Kazimierz Przerwa-Tetmajer
Kazimierz Przerwa-Tetmajer to najpopularniejszy autor ostatniego dziesięciolecia XIX wieku. Swoją ówczesną sławę zbudował na dwóch mocnych podstawach: świetnej, pod wieloma względami nowatorskiej poezji oraz w wielu przypadkach słabszej artystycznie, ale za to trafiającej do masowego czytelnika twórczości prozatorskiej. Ukoronowaniem sławy poety było uwiecznienie go w „Weselu” Wyspiańskiego. Jednak gwiazda Tetmajera szybko zgasła, najlepiej wyraził to Tadeusz Żeleński-Boy we wspomnieniach pośmiertnych: Dla świata umarł od dawna - przeszło ćwierć wieku temu. Nieubłagana choroba dzieliła go od ludzi zasłoną prześladowczych urojeń
Dziś Tetmajer pamiętany jest głównie jako poeta końca wieku, schyłkowiec, ten, który jako pierwszy tak dosadnie dał wyraz młodopolskiemu kryzysowi światopoglądowemu oraz nastrojom mu towarzyszącym. Czołowy dekadent literatury polskiej (choć sam nie do końca zgadzał się na ten tytuł),w swojej poezji prezentował postawę melancholijnej bierności. Smutek i niewiara zaciążyły nad cała jego twórczością, dla której zaplecze filozoficzne odnalazł u Schopenhauera. Pesymistyczna koncepcja człowieka całkowicie podległego prawom natury, którego jedynym przeznaczeniem jest cierpienie, zaowocowała niezgodą na wszelką formę aktywności, ucieczką w niebyt. Tęsknota za nirwaną, stanem „nieistnienia” to ważny element twórczości tego poety.
U Tetmajera znajdziemy wszystkie najważniejsze tematy modernizmu: filozofia, niszcząca miłość, kobieta, Tatry, dola twórcy, sztuka zagrożona przez cywilizację. Z resztą to on w dużej mierze wyznaczył kanon młodopolskich tematów oraz nową poetykę lirycznej wypowiedzi.
Kazimierz Przerwa-Tetmajer urodził się w 12 lutego 1865 roku w Ludźmierzu na Podhalu. Jego ojciec–Adolf - uczestniczył w powstaniu styczniowym i listopadowym, był marszałkiem powiatu nowodworskiego. Młody Tetmajer nie był jedyną uzdolnioną artystycznie osobą w rodzinie: matka, Julia Grabowska, należała do grona literatek skupionych wokół Narcyzy Żmichowskiej w Warszawie, przyrodni brat - Włodzimierz - był znanym malarzem, a cioteczny – Tadeusz Żeleński-Boy – wpisał się na stałe do historii literatury polskiej jako poeta, współzałożyciel kabaretu „Zielony Balonik”, a przede wszystkim tłumacz literatury francuskiej. Gdy Tetmajerowie utracili majątek przenieśli się do Krakowa, gdzie matka prowadziła pensjonat, a Kazimierz uczył się w Gimnazjum Św. Anny.
W 1884 roku Tetmajer rozpoczął studia na wydziale filozoficznym Uniwersytetu Jagiellońskiego, gdzie zaprzyjaźnił się z Lucjanem Rydlem, Stanisławem Estreicherem i Ferdynandem Hoesickiem. Wtedy też zaczął pisywać wiersze oraz zajął się pracą dziennikarską (współredaktor „Kuriera Polskiego” w latach 1989-93, współpracował również z „Tygodnikiem Ilustrowanym”, „Kurierem Warszawskim”, krakowskim „Czasem”). Pierwsze publikacje poety to poemat Illa oraz nowela góralska Rekrut (1886). Jednak za jego właściwy debiut uznaje się wydany nakładem autora w 1891 roku tom Poezje, który do roku 1924 był pięciokrotnie wznawiany. Natomiast największą sławę przyniósł mu drugi tom z roku 1894, wtedy to Tetmajer został obwołany poetą pokolenia, który jako pierwszy w najpełniejszy sposób wyraził nastroje kryzysu światopoglądowego końca XIX wieku. Z tego powodu niektórzy dawniejsi historycy literatury uznawali rok wydania tego tomu za początek Młodej Polski.
Już w Warszawie poeta pracował jako sekretarz Adama Krasińskiego, dzięki czemu w r.1895 znalazł się w Heidelbergu. Po powrocie przebywał głównie w Zakopanem i Krakowie, podejmował również liczne podróże po Europie (Włochy, Szwajcaria, Francja, Niemcy). W czasie I wojny światowej, związany ideowo z Legionami, redagował pismo "Praca Narodowa" oraz zorganizował Komitet Obrony Spisza, Orawy i Podhala. Po wojnie zamieszkał w Warszawie. Mimo że w okresie międzywojennym jego sława znacznie przycichła, to w 1921 został wybrany prezesem Towarzystwa Literatów i Dziennikarzy, w 1928 wyróżniony nagrodą literacką miasta Warszawy, a w 1934 mianowany członkiem honorowym Polskiej Akademii Literatury. W 1924 Tetmajer wydał ostatni – ósmy – tom poezji. Choroba psychiczna uniemożliwiła mu twórczość w ostatnich latach życia, doprowadziła także do utraty wzroku. W 1939 roku, po wybuchu wojny, Tetmajer został pozbawiony pomocy i usunięty z Hotelu Europejskiego, gdzie miał zapewnione utrzymanie i mieszkanie. 18 stycznia 1940 roku zmarł w warszawskim szpitalu. Jego grób znajduje się na Powązkach.
Los doświadczył tragicznie Tetmajera nie tylko jako zapomnianego artystę, ale również niespełnionego ojca. Mimo tego że poeta nigdy nie związał się z żadną kobietą na stałe, miał nieślubnego syna z przygodnego romansu z teatralną statystką. Tetmajer postanowił wychować dziecko, ale dorastający syn okazał się łobuzem, z który przysporzył ojcu wiele zmartwień. Chłopak zmarł w 1933 roku.
Charakterystyka twórczości
Trudno pisać o twórczości Tetmajera, jako o ciągu przemian, są one o wiele mniej wyraźne niż u innych poetów. Tradycyjnie dzieli się ją na trzy etapy:
1) etap wczesny (obejmuje dwie pierwsze serie Poezji)
2) etap dojrzały (serie III, IV i V)
3) etap późny (serie VI, VII, VIII) – najsłabszy, wtórny
Nie od początku poezja Tetmajera naznaczona była dekadencką postawą. Jeszcze w czasie krakowskich studiów poeta pozostawał pod wpływem ówczesnych haseł społecznych, przekonań światopoglądowych i wzorców literackich. Pamiętajmy, że był to wciąż czas działalności poetów pozytywistycznych – Konopnickiej i Asnyka. Naiwne odbicie tych haseł dał w debiutanckim poemacie prozą Illa. Młody poeta nie ukrywał też swojej fascynacji literaturą romantyczną, napisał wiersze poświęcone Mickiewiczowi, Kraszewskiemu. Jednak po szybkiej recepcji haseł pozytywistycznych nastąpiła ich całkowita negacja, czego wyrazem jest już pierwsza seria Poezji. Tu poeta wyznacza elementy modernistycznej świadomości: odrzucenie wartości i ideałów poprzedników, zniechęcenie do świata i ludzi, akceptacja bierności, pesymizm i melancholia oraz estetyzm – przekonanie, że wartość dzieła sztuki przesądza o ostatecznej ocenie postawy życiowej i twórczości artysty. Druga seria poezji niesie ze sobą już ton typowo dekadencki, to stąd pochodzą sławne wiersze-manifesty „Eviva l’arte”, „Hymn do Nirwany”, „Koniec wieku XIX”. Główne zagadnienia, jakie poeta poruszył w wierszach z tego tomu to młodopolskie przeżycie pokoleniowe: utrata wiary i wartości, miłość oraz pejzaż tatrzański ujęty w impresjonistycznej poetyce. Poeta pozostanie wierny tej tematyce w kolejnych wydawanych zbiorkach. Szczyt swoich poetyckich możliwości osiągnął w trzeciej serii Poezji, mamy w tym tomie do czynienia zarówno z symbolizmem, jak i impresjonizmem, natomiast dekadentyzm otrzymał tu swój najsubtelniejszy, najbardziej wyrafinowany wyraz. Kolejne tomy przynoszą warianty tych samych tematów – często znacznie słabsze artystycznie.
W swojej twórczości poetyckiej Tetmajer wiernie realizował Verlaine’owski postulat „De la misique avant toute chose..” („Muzyki ponad wszystko”), co niekoniecznie zawsze korzystnie wpływało na artystyczną wartość utworów, czasem prowadziło do monotonii i nudy. Jednak poeta jest również autorem takich arcydzieł „muzycznej” poezji, jak „Melodia mgieł nocnych (Nad czarnym Stawem Gąsienicowym)”. W swoich utworach dążył również to syntezy sztuk: słowa, plastyki i muzyki. Obok osławionych nastrojowych opisów Tatr, znajdziemy w jego tomikach również impresjonistyczne opisy włoskiego morza. To w opisach pejzaży poeta daje dowód umiejętności uchwycenia najbardziej subtelnych przemian, płynnych ruchów, delikatnych zjawisk świetlnych. Liryka tatrzańska to najcenniejsza i najbardziej aktualna spuścizna po poeci.
Lirykę o wymowie dekadenckiej cechuje inny, ponury, ciemny nastrój. Podmiotem tych wierszy jest pesymista i melancholik, który manifestuje swoje zniechęcenie do życia i swoją niewiarę. Charakteryzuje go postawa ucieczki w nirwanę, sztukę, bądź hedonistyczne doznania. Jako autor licznych erotyków, Tetmajer stał się odnowiciele tego gatunku lirycznego. Zerwał z romantyczną konwencją, traktującą miłość jako „domenę ducha i serca”, a skupił się na eksponowaniu fizycznego aspektu przeżyć miłosnych. Jego erotyki opisują miłość zmysłową, dają sugestywny opis ciała kobiecego w czasie aktu seksualnego. Z drugiej strony takie utwory jak „Hymn do miłości”, świadczą, że miłość - podobnie jak nirwana - to również źródło „niepamięci własnego istnienia”, „bezwiedzy”.
Doskonałym narzędziem do oddania niepokojów jednostki cierpiącej na „chorobę wieku” okazał się symbolizm. Budując obrazy przesycone ponurą nastrojowością takie, jak „Na Anioł Pański”, mnożył powtórzenia, powracał wciąż do tych samych motywów: skargi, rozpaczy, przygnębienia, samotności. Jak inni młodopolanie dokonuje reinterpretacji obecnych w kulturze symboli np. postaci Chrystusa. Wiersze symbolistyczne ukazują Tetmajera również jako metafizyka („Na szczycie”).
Innym ważnym gatunkiem w twórczości Tetmajera jest sonet. W autotematycznym wierszu pt. „O sonecie” wyznaje: Lubię sonetu trudną, misterną budowę; zda mi się, że mi kawał marmuru odkuto, w którym swobodnie rzeźbić może moje dłuto w rozmiarach wiecznie jednych kształty coraz nowsze.
Młoda polska to okres istnej sonetomani, sonet związany zarówno z symbolizmem, jak i parnasizmem, stał się ulubionym gatunkiem modernistów. Tetmajer ma na swoim koncie sto sonetów ułożonych w starannie skomponowane cykle. Do najsłynniejszych sonetów poety należą: „Nie wierzę w nic”, „W Kościeliskach w nocy”, „Danae Tycjana”.
Trzeba koniecznie jeszcze wspomnieć o wierszach balladowych inspirowanych folklorem Tatr i Podhala, których bohaterem są zbójnicy, a wśród nich najsłynniejszy – Janosik. Doskonałym przykładem stylizacji gwarowej są również „Listy Hanusi”, w których młoda, wrażliwa, góralska dziewczyna wyznaje miłość ukochanemu Jerzemu.
Twórczość prozatorska stanowi dużą, acz nie zawsze chlubną część dorobku Tetmajera. Do dziś czytana jest właściwie tylko proza tatrzańska, szczególnie zbiór gawęd, przypowieści, anegdot i legend góralskich - „Na skalnym podhalu”. Jako źródło inspiracji do napisania tego dzieła podaje się poza podhalańskim pochodzeniem Tetmmajera również jego spotkanie z Sewerynem Goszczyńskim – autorem „Dziennika podróży do Tatrów”. Całość, prezentująca świetnie opracowaną artystycznie gwarę podhalańską, wyszła w 1914 roku w wydaniu albumowym z rycinami Władysława Koniecznego oraz barwnymi reprodukcjami tatrzańskich obrazów Leona Wyczółkowskiego. Malarz ten był również redaktorem artystycznym tego niezwykłego przedsięwzięcia wydawniczego.
Warto wspomnieć jeszcze o „Końcu epopei” – książce, która w rozmachu historycznego opisu miała konkurować z „Popiołami” Żeromskiego.
Większość z powieści Tetmajera podejmuje typową problematykę modernistyczną, pozbawiona większej wartości artystycznej, dawno odeszła w zapomnienie. Podobny los spotkał twórczość dramatyczną autora „Końca wieku XIX”, która choć miewała dobre recenzje, nie wyróżniła się na tle epoki. Można tylko wspomnieć o „Rewolucji” – jednym z trzech ważnych dramatów o wydarzeniach lat 1905 -1907, dwa pozostałe (stanowczo przewyższające utwór Tetmajera) to „Kniaź Patiomkin” Tadeusza Micińskiego oraz „Róża” Stanisława Żeromskiego.
Wykaz publikacji Tetmajera
Twórczość poetycka:1986 (Poznań) „Illa” (poemat prozą)1887 (Kraków) „Allegoria” (poemat) 1891 (Kraków) „Poezje. Seria I” 1894 (Kraków) „Poezje. Seria II.” 1898 (Warszawa) „Poezje. Seria III” 1900 (Warszawa) „Poezje. Seria IV” 1905 (Warszawa) „Poezje. Seria V” 1910 (Warszawa) „Poezje. Seria VI” 1912 (Warszawa) „Poezje. Seria VII” 1924 (Warszawa) „Poezje. Seria VIII” Twórczość prozatorska:1896 (Kraków) „Ksiądz Piotr” (opowiadanie nagrodzone w konkursie krakowskiego "Czasu")1898 (Warszawa) „Anioł śmierci” 1900 (Warszawa) „Otchłań. Fantazja pychologiczna”1901 (Warszawa) „Panna Mery. Powieść współczesna”1903-1910 (Warszawa, Lwów, Kraków) „Na skalnym Podhalu cz. I-V” (całość: Kraków 1914)1905 (Warszawa) „Zatracenie. Romans”1908 (Warszawa) „Bajeczny świat Tatr.”1908 (Warszawa) „Król Andrzej. Powieść”1908 (Warszawa) „Z wielkiego domu” 1910 (Warszawa) „Legenda Tatr” cz. I „Maryna z Hrubego”1910 (Warszawa) „Szkice”1911(Warszawa) „Legenda Tatr” cz. II „Janosik Nędza Litmanowski” 1911 (Warszawa) „Gra fal. Powieść w związku z Królem Andrzejem”1912 Warszawa) „Romans Panny Opolskiej z Panem Główniakiem. Anegdota”1915 (Oświęcim) „O żołnierzu polskim 1795-1915” Twórczość dramatyczna:1894 (Kraków) „Sfinks. Fantazja dramatyczna” (dołączona do II serii „Poezji”) 1901 (Kraków) „Zawisza Czarny. Fantazja dramatyczna”1906 (Kraków) „Rewolucja”1917 (Kraków) „Judasz. Tragedia w 4 aktach”
1
karolina.s1604