona to z pochodzenia odmiana z dodanym zaimkiem wskazującym (anaforycznym) *jь, ja, je dla odpowiednich rodzajów. Jest ona dobrze poświadczona w najstarszych zabytkach.
Odmiana męska i nijaka w l.p.:
N., Acc. prawy gospodzin, głos boży, neutrum: *-oje, *-eje > -ē > é: gniazdo kryjomé
G. -a+jego > -égo: lepszego żywota, smutnégo
D. -u+jemu > -ému: ku kościołu świętému
I. -y/i+jimь > -im/-ym: olejem świętym
L. -ě/i+jemь > -ém: w gniewie ziemskiem, domu panowem zastąpione częściowo już od XV w. końc. I.sg.: w obłoce dniowym, w widzeni świętym
Ostatecznie pisownia od 1936 r. przyjmuje -ym/-im
Odmiana żeńska w sg.
N.sg. -a+ja > -ā > á: cora babilońska, polna trawa,
G. -y/ě3+jě3 > -ē > -é: z ręki nieprzyjacielskie, od dusze rozumne w późniejszych formach wpływ D.sg.: głosem trąby rogowej, bojaźni biożej (od XIV-XV w.). Wskutek silnego zwężenia powstają formy z -yj, -ij: od niebieski radości, dla więtszyj pewności
D. -ě/-i+ji > -ej: upodobnione do mojej: starej, dalekiej
Acc. -Q+jQ > -ą: rękę prawą, krew kozłową
I. - „ - > -ą: ręką zdrową
L. upodobniony do D.sg. w robocie ludzie, w ziemi egipskie, później -ej, -y,-y/ij: o ktoryj literze, w wieczny miłości.
pluralis masc.
N. pl. -i+ji > -i/-y: starzy, piesi, synowie człowieczy. Końc. -e jest tu przeniesiona z Acc.pl. (w przym. związanych z męskimi nieżywotnymi, a później też z męskimi nieosobowymi): cedry libańskie, niedzielne psalmy, węgle ogniowe, chłodne wiatry
G.L. pl. -y/i+jixъ > -i/ych: krolow ziemskich, na drogach bożych
D.pl. -y/i+jimъ > -y/im: dniom świętym, przeciw bliźnim. Przed m może dochodzić do obniżenia artykulacji: wszystkiem żywcem utnę szyje
Acc. -y/ě3+jě3 > -ē > -é: syny ludzkie, kraje ziemskie podobnie mają femin. dusze zbawione.
I. -y/i+jimi > -ymi, -imi: między martwymi, przed syny ludzkimi, później też szerzy się -emi: nad ludźmi dobremi. Później ta końcówka się wycofuje.
L. -y/i+jix zob. G.
Neutra mają w N. i Acc. pl. starą końc. -a < -a+ja: dzieła panowa, prawa sierca. Później się ona wycofuje na rzecz -e.
szczątki liczby podwójnej
N. Acc. dwa bracieńca barzo bogata, żesta naga; dwa młoda pachołki przyjmie, dwie świecy < *-i w miękkotematowych
G. dział rąku ludzku, dwu lepszu i starszu
D. ku uszyma faraonowyma
I. dwiema świadkoma lepszyma, oczyma nie choryma ani ślepyma
L. na dwu mału miastku
Koniugacja
1. Powstanie koniugacji -am, -asz, znać, umieć - znam, znasz oraz -em, -esz: umiem, umiesz
< *zna-jQ, -je-ši; *umě-jQ, -je-ši powstała pod wpływem dawnej V koniugacji:
zna-m : da-m umie-m : wie-m zamiast znaję umieję
zna-sz : da-sz umie-sz : wiesz
zna : da umie : wie
zna-my : da-my umie-my : wiemy
zna-cie : dacie umie-cie : wie-cie
Ostało się znają < *znajQtъ, umieją < *umějQtъ
W ten sposób powstała żywotna koniugacja polska jako nasza innowacja, ale jeszcze w XIV, XV w. spotykane są formy znaję, graję, znajesz, grajesz. Ostatecznie uformowały się 4 koniugacje w języku polskim:
1 -ę, -esz np. niosę, niesiesz < *nesQ, *neseši scs. tematyczna I o : e oraz dźwignę, dźwigniesz < *dvignQ, *dvigneši scs tematyczna II no : ne.
2. -’ę, -esz np. piszę, płaczę, myję < *pis-jQ, *plak-jQ, *my-jQ scs. tematyczna III jo : je;
3. -’ę, -isz np. wożę, wozisz < *voz-i-Q, *voziši scs. tematyczna IV na i.
4. -am, -asz, -’em, -esz np. znam, znasz, dam, dasz, wiem, wiesz, umiem, umiesz < *zna-jQ, -eši, *da(d)-mь, -si, *vě(d)-mь, -si, umě-jQ, -je-ši ze zmieszania III koniugacji scs na jo : je z koniugacją V atematyczną.
Rozwój niektórych form staropolskich czasowników przebiegał następująco:
żywę, żywiesz > żyję, żyjesz : myć myję
grzebę, grzebiesz > grzebię, grzebiesz
kolę, kolesz > kluję klujesz : cuć, czuję
porzę, porzesz > pruję, prujesz wg analogii do suję, sujesz ‘sypię’
rostę, rościesz > rosnę, rośniesz
kradę, kradiesz > kradnę, kradniesz
1 osoba dualu z końcówką -va np. jeswa, idziewa, niesiewa na miejscu *-vě - została ona przeniesiona z dualu N.Acc. zaimka ty: va vaju, vama, va. Końcówka 3 os. dualu upodobniła się do 2 osoby dualu: wy znata i oni znata, umieta, wieta.
Forma jestem rozwinęła się z 3 os. sg. jest-em, por. dawną odmianę:
1. jesmь
2. jesi
3. jestь > jestъ+mь >jestem ze stwardniałą wygłosową wargową
Czas przyszły
W języku prasłowiańskim był czas przyszły pierwszy (futurum primum) i czas przyszły dokonany (futurum exactum).
Pierwszy powstawał przez połączenie bezokolicznika z czasownikami iměti: imQ + dati ‘dam’, načęti: načьnQ + iti ‘pójdę’, vъčęti: vъčьnQ +robiti ‘zrobię’, xotěti: xoštQ + nositi ‘przyniosę’ - por. pol. chcę przynieść, powiedzieć, zrobić itp. o nieco odmiennym „wolicjonalnym” zabarwieniu.
Drugi rodzaj tworzył się podobnie lub w połączeniu będę < *bQdQ + part. praet.act. II na *-lъ, -la -lo np. będę pisał, będą pisali, pisały (dla żeńsko-rzeczowych).
Dla polszczyzny funkcję futurum przejęły czasowniki o aspekcie dokonanym (najczęściej prefigowane): piszę futurum napiszę, przepiszę - co łączy się z rozwojem aspektu oraz - odpłaci mi gospodzin, w bodze uczynimy siłę ‘w Bogu uczynimy siłę’. Już od najdawniejszych czasów formacje z będę + bezokolicznik: będę pisać względnie part.praet.act. II będę pisał tworzyły w j. polskim czas przyszły z odcieniem nieokreśloności momentu zakończenia czynności.
Tryb rozkazujący
W scs. tworzony od tematu czasu teraźniejszego miał w dawnej I i II koniugacji w sg. *-i2 zaś w pl. *ě2. W j. polskim uogólniło się -i, które już w najstarszych tekstach sdkracane było do *-ь czyli -ø, np. oświeci ‘oświeć’, odpuści, obroci ‘obróć’, nauczy ‘naucz’, ale też wypraw, prowadź, proś, uzdrow itp. zapewne zależne od ruchomego akcentu lub oddziaływanie rozkaźnika V koniugacji sg. typu jedz, wie...
Kaacha91