Jerzy Kowalczyk_Rezydencje późnobarokowe na Wołyniu.pdf
(
3814 KB
)
Pobierz
479793276 UNPDF
Jerzy Kowalczyk
(Warszawa)
Rezydencje późnobarokowe na Wołyniu
Pamięci Romana Aftanazego
Wstęp *
Wielkość rezydencji, jej okazałość zależała od statusu majątkowego właściciela, obowiązywała tu
zasada stosowności. Właściciel wielkiego latyfundium, piastujący godność senatorską miał rezydencję
odpowiednią do majątku i do hierarchii w państwie stanowym, jakim była Rzeczpospolita w XVIII w. Inaczej
wyglądała siedziba jednowioskowego szlachcica, który także nie rezygnował z podkreślenia przynależności do
uprzywilejowanego, obywatelskiego stanu. Magnaci mieli rezydencje z zamkami – pałacami, bogata szlachta
poprzestawała na pałacu lub okazałym dworze, a szlachta jednowioskowa na niewielkim dworze drewnianym,
ale zawsze w stylu, który odróżniał go od chaty chłopskiej.
Roman Aftanazy w swoim pomnikowym opracowaniu
Dzieje rezydencji na dawnych kresach
Rzeczypospolitej
w tomie V poświęconym historycznemu województwu wołyńskiemu omówił zamki, pałace i
dwory w 153 miejscowościach. Ile ich było w latach 1700 – 1772 trudno teraz ustalić, ale z pewnością więcej.
Nie został pominięty żaden z historycznych zamków i pałaców, ale nie było możliwości zarejestrowania
wszystkich dworów. Zakładając, że przed rokiem 1772 żyło na Wołyniu około 30 000 ludności zaliczanej do
szlachty
1
,
czyli około 3 000 rodzin i że tylko co dziesiąta miała własną siedzibę (reszta to rezydenci, duchowni,
oficjaliści na dworach magnackich), to należy przypuszczać, że na terenie Wołynia w badanym okresie było
około 300 zamków, pałaców i dworów. Jeśli do wielkopańskich zamków i pałaców zaliczylibyśmy najwyżej 40
okazałych rezydencji, to dworów szlacheckich i w dobrach magnackich byłoby około 260. Biorąc pod uwagę, że
w okresie późnego baroku, po zniszczeniach w 2. poł. XVII w., przynajmniej dwie na trzy rezydencje były
gruntownie zmodernizowane lub na nowo wzniesione, to pracami budowlanymi musiało być objęte,
najskromniej licząc, około 200 obiektów. Załączona mapka z 25 miejscowościami, w których znajdują się lub
znajdowały późnobarokowe zamki, pałace i dwory omawiane lub wzmiankowane w poniższym artykule,
świadczy, jak niepełny mamy obraz tego ruchu budowlanego i na jakie trudności napotyka próba pierwszej
syntezy tego działu architektur
y
2
(IL. 1)
. [str.91]
1
* Studium było przedtem opublikowane w „Przeglądzie Wschodnim”, t. IV, z. 1(13), 1997, s. 25-73.
M. Rolle,
Ateny Wołyńskie. Szkice z dziejów oświaty w Polsce,
wyd. II, Lwów 1923, s. 17. Autor podaje za T.
Czackim, że w 1805 r. było na Wołyniu 38 452 szlachty. Przyjmując wzrost liczby ludności w ciągu 27 lat o ok.
27%, podajemy liczbę ok. 30 tys. szlachty w 1772 r.
[M.Rolle. Ateny Wołyńskie. Szkic z dziejów oświaty w Polsce. Wyd. II. – Lwów, 1923. – S. 17. Автор подає за
Т.Чацьким, що в 1805 р. на Волині було 38432 осіб шляхти. Враховуючи ріст кількості населення на
протязі 27 років біля 27%, подаємо кількість біля 30 тис. шляхти в 1772 р.]
2
Wstępną próbę syntetycznego obrazu rezydencji magnackich województwa zob. J. Kowalczyk, [Першу
спробу синтетичної картини маґнатських резиденцій воєводства див.:
Piznobarokkovi magnacki rezidencïï
na Volini ta Livivtščni,
w:
Ukraïns`ke barokko ta evropejs`kij kontekst,
red. A. Fedoruk, Kïïv 1991, s. 50-63,
233-235.
48
*
Il. 1.
Mapa rezydencji późnobarokowych na Wołyniu. Opr. autor.
Jeśli w badaniach szczegółowych została powiększona wiedza ponad to, co zebrał Roman Aftanazy, to
tylko dzięki dodatkowym badaniom archiwalnym i życzliwości ukraińskich historyków sztuki i architektury,
którzy udostępnili wyniki swoich badań w odniesieniu do zamku w Korcu
3
, pomiary pałacu w Zasławiu
4
i
przekazy ikonograficzne do pałacu w Hołobach
5
.
Im wszystkim autor niniejszego artykułu wyraża wdzięczność.
[str.92]
3
Dokumentacja ruin zamku Czartoryskich w Korcu wraz z projektem adaptacji na cele turystyczne opracowana
przez architektów I. F. Fugoła i R. I. Mohytycza w 1992 r. w Instytucie Zahivproektrestavracija we Lwowie
została mi uprzejmie udostępniona przez pana dyrektora, dr arch. Iwana Mohytycza. [Документація руїн замку
Чарторийських в Корці разом із проектом пристосування до туристичних потреб, опрацьована
архітекторами І.Ф.Фуголя і Р.І.Могитича в 1992 р. в Інституті „Західпроектреставрація” у Львові, була
люб’язно надана паном директором, доктором архітектури Іваном Могитичем.]
4
Pomiary pałacu w Zasławiu wykonane przez Instytut Ukrprojektrestavracija w Kijowie zostały uprzejmie
udostępnione przez pana kierownika arch. Eugeniusza Osadczego. [Обміри палацу в Заславі, виконані
Інститутом „Укрпроектреставрація” в Києві, були люб’язно надані паном керівником, архітектором
Євгеном Осадчим.]
5
Fotografie akwarel K. Wojniakowskiego z 1797 r., przedstawiających pałac w Hołobach i zamek w Korcu, ze
zbiorów Biblioteki Naukowej im. W. Stefanyka we Lwowie, uprzejmie udostępniła mi pani Galina Diergaczowa
z Galerii Obrazów we Lwowie, autorka m.in. katalogu wystawy
Nevidomij Vojnjakovs`kij,
Lwów 1995.
[Фотографії акварелей К.Войняковського 1797 р., представляючи палац в Голобах і замок в Корці, зі
збірок Наукової бібліотеки ім.. Стефаника у Львові, люб’язно надала мені пана Галина Дергачова із
Картинної галереї у Львові, між іншим авторка каталогу виставки „Невідомий Войняковський”, Львів,
1995.]
49
Struktura własnościowa
W XVIII w. nie uległy zmianie proporcje między dobrami królewskimi a dziedzicznymi, które nadal
przedstawiały się jak 1 do 2
5
6
. Wśród dziedzicznych przeważały wielkie własności ziemskie takich rodów, jak
Wiśniowieccy, Sanguszkowie, Radziwiłłowie, Czartoryscy, Lubomirscy, Sapiehowie. Do księcia Michała
Serwacego Wiśniowieckiego należało na Wołyniu 14 miast, 131 wsi i 8 kluczy, oprócz dóbr litewskich i
ukraińskich
7
.
Na przełomie stuleci i w 1. poł. XVIII w. następowała zmiana właścicieli wielkich latyfundiów wskutek
wymarcia kilku znacznych rodów. Po wygaśnięciu rodu Ostrogskich –Zasławskich (1676) ordynacja ostrogska
dostała się we władanie Sanguszków. Gdy umarł ostatni z rodu Jan Aleksander Koniecpolski (1719), wielkie
dobra nabył w niezwykły sposób od spadkobierców książę Jerzy Aleksander Lubomirski (1723)
8
.
Po śmierci
księcia Michała Serwacego Wiśniowieckiego (1744) wielkie dobra przeszły na dwie córki, które wniosły je w
domy Ogińskich i Zamoyskich. Wiśniowiec z 13 kluczami dostał się wnuczce Katarzynie z Zamoyskich
Mniszchowe
j
9
.
To, co zostało po ordynacji ostrogskiej, książę Paweł Sanguszko na podstawie tzw. ugody
kolbuszowskiej z 1753 r., podzielił przed śmiercią między kilka wielkich rodów, m.in. Lubomirskich, Potockich
i Sapiehów. Dzięki temu powiększone latyfundium Stanisława Lubomirskiego stało się największe w
Rzeczypospolitej, liczyło bowiem 31 miast i 738 wsi (w tym także poza Wołyniem)
10
.
Oprócz starych
wołyńskich rodów arystokracji pierwotnie ruskiej (Czartoryscy, Sapiehowie, Daniłłowiczowie) w XVIII w.
doszły do wielkich majątków rodziny pochodzące z zachodniego województwa ruskiego oraz z centralnej Polski
(Lubomirscy, Zamoyscy, Mniszchowie, Leszczyńscy, Jabłonowscy). Proces polonizacji i katolicyzacji dawnych
rodów ruskich został zakończony. Napłynęło także z zachodnich ziem Korony wiele szlachty i tu, na Wołyniu,
doszło do majątku i znaczenia (Wilgowie, Grocholscy)
11
.
Fundatorzy i architekci
Zajmowanie się architekturą i ogrodami było zgodne z etosem stanu rycersko – ziemiańskiego. Dlatego
też magnaci wykazywali żywe zainteresowanie tymi dziedzinami sztuki. Wzorem dla nich byli także królowie
polscy Jan III i August II, którzy przejawiali wiele inicjatywy w sprawach architektury i sztuki ogrodów.
Fundatorzy akceptowali każdy[str.93]
6
A. Jabłonowski, Wołyń, w: Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, t. XIII,
Warszawa 1893, s. 931.
7
T. J. Stecki, Wołyń pod względem statystycznym, historycznym i archeologicznym, t. II, Lwów 1871, s. 341-
344.
8
R. Aftanazy, Dzieje rezydencji na dawnych kresach Rzeczypospolitej, wyd. 2, t. V, Województwo wołyńskie,
red. A. J. Baranowski, Wrocław 1994, s. 411.
9
A. Jabłonowski,
op. cit.,
s. 930; R. Aftanazy,
op. cit.,
t. V, s. 530.
10
R. Aftanazy,
op. cit.,
t. V, s. 411.
11
50
A. Jabłonowski,
op. cit.,
s. 930-931.
Il. 2.
Wiśniowiec, zamek księcia Michała Serwacego Wiśniowieckiego, plan, ok. 1720-1744, proj. arch. J.
Daprés Blangey i in. Rys. przed 1747, Biblioteka Czartoryskich w Krakowie. Fot. Z. Malinowski, neg. KOBiDZ.
projekt, od ogólnej koncepcji do najmniejszego detalu architektonicznego. Byli w gruncie rzeczy współtwórcami
swoich fundacji, nie tylko w zakresie programu ideowego, ale także formy artystycznej. Posługiwali się przy
tym zgromadzonymi księgami o architekturze, zawierającymi wiele ilustracji
12
.
Wśród fundatorów rezydencji na Wołyniu należy wymienić przynajmniej czterech szczególnie
zaangażowanych w sprawy artystyczne. Najpierw – księcia Michała Serwacego Wiśniowieckiego, ostatniego z
potężnego rodu, hetmana i kanclerza wielkiego litewskiego, człowieka wykształconego, odznaczającego się
kulturą intelektualną i artystyczną. Oto jak ksiądz Paweł Giżycki scharakteryzował pasję budowlaną księcia:
Architektonika, której się w cudzych krajach będąc nauczył, i którą z osobliwym inwentowania gustem pańskie
zabawy przerywał. Wystawiwszy w dobrach swoich 45 pałaców swojej inwencyji, między którymi pałac
wiśniowiecki wspaniałością, rozłożystością, adornacją i fortyfikacją prym bierze innym
13
(
IL. 2)
.
Choć w tej pochwale wygłoszonej w kazaniu pośmiertnym było sporo przesady, to jednak wpływ
księcia na kształt artystyczny fundowanych budowli musiał być znaczny. Oprócz rezydencji w Wiśniowcu
wśród budowli w dobrach Wiśniowieckiego wyróżniał się pałac w Czajczyńcach. [str.94]
Wiele budował książę Michał Kazimierz Radziwiłł „Rybeńko”, ordynat nieświeski i ołycki, hetman
wielki litewski, który dawał architektom do rozpracowania „abrysy własną ręką nakreślone”
14
.
Wybitną postacią był książę Józef Aleksander Jabłonowski, uczony i protektor uczonych, bibliofil,
kolekcjoner dzieł sztuki, założyciel towarzystwa naukowego
Societas Jablonoviana
w Dreźnie, fundator
rezydencji zamkowej w Lachowcach i pałacu w Białym Kamieniu
15
.
Szeroką działalność na polu architektury
rozwinął posesor niezmierzonych dóbr Stanisław Lubomirski, wojewoda bracławski. Na wyludnionych wskutek
spustoszeń wojennych terenach prowadził bowiem żywą akcję kolonizacyjną i osadniczą dla napływającej z
zachodu ludności, zakładał nowe wsie i osady miejskie dbając o dalszy rozwój, wznosił dziesiątki świątyń
różnych wyznań. Szczególną opieką otoczył miasto Równe
16
.
Wielcy magnaci wołyńscy – Wiśniowieccy, Radziwiłłowie, Lubomirscy – mieli do dyspozycji
nadwornych architektów, z których pracy pozwalali także korzystać krewnym i zaprzyjaźnionym rodzinom. Na
usługach pozostawali także inżynierowie wojskowi z twierdzy kamienieckiej, jak również architekci zakonni. W
12
J. Kowalczyk,
Główne problemy w badaniach nad architekturą późnobarokową w Koronie i na Litwie,
„Kwartalnik Architektury i Urbanistyki” XL, 1996, nr 3-4, s. 190-192.
13
Z. Rewski,
Nieznane źródło do dziejów Łucka,
„Znicz”, R. III, 1936, nr 11, s. 144; M. Muszyńska-
Krasnowolska,
Kolegium pojezuickie w Krzemieńcu. Monografia architektury,
Równe 1939, s. 10.
14
H. Dymnicka-Wołoszyńska, Radziwiłł Michał Kazimierz zwany „Rybeńko” (1702-1762), w: Polski Słownik
Biograficzny, t. XXX, Wrocław 1987, s. 299-306.
15
R. Aftanazy,
op. cit.,
t. V, s. 412; zob. też J. Dobrzyniecka,
Jabłonowski Józef Aleksander h. Prus (1711-
1777),
w:
Polski Słownik Biograficzny,
t. X, Wrocław 1962, s. 224-228.
16
R. Aftanazy,
op. cit.,
t. V, s. 412.
51
Plik z chomika:
Chomiczki
Inne pliki z tego folderu:
Przewodnik_turystyczny rejon żólkiewski - wersja polska.pdf
(21451 KB)
Nr_4_Ksiazka_Ludobojstwo_OUN-UPA_tom_4.pdf
(1508 KB)
Przegląd historyczny - Nowa Ukraina.pdf
(3358 KB)
Z czarnego szlaku i tamtych rubieży; zabytki polskie przepadłe na Podolu, Wołyniu, Ukrainie; Wyd.2 1928.zip
(36282 KB)
Podole Wolyn i Ukraina.pdf
(4945 KB)
Inne foldery tego chomika:
Białoruś
e-booki
Kresy wschodnie Rzeczypospolitej_opisy i obrazy przeszłości_po 1926
Litwa
Zgłoś jeśli
naruszono regulamin