toksykologia dla bhp skry..doc

Toksykologia

Materiały pomocnicze

dla słuchaczy

Policealnego Studium Technik Bezpieczeństwa i Higieny Pracy

Opracowała Danuta Lewandowska

                                Spis treści

Dział I

Wiadomości ogólne o truciznach i zatruciach

1.     Trucizny                                                                                                                                            4

2.     Dawki                                                                                                                                                          6

3.     Rodzaje zatruć                                                                                                                              7

1.     Drogi wchłaniania substancji toksycznych przez organizm                                          9

2.     Działanie trucizny po wchłonięciu do organizmu                                                        13

3.     Właściwości fizykochemiczne trucizn                                                                                    15

4.     Wpływ czynników biologicznych ustroju na działanie trucizn                                          17

5.     Drogi wydalania trucizn                                                                                                                17

Dział II

Toksykologiczne problemy zawodowe

1.     Narażenie zawodowe na czynniki chemiczne                                                                       21

2.     Kryteria podziału skutków działania substancji toksycznych                                           23

3.     Sposoby działania i przykłady trucizn                                                                                    23

Mutagenne działanie trucizn                                                                                                  23

Substancje o działaniu rakotwórczym                                                                                     25

Substancje o działaniu drażniącym                                                                                    26

Substancje o działaniu duszącym                                                                                    31

Substancje o działaniu narkotycznym                                                                                    32

Substancje o działaniu żrącym                                                                                                  34

Substancje o działaniu alergicznym                                                                                    35

4.     Niebezpieczne metale i ich związki                                                                                    37

Dział III

Toksykologiczne podejście do tworzenia bezpiecznych warunków pracy

1.     Monitoring środowiskowy                                                                                                                46

2.     Monitoring biologiczny                                                                                                                47

Dział IV

Pył przemysłowy

1.     Sposoby działania pyłu na organizm                                                                                    50

2.     Ocena narażenia na pył przemysłowy                                                                                    53

Załączniki

1.     Wykaz trucizn z grupy A                                                                                                                54

Bibliografia                                                                                                                                                          56

WSTĘP

Toksykologia – to nauka o truciznach (z greckiego toksikon – trucizna, logos – wiedza, nauka). Zajmuje się badaniami jakościowych i ilościowych skutków szkodliwego działania związków chemicznych na człowieka i wszystkie formy życia.

Toksykologia zajmuje się badaniem budowy chemicznej substancji toksycznych, ich właściwościami, przemianami w organizmie i środowisku, mechanizmami działania toksycznego, a także wykrywaniem i identyfikacją oraz oznaczaniem w materiale biologicznym.

Toksykologia, jako nauka o szkodliwym działaniu substancji chemicznych na organizm ma charakter interdyscyplinarny i integruje różne obszary wiedzy takie jak chemię analityczną, biochemię, fizjologię, patologię i inne.

Dział I

Wiadomości ogólne o truciznach i zatruciach

1. Trucizny

Definicja trucizn- jest to substancja, która po wchłonięciu do organizmu lub wytworzona w organizmie powoduje zaburzenie jego funkcji lub śmierć.

Każda substancja obecna w środowisku w postaci stałej, ciekłej lub gazowej wywierająca szkodliwy wpływ uchodzi za substancję skażającą otoczenie. Substancje uchodzące za szkodliwe wywołują określone efekty biologiczne lub zdrowotne, które występują podczas narażenia lub w okresie późniejszym, a także w następnych pokoleniach. Bardzo toksyczna substancja powoduje te skutki po podaniu bardzo małych ilości (dawek), natomiast substancja mało toksyczna wywiera działanie szkodliwe po podaniu w odpowiednio dużej ilości.

Przy ocenie toksyczności należy brać pod uwagę nie tylko ilość (dawkę) substancji podanej lub wchłoniętej, lecz także drogę podawania (np. wdychanie, podanie doustne, na skórę, wstrzyknięcie), a także częstość podawania (jednorazowo, kilkakrotnie), czas potrzebny do wystąpienia zmian (efektów) niekorzystnych oraz zakres i stopień uszkodzenia.

Narażenie - (ekspozycja) jest to fizyczny kontakt żywego organizmu z czynnikiem chemicznym, fizycznym lub biologicznym, wyrażony stężeniem lub natężeniem i czasem trwania. Podczas narażenia może następować pobranie substancji chemicznej, a następnie jej wchłonięcie, które opisuje się dawką wchłoniętą. Obecność substancji chemicznej w próbkach materiału biologicznego (powietrze wydechowe, pyły ustrojowe, tkanki) jest bezpośrednim dowodem narażenia. Brak substancji chemicznej w tych próbkach nie musi oznaczać braku aktualnego narażenia. Narażenie wyrażone jest także przez stężenie substancji w powietrzu bądź w wodzie do picia lub przez dawkę pobraną, tzn. ilość wprowadzoną do organizmu wraz z odpowiednim nośnikiem, tj. powietrzem, wodą do picia lub żywnością.

Efekt - jest to każda biologiczna zmiana w organizmie, narządzie lub tkance spowodowana lub związana z narażeniem na substancję chemiczną.

Efekt szkodliwy - jest to nieodwracalna zmiana biologiczna pojawiająca się podczas lub po zakończeniu narażenia. Jest to zaburzenie czynnościowe lub uszkodzenie morfologiczne, które może wpływać na wydolność całego organizmu lub może zmniejszyć jego sprawność w warunkach dodatkowego obciążenia, a także może zwiększyć jego wrażliwość na działanie innych czynników.

Zmiany niekorzystne - lub „anormalne" występują wówczas, gdy wyniki pomiarów znajdują się poza zakresem wartości prawidłowych. Zakres wartości prawidłowych jest oznaczany na podstawie pomiarów wykonanych w grupie osobników uznawanych za zdrowych i wyrażony statystycznie jako 95% przedział ufności dla wartości średniej lub dla poszczególnych osobników jako 95% przedział tolerancji, ustalony przy założonym wcześniej poziomie ufności (95 lub 99%).

Stężenie krytyczne - w komórce jest to stężenie, przy którym zachodzą zmiany czynnościowe komórki odwracalne lub nieodwracalne, niepożądane lub szkodliwe.

Narządem krytycznym - nazywamy narząd, który jako pierwszy osiąga stężenie krytyczne substancji toksycznej.

W narządzie tym występują najczęściej efekty działania toksycznego. Narząd (układ, tkanka), w którym substancja toksyczna ulega kumulacji w najwyższym stopniu nie musi być narządem krytycznym. Wrażliwość narządów może wykazywać różnice osobnicze. Narząd krytyczny zależy od rodzaju ekspozycji (narażenia) — ostra, przewlekła, drogi podania i gatunku.

Efekt krytyczny-zdrowotny przyjęto swoisty efekt lub jego prekursora w warunkach narażenia na substancję chemiczną. Nie zawsze oznacza on efekt najwcześniejszy lub najczulszy wśród innych efektów biologicznych związanych z narażeniem i może wystąpić po przekroczeniu stężenia krytycznego substancji chemicznej w narządzie docelowym. Przy poziomie ekspozycji niższym niż konieczny do uzyskania krytycznego stężenia (np. metalu) w narządzie krytycznym mogą występować efekty, które nie zaburzają czynności komórki, a są wykrywane za pomocą testów biochemicznych lub innych. Są to efekty subkrytyczne.

2. Dawki

Działanie toksyczne substancji chemicznej zależy od jej dawki i stężenia w atakowanym narządzie lub układzie. Dawka jest to ilość substancji chemicznej podana, pobrana lub wchłonięta do organizmu w określony sposób, warunkując brak lub wystąpienie efektów biologicznych wyrażonych odsetkiem organiz­...