słowianie.doc

POCHODZENIE SŁOWIAN

Obecność Słowian w Europie przed VI w. n.e. jest bardzo krucho poświadczona.

Wg najnowszych koncepcji rozwoju osadnictwa słowiańskiego, za praojczyznę Słowian przyjmuje się dorzecze Dniepru i Prypeci. Przez praojczyznę rozumie się obszar, na którym dany lud wykształcił się z większej grupy ludów (ukształtował swój dialekt, zróżnicował kulturę np.: poprzez wyrób innego typu naczyń lub narzędzi, odszedł od reszty w poszukiwaniu nowych ziem). Spotykane niekiedy określenia, że jakiś lud czy plemię mieszkało na pewnym obszarze od zawsze nie ma historycznego sensu i powinno być używane ostrożnie.

Prawdopodobnie rozpad grupy bałto-słowiańskiej nastąpił między 1200 r. p.n.e. a 800 r. p.n.e. Na podstawie badań lingwistycznych (głównie glottochronologicznych) można z mniejszym lub większym błędem oszacować moment zróżnicowania się grup ludności pod względem języka (dziś w językach słowiańskich i bałtyjskich istnieje ok. 280 wspólnych słów). Grupa bałto-słowiańska przed rozpadem zajmowała, na podstawie badań archeologicznych, tereny dzisiejszej Litwy, Łotwy, Białorusi, północnej Ukrainy i zachodnie krańce Rosji. Nie ulega wątpliwości, że tak rozległy obszar nie mógł utrzymać jednolitości, dlatego nastąpiło zróżnicowanie (etniczne – potwierdzone odmiennymi kulturami archeologicznymi i językowe) na część północną (Bałtów) i południową (Słowian).

DLACZEGO "SŁOWIANIE"?

Etymologia samego słowa „Słowianie” nie jest jasna, a żadna z proponowanych nie jest przekonująca i opiera się na kruchych podstawach. Z ciekawszych propozycji można wymienić tę, która przyjmuje, że Słowianie to "ludzie swoi". Inna zakłada, że to mieszkańcy okolic jeziora o nazwie Slove, Slova; których jest wiele na ziemiach przez nich zamieszkiwanych. W historiografii starożytnej Słowianie określani są w różny sposób: Wenetowie, Wenedowie, Antowie, Sklawinowie, Sklabenoi itp.

HISTORIA SŁOWIAN

Prawdopodobnie osadnictwo słowiańskie w kolejnych stuleciach po rozpadzie grupy bałto-słowiańskiej przybrało kierunek południowy. Nadchodzące nad stepy czarnomorskie plemiona asymilowały się ze znajdującymi się tam już plemionami mówiącymi językami indoirańskimi: sarmackimi i scytyjskimi.

W I w. n.e. Pliniusz Starszy w „Historii naturalnej” zanotował fakt obecności ludu Wenedów między Sarmatami i Germanami. Podobny opis pozostawił Ptolomeusz. Dziś wielu badaczy jest zgodnych, że Wenedów można identyfikować ze Słowianami. Historycy, opierając się na tekstach źródłowych, lokalizują Wenedów na zachód od Bugu w północnej Ukrainie. Nazwa używana w stosunku do Słowian jest zagadkowa do dnia dzisiejszego, na pewno sami Słowianie nie używali jej w stosunku do siebie. Starożytne informacje mogą nosić znamiona fantazji, gdyż ekspedycje badawcze i kupieckie w tych kierunkach nie były prowadzone przez Cesarstwo Rzymskie na przełomie er .

Od VI w. zapisów dotyczących Słowian jest więcej. Teksty bizantyjskie z tego okresu wspominają o Antach (identyfikowanych obecnie ze wschodnimi plemionami słowiańskimi). Antowie byli plemionami, które pozostały w swoich pierwotnych siedzibach, podczas gdy wiele innych plemion wyruszyło na zachód. Poświadczona historycznie (świadectwa gockie Jordanesa) wędrówka miała charakter raczej powolny, zorientowany na osadnictwo nowych ziem. Pierwsze plemiona słowiańskie zaczęły  wkraczać w dorzecze Wisły i Odry w II poł. VI w. Zastały tam opuszczone w większości siedziby Gotów, którzy odeszli w kierunku Skandynawii i Wandalów (znanych w kronikach jako Lugiowie), którzy w V w. postanowili osiedlić się wewnątrz upadającego Cesarstwa. Wieki IV – IV były okresem wzmożonej aktywności plemion germańskich. Wraz z nadejściem na ziemie polskie, Słowianie pojawili się na kartach historii jako Sklawini i Wenedowie. Kwitnące dotychczas kultury (archeologiczne): wielbarska i przeworska gwałtownie zaniknęły. Przypuszcza się, że czynnikiem aktywizującym migracje Słowian były koczownicze plemiona awarskie, które wkraczając ze stepów nadkaspijskich przeszły przez ziemie zamieszkane przez Słowian. Wiele plemion słowiańskich dostało się ponadto w orbitę wpływów awarskich i było zmuszanych do nierównego sojuszu. Awarowie osiedlili się w Panonii i założyli własne państwo. Przez wiele lat prowadzili wyprawy przeciwko Państwu Franków oraz, często razem ze Słowianami, przeciwko Cesarstwu Bizantyjskiemu pustosząc jego północne prowincje. W 626 r. Bizancjum rozbiło Państwo Awarskie, a plemiona słowiańskie zrzuciły zwierzchnictwo Awarów.

W VII i VIII w. grupy Słowian zaczęły przenikać na tereny znajdujące się na południe od Dunaju tzn. do Panonii, Dalmacji, dzisiejszej Rumunii, Bułgarii i Grecji; infiltrując zromanizowane i zhellenizowane ludy trackie i iliryjskie. W II połowie VII w. osiedlili się na wschodnich Bałkanach, przybyli znad Wołgi, turscy Protobułgarzy organizując własne państwo. Postępujące migracje słowiańskie i rozrost państwa protobułgarskiego doprowadziły do slawizacji ludów protobułgarskich dając początek dzisiejszej Bułgarii (chrzest w połowie IX w.). Szczątkowe plemiona mówiące językami iliryjskimi (przodkowie Albańczyków) i greccy Hellenowie mimo penetracji i osadnictwa słowiańskiego zachowały odrębność kulturową i językową. Od VII w. określenie Sklawinowie stosowane jest w odniesieniu do południowej grupy Słowian.

Na zachodzie migracje osiągnęły rzekę Łabę. Nieświadomie plemiona Słowian Połabskich stały się przeciwwagą dla Państwa Franków, zwalczającego barbarzyńskie plemiona germańskich Turyngów i Sasów. Około II poł. X w. nomadowie słowiańscy osiągnęli Hamburg i tereny na północ od rzeki Men, zajmując siedziby po wytępionych plemionach germańskich.

W połowie X w. w Panonii osiedlili się ugrofińscy Węgrzy rozdzielając Słowian osiadłych na Bałkanach i w Europie Środkowej i Wschodniej. Założyli własne państwo organizując wyprawy wojenne przeciwko Bizancjum i Frankom.

PIERWSZE PAŃSTWA SŁOWIAŃSKIE

Od IX w. zaczynają aktywizować się wśród plemion czynniki państwotwórcze. Wiele z nich miało charakter efemeryczny. Zbudowanie państwa wymagało skonsolidowania pewnej części plemion, najczęściej zwierzchnictwo narzucano drogą zbrojną, czasami na podstawie układów tworzyły się federacje plemienne.

Państwo Samona

W I połowie VII w. powstało państwo założone przez Samona – przybysza z kraju Franków. Walczący o wyzwolenie z niewoli awarskiej Słowianie dobrowolnie przekazali mu władzę. Lokalizacja tego państwa jest sporna ponieważ nie ma danych źródłowych wskazujących na konkretny region. Historycy skłonni są umieszczać je na Morawach. Wiadomo, że Samo toczył wojny z Frankami, uwalniając niektóre plemiona połabskie z frankijskiego zwierzchnictwa. Nie wiadomo czy państwo przestało istnieć wraz ze śmiercią władcy (w 658 r.?), czy upadło wcześniej.

Państwo Karatańskie

W VIII w. powstało Państwo Karatańskie (na obszarze dzisiejszej Słowenii). Prawdopodobnie ścierające się wpływy Franków, Awarów i Longobardów przyspieszyły konsolidację tutejszych plemion. Pierwszym władcą był książę Walluk, jego następcy Boruta, Kakacjusz i Chotimir byli chrześcijanami (w obrządku łacińskim). Po śmierci Chotimira w 769 r. wybuchł bunt zwolenników religii pogańskiej, który stłumiono przy pomocy Bawarów. Przez cały okres istnienia tego państwa było ono pod zwierzchnictwem Franków. W 817 r. Karatania ostatecznie utraciła samodzielność na rzecz Państwa Franków.

Chorwacja

W IX wieku istniały już dwa księstwa chrwackie: Pannońskie i Dalmatyńskie podporządkowane Frankom. Próby zrzucenia zwierzchnictwa były nieudane do czasu, gdy książę Chorwacji Dalmatyńskiej Tomislav zjednoczył oba księstwa i ukoronował się. Chrystianizacja tych terenów zaczęła się wraz z początkami księstw chorwackich.

Serbia

Organizacja państwowa najwcześniej powstała u plemienia Raszan. Pierwszym historycznym władcą Serbii był Vlastimir panujący w połowie IX w. Wczesne państwo serbskie niszczone było przez Bułgarów i podziały dynastyczne. Centrum tego państwa miściło się w Raszce, następnie w Trebinju i w Zecie. Chociaż Serbia chrystianizowana była w obrządku wschodnim, władcy pochodzący z Zety koronowali się w obrządku łacińskim.

Państwo Wielkomorawskie

W latach trzydziestych IX w. Mojmir I uformował Państwo Wielkomorawskie. Rozrost granic nastąpił za Świętopełka (846 – 870). Wcielił on do swojego księstwa: Małopolskę, Dolny Śląsk, Czechy, dorzecze Cisy. Dzisiaj część uczonych odrzuca tezę, że Państwo Świętopełka było aż tak rozległe, szczególnie w kierunku północnym. Wraz z procesem konsolidacji państwa postępował proces chrystianizacji przez kościół niemiecki. Lecz od 863 r., w obawie przed uzależnieniem od Franków, na znak Świętopełka zaczęli działać także misjonarze obrządku wschodniego (Cyryl i Metody). Po śmierci Świętopełka państwo zaczęło się rozpadać, ostateczną klęskę zadali wkraczający Węgrzy.

Czechy

Czechy uformowały państwowość wyzwalając się z zależności wielkomorawskiej pod koniec IX w. Pierwszy historyczny książę czeski Borzywoj przyjął chrzest w obrządku łacińskim na początku X w. (niektórzy twierdzą, że w obrządku wschodnim, ale że z czasem zwyciężyło to pierwsze stronnictwo). Czechy szybko znalazły się pod zwierzchnictwem Cesarza i nigdy na dłużej suwerenności nie uzyskały.

Polska

Polska ukształtowana została rękami Mieszka I i jego poprzedników w połowie X w. (chrzest w 966 r.).

Ruś Kijowska

Nowogród opanowany był w IX w. przez Waregów (wojowników ze Skandynawii). Wareski książę Ruryk w 882 r. zajął Kijów. Tak powstała Ruś po zjednoczeniu większości plemion wschodnich. Waregowie byli istotnym czynnikiem konsolidacji plemion. W 988 r. książę Włodzimierz Wielki przyjął chrzest ze strony bizantyjskiej. Wschodnie ziemie księstwa były niepokojone przez czarnomorskie plemiona koczownicze: Chazarów, Sarmatów, później Tatarów.

Słowianie Połabscy

Nigdy nie utworzyli państwa, choć wielokrotnie byli temu bliscy. Sytuacja polityczna w regionie niejednokrotnie zmuszała ich do zawierania sojuszy wojskowych np.: z Cesarzem, z Czechami lub wewnętrznych: Federacja Wielecka. Opierając się najazdom niemieckim, duńskim i polskim; oraz nieustannym misjom chrześcijańskim – zachowali religię pogańską najdłużej. Ostatni bastion połabski upadł w 1168 r - ostatnia czynna świątynia pogańska w Arkonie została zniszczona.

Teksty źródłowe o Słowianach

Większość tekstów źródłowych pochodzi ze starożytnego Rzymu, Grecji. Późniejsze teksty wzmiankujące o Słowianach zostały spisane w Bizancjum, Cesarstwie Niemieckim. Są także wzmianki w języku arabskim.

Jordanes „Getika – O pochodzeniu i dziejach Gotów” (poł. VI w.)

Ta, rzeknę, ziemia to jest Scyta, ciągnie się długo i rozpościera szeroko, a ma od wschodu Serów, zamieszkujących zaraz od początku wybrzeże Morza Kaspijskiego, od zachodu Germanów i rzekę Wistula, a od strony polarnej, czyli północnej otoczona jest oceanem, od południa Persydą, Albanią, Iberią, Pontem i dolnym biegiem Istru, który od ujścia do źródła nazywa się Dunajem. Wewnątrz nich jest Dacja na kształt diademu uwieńczona stromymi Alpami, a wzdłuż ich lewego stoku, który skłania się ku zachodowi, rozsiadł się, poczynając od źródeł Wiskla, na niezmierzonych obszarach liczny naród Wenedów. A choć ich imiona zmienne są teraz, stosownie do rozmaitych szczepów, to przecież głównie nazywa się ich Sklawenami i Antami.

Sklawenowie zamieszkują od miasta zwanego Nowietunum i jeziora zwanego Mursiańskim, aż do Danastru, a na północ do Winkli; ci w miejsce miast mają błota i lasy. Antowie zaś, którzy są z nich najdzielniejsi, rozciągają się do Danastru w tym miejscu, gdzie wygina się Pontus, aż do Danapru, które to rzeki odległe są od siebie o wiele dni drogi.

Nestor „Powieść lat minionych” (ok. XI w.)

Od tych zaś siedemdziesięciu i dwóch narodów był naród słowiański z plemienia Jafetowego – Norycy, którzy są Słowianie. Po długich zaś latach siedli byli Słowianie nad Dunajem, gdzie teraz ziemia węgierska i bułgarska. I od tych Słowian rozeszli się po ziemi i przezwali się imionami swoimi, gdzie siedli na którym miejscu. Tak więc przyszedłszy, siedli nad rzeką imieniem Morawa i przezwali się Morawianami, Morawianami drudzy Czechami nazwali się. A oto jeszcze ciż Słowianie: Biali Chorwaci i Serbowie, i Chorutanie. Gdy bowiem Włosi naszli na Słowian naddunajskich i osiadłszy pośród nich ciemiężyli ich to Słowianie ci przyszedłszy siedli nad Wisłą i przezwali się Lachami, a od tych Lachów przezwali się jedni Polanami, drudzy Lachowie Lutyczami, inni – Mazowszanami, inni – Pomorzanami.

Także ciż Słowianie przyszedłszy siedli nad Dnieprem i nazwali się Polanami, a drudzy – Drewlanami, dlatego że siedli w lasach, a jeszcze inni siedli między Prypecią a Dźwiną i nazwali się Dregowiczami, inni siedli nad Dźwiną i nazwali się Połoczanami, od rzeczki, która wpada do Dźwiny i nazywa się Połota. Ci zaś Słowianie, którzy siedli około jeziora Ilmenia, przezwali się swoim imieniem i założyli gród, i nazwali go Nowogrodem. A drudzy siedli nad Desną i nad Semą, i nad Sułą, i nazwali się Siewierzanami. I tak rozszedł się naród Słowiański, a od niego i pismo nazwano słowiańskim.